İran

Etimolociya çekuya İrani çekuya Ewıstki Aryan ra yena.^[1] Aryan maney dewleta Aryananra yeno. Wextê Hexamenişiyan û Sasaniyan de namey İrani Aryan/Ērān biyo. Bahdo seserra 6ıne (İ.V.) ra heta serra 1936ıne namey İrani biyo Persia û eno name qebul biyo. Bahdo serra 1935ıne de Rıza Şah namey Persia be anciya be namey İrani vurnayo.^[2] Tewr pey serra 1979ıne de namey dewlete Cumhuriyetê İranio İslami biyo.

Erdê İrani 1 648 000 km²yo û dınya de 18ıno (des û heşt).^[3] Erdê İrani, pêro erdê Britanya Gırde, Almanya, Fransa û İspanya ra zafêr gırdo.^[4] Zımeyê rocawanê İrani de Azerbaycan (432 km/268 mi) û Ermenıstan(35 km/22 mi); zıme de Deryayê Xezeri; zımeyê rocakewtışi de Tırkmenıstan (992 km/616 mi); rocvetış de Pakıstan(909 km/565 mi) û Efğanıstan (936 km/582 mi), rocawan de Tırkiya (499 km/310 mi) û Iraq (1,458 km/906 mi), veroc de Korfezê Farsi û Deryayê Umani estê.^[5] İran de Deryayê Xezeri û Xuzistan miyan de Platoyê İrani estê. İrani de zaf koy estê. Koyê Demavendi hem İran de hem Rocvetışo Miyan de, hem zi leteyê qıtaya Ewrasyaya ke Koyê Hindukuşi ra rocawan de dero, koyo tewr berzo.^[6] Yanê leteyê rocawanê İrani zaf kohıno. Leteyê rocvetışê İrani zaf berz niyo û zaf koy çıniyê. Rocvetışê İrani de Deşta Luti û Deşta Keviri estê. Zıme (dormeyê Deryayê Xezeri) de zaf dari û deşti estê. Veroc de (dormeyê Arvand Rūd/Şat el Erebi de) deşti estê. İklımê İrani zımıstani zaf serd û vewrıno, amnani de zaf germo. Zıme (Gilan, Mazenderan, Gulıstan û ê bini) de iklım subtropikalo û amnani germ niyo. Veroc û leteyo ke tede deşti estê, uca amnani zaf germo.^[6]

Tarix û medeniyetê İrani zaf dewletiyo û zaf kıhano. Wextê İsay ra ver, qebileyê Aryani amey İran û medeniyetê Aryanan biyo medeniyetê İrani. Wextê Parsan de İran zaf biyo gırd. Erdê İrani zaf işqali di: Ê Ereban, Moğolan û Tırkan. Nıka dewleta İrani biya qewetıne.

Tarixo antik

Tarixo İrani zaf kıhano,wextê İV. 7000i rê şıno.^[7] Wextê kıhani de sivilizasyonê İrani u sivilizasyonê Mezopotamya miyan de mınasabati ameyo meydan.^[8] Wextê İ.V.(İsay ra ver), qebileyê Aryani amey İran u medeniyetê Aryanan biyo medeniyetê İrani. Deyî/Goreyê tarixkaran qebileyê Aryani eno erdi rê be goçi ameyo u be eno goçi qebileyê İran beno dı letey; Rocawani u Rocvetışi.^[9] Wextê Parsan de İran biyo zaf gırd.İV. seserra 10,000 de erdê rocawanê İrani de Medi, Farsi, Baktriy. Seserra İV 1000ine de Zerduştiye vıraşt biyo u İmperatoriya Hexamenışiyan u dewletê peyêni de biyo dinê resmi.^[10]

İslam ra ver tarixê cı (İ.V 625 – İ.P 651 )

• → Bıvênên: Mucadeley Sasani u Bizans
• → Bıvênên: İmperatoriya Selewkiyan
• → Bıvênên: İmperatoriya Sasani

Sivilizasyonê Elami İran de sivilizasyonê tewr kıhano. Eno sivilizasyon erdê veroc-rocawan İran de ameyo meydan u İV 500i ra dewam kerdo. Bahdo Medi ameyo erdê İrani rê u Medya biyo saz(İV 625 ). Medya İV 559 de biyo xırabe. Medya yew İmperatoriyê Persi nêbiyo. Serra İV 559 de Kûruşo Gırd Medya xırab kerdo u İV 550 de İmperatoriya Hexamenışiyan saz kerdo. Dewrê Kûruşo Gırd u Darius I de İmperatoriya Hexamenışiyan dınya de imperatoriya tewr qewtıne, gırde u tewr hera biyo.^[11] Erdê xo rocvetış de Hindıstan, rocawan de Bulğarıstan, Yunanıstan, Deryayo Miyanên, Libya, zıme de dormey Romanya u veroc de Habêşıstan biyo. Serra İV 500 de Mucadeley Persi u Yunani sıfte kerdo. Eno mucadeley de Persi ğelib biyo u Persi İ.V. 480 de paytextê Yunanan Atina işğal kerdo. Serra IV 449 de be Haştiyê Callias mucadeley qadiyeno.^[10] İV seserra 3ın de İmperatoriya Hexamenışiyan biyo zeyıf u İV 333 de İskendero Gırd peyêno Leco Issusi erdê İrani işğal kerdo. Mabênê İV 323 u İV 63 de İran de İmperatoriya Selewkiyan hukım kerdo.^[12] Serra İV 247 de İmperatoriya Parti saz biyo u İ.P 224 de xırab biyo. İmperatoriya Parti erdê İrani teqriben 400 serri hukım kerdo. Serra İP 224 de Erdeşir I İmperatoriya Parti xırab kerdo u İmperatoriya Sasani saz kerdo. İmperatoriya Sasani erdê İrani de 450 serri hukım kerdo u raverê İslam imperatoriya tewr peyêni biyo.

Dewro Miyanên (652–1501)

Serrê 600ıne de Erebi erdê İran işğal kerdo u İmperatoriya Sasani biyo xırab. Bahdo işğali İslambiyayışê İran sıfte kerdo ema İran pêr İslami nêbiyo. İslambiyayışê İran seserra 9ıne de qadiyeno. Dewrê Miyanêne de İran de Emeviy,Ebbasiy,Tahiriy, Samaniy, Ğazneviy, İmperatoriya Selçukiyano Gırd, Xarezmşahiy, Moğoli u Timuriy hukım kerdo. Dewrê Miyanêne de Moğoli erdê İrani işğal kerdo u erdê İrani zaf biyo xırabe. Moğolierdê İrani de zaf terteley kerdo, mabênê 1220 u 1260 be veşaney u terteley nıfusê İrani 2,500,000 ra 250,000 kemayeyo.^[13]

Dewro moderno verên (1501–1921)

Dewrê Vermodernite de İran de dewletê Tırki hukım kerdo. Dewletê Safewi, Efşari, Zendi u Kaçari hukım kerdo. Dewrê Vermodernite erdê İrani de rocawan de be İmperatoriya Usmanıcan, rocvetış de be İngılızi u zıme de be İmperatoriya Rusya leci biyo.

Dewro moderno peyên (1921–)

Peyênê Vermodernite serra 1925 de Rıza Şah Kaçari xırab kerdo, Pehlewiy saz kerdo u qralê İrani biyo. Dewro Rıza Şah de İran zaf biyo qewetıne. Farski zıwano resmi biyo. Erdê İrani zaf endustrilize biyo, şarê İrani zaf zengın biyo. Ema Cengê Dınyaê Dıyine de Rıza Şah Almanya desteg kerdo u 26 Keşkelun 1941 de İran terk kerdo. Bahdo Mıhemmed Rıza Şah biyo qralê İran. 1 Nisan 1979 de İran de yew xowerdayış ameyo meydan u Mıhemmed Rıza Şah İran terk kerdo. 1979 de Pehlewiy xırab biyo u Ruhullah Xomeni Cumhuriyetê İrano İslami saz kerdo.

İran yew cumhuriyeto de İslamiyo u İran rıstımı qanunanê İrani Şerieto. İdareyê İrani de serdarê dini, resiocumhur, serdar estê. Serdarê dini serdaro de tewr pilo. Bahdo reisocumhur yeno. İran de 30(hirıs) eyaleti estê. Paytextê eyaleti Farski: مرکز markaz / Zazaki: merkezo.Namey eyaleti استان (ostān) = eyalet u استانها (ostānhā) = eyaletiyo. İdarekaro eyaleti استاندار ostāndāro.

→ Heqa ena pele de, yew nuşteyê seri esto. Qandê nuşteyê seri, şo pela

Nıfus

Nıfusê İrani 75 milyoni ra nezdiyo.^[14] Gırdbiyayışê nıfusê İrani rêx/lez niyo. Sıxletiyê nıfusi 44,9 sero/km²o.Rocawanê İran de nıfus sıxo.

• Sûkê tewr gırdi

Şari

%80-85ê nıfusê İrani aidê yew şaro ke şarê İraniyo. (Farsi, Gileki, Mazenderani, Kurdi, Luri u bini)^[5]%10-12ê nıfusê İrani Tırko.%2ê nıfusi Erebo u şarê binani zi İran de cıwiyenê.

Zıwani

Farski zıwanê İranê resmiyo.^[5] İran de zıwanê Gileki, Mazenderanki, Kurdki, Beluçki, Azerki, Turkmenki, Lurki, Goranki u Beluçki zi qısey beno.

Baweriye

İslamo Şii bawerışê İrano resmiyo u %90 ê nıfusê İrani Şiiyo. %8 ê nıfusi Sunniyo.^[5] %2 ê nıfusi Zerduşt, Xıristiyan, Behai, Cıhudo.^[16]

Ekonomiyê İrani zaf qewetıno. İran de hem makroekonomi, hem zi mikroekonomi estê.^[17] Ekonomiya İran her serre beno pil. İGM İran $1.003 trilyono u rêzê xo 17ıno. (Ema mabênê mılletanê ğerbi iqtısadê İrani ra hewlo. İran zaf petrol u qaz roşeno. %80 ê rotışi petrolo. İran be dewletê Çin, Korya Zımey, Hindıstan, Japonya, Tırkiya, Rusya u İtalya rotış-grotış kenê.

Kulturê İrani, yewbiyayışê kulturê verê İslami u kulturê ke İslam ra tepeya ameo meydan, oyo. Kulturê İrani zaf kıhan u gırdo. Kulturê İrani Kulturê Andronovo ra yeno. Dewrê Sasaniyan de Kulturê İrani filoloci, literatur, huquq, felsefe, tıb u zanışiye de tewr qewetın biyo.^[18] Fırdewsi, İbni Sina, Rumi, Umer Xeyyam, Sadi, Hafız Şirazi kulturê İrani de tay merdımê de pilê.

• Roşani

→ Newroz (Serra Newiye) - 21 Mart de sıfte keno
→ Sizdah be dar (Roca Tebieti)
→ Jashn-e-Tirgan (Roşanê Awe)
→ Jashn-e-Sadeh (Roşanê Adıri)
→ Jashn-e-Mehregan (Roşanê Payizi)
→ Shab-e-Yalda (Roşanê Zımıstani)
→ Charshanbeh Suri

İran de zıwanê resmi Farskiyo u Farski tarix de zıwanê literatur biyo. Farski tewr ver İmperatoriya Hexamenışiyan de zıwanê resmi biyo. Ewro İran, Iraq, Tırkiya u Mısır de nımuneyê aidê Farskiyo Kıhani estê. Fırdewsi seba/qandê Farski zaf kari kerdo u seba Farski eno nuşte nuşto;

• Hewa : EP
• ISO 3166-1 alpha-2 : IR
• Otomobil : IR
• NATO alpha-2 : IR
• IOC : IRI
• ISO 3166-1 alpha-3 : IRN
• NATO alpha-3: IRN'
• ICAO : OI
• AIR : RV

• Tarixê İrani
• İran de baweriye
• Demografiyê İran
• Kulturê İrani
• Ekonomiya İrani
• Siteyê İranio resmi,