Η Κρυφή εκπαίδευση (αγγλ. Underground education, ή clandestine education) αναφέρεται σε διάφορες μορφές διδασκαλίας που διεξάγονται ή διεξάγονταν σε διάφορες εποχές και τόπους, υπό περιστάσεις όπου τέτοιες εκπαιδευτικές δραστηριότητες θεωρούνται παράνομες.
Η κρυφή εκπαίδευση συχνά γίνεται ή γινόταν στα λεγόμενα κρυφά σχολεία (αγγλ. secret schools,[1][2][3][4] ισπ. escuelas secretas,[5][6][7] γερμ. Katakombenschulen ή Geheimschulen) ή σε κρυφά μαθήματα. Αυτά διοργανώνονται από κάποια κοινότητα (θρησκευτική, φυλετική, πολιτισμική κ.ά.) με σκοπό την πνευματική αφύπνιση με τρόπο ώστε να μην γίνονται αντιληπτά από την κρατική ή τοπική εξουσία ή την υπόλοιπη κοινωνία και να αποφεύγονται διώξεις και άλλες αρνητικές συνέπειες για την κοινότητα, τους μαθητές ή τους δασκάλους.[1][2][8] Τα κρυφά σχολεία συνδέθηκαν με διάφορα απελευθερωτικά κινήματα ή εθνικά κινήματα[1][2][9][10][11]. Έχει διαπιστωθεί ιστορικώς ότι οι πολιτικές για τη γλώσσα και τη διδασκαλία έχουν χρησιμοποιηθεί σαν εργαλεία κοινωνικού ελέγχου και ότι ο ρατσισμός και η μή-ανοχή έναντι των γλωσσών συχνά συνδέθηκαν στενά με την αποικιοκρατία και τον πρώιμο εθνικισμό[12].
Παραδείγματα τόπων όπου πραγματοποιήθηκαν εκτεταμένες πρακτικές παράνομης εκπαίδευσης περιλαμβάνουν την εκπαίδευση των Αφροαμερικανών κατά τη διάρκεια της περιόδου της δουλοκτησίας και μετά από αυτή, στις ΗΠΑ [13] και η Οργάνωση Μυστικής Διδασκαλίας στην Πολωνία κατά τη Γερμανική/Ναζιστική κατοχή.[14] Μυστική εκπαίδευση είχε οργανωθεί και στα εβραϊκά γκέτο κατά τη διάρκεια του ναζιστικού καθεστώτος και της γερμανικής κατοχής στην Ευρώπη.
Υπάρχει μια ελληνική - κυρίως προφορική - παράδοση που υποστηρίζει ότι κρυφά σχολεία λειτούργησαν κατά τη διάρκεια της Οθωμανικής περιόδου (τουρκοκρατίας) σε περιοχές όπου ζούσαν Έλληνες. Υπάρχουν λιγοστές γραπτές μαρτυρίες περί αυτού, και πολλοί ιστορικοί το θεωρούν ως εθνικό μύθο. Άλλοι πιστεύουν ότι το ελληνικό κρυφό σχολειό είναι ένας θρύλος με ιστορικό πυρήνα. Σύμφωνα με ορισμένες πηγές, κατά την τουρκοκρατία λειτούργησαν επίσης μυστικά σχολεία για Αλβανούς στα τέλη του 19ου αιώνα με πρωτοβουλία των Μπεκτασήδων[15][16] ή και των Αλβανών εθνικιστών διανοουμένων[17].
Στη Γαλλία από τον 16ο έως τον 18ο αιώνα λειτούργησαν κρυφά θρησκευτικά σχολεία, τα λεγόμενα écoles buissonnières ("σχολεία στο δάσος"), από τους Προτεστάντες (Καλβινιστές), μετά την απαγόρευση της διδασκαλίας του δόγματός τους το 1552.[18] Η διδασκαλία γινόταν σε δάση, ερημιές, συστάδες βράχων ή σπήλαια, μέρη που συμβολικά αναφέρονταν ως "Έρημος", παραπέμποντας στη βιβλική έρημο όπου βρήκαν καταφύγιο οι διωκόμενοι Ισραηλίτες. Οι απαγορεύσεις και η αναγκαστική επιβολή του Καθολικού δόγματος επαναλήφθηκαν με διατάγματα του 1698 και του 1724 και υπήρχαν ακόμα και στη δεκαετία του 1760. Όσοι συμμετείχαν σε μυστικές συναθροίσεις απειλούνταν με ποινές όπως φυλάκιση, εξορία, πρόστιμα, έως και εκτέλεση. Οι απαγορεύσεις πέρασαν από περιόδους χαλάρωσης και περιόδους αυστηρότητας, ενώ διέφεραν και κατά τόπους.[19][20] Στα σύγχρονα γαλλικά έχει μείνει η έκφραση «κάνω σχολείο στο δάσος» (faire l'école buissonnière) με την έννοια "το σκάω απ' το σχολείο, κάνω κοπάνα".[21]
Αναφέρεται η λειτουργία κρυφών κορανιακών σχολείων στην Τουρκία και την Ευρώπη τον 20ο και 21ο αιώνα. Στην Τουρκία στη δεκαετία του 1980, παράλληλα με τα αναγνωρισμένα και επίσημα σχολεία του κράτους, λειτούργησαν και κρυφά σχολεία όπου διδασκόταν το Κοράνιο, η αραβική γραφή και το έργο του Ατατούρκ. Εκτιμάται ότι υπήρχαν χιλιάδες τέτοια σχολεία με δεκάδες χιλιάδες μαθητών.[22] Κρυφά κορανιακά σχολεία εντοπίστηκαν και έκλεισαν από τις Αρχές σε πόλεις του Βελγίου και της Γαλλίας το 2016.[23][24]
Στα μέσα του 20ου αιώνα λειτούργησαν κρυφά σχολεία ιθαγενών ("Ινδιάνων") στο Εκουαδόρ, επειδή οι γαιοκτήμονες τους απαγόρευαν την εκπαίδευση. Πρωτεργάτις των κρυφών σχολείων ήταν η Dolores Cacuango, ιθαγενής Quechua, και ηγετικό στέλεχος του Κομμουνιστικού Κόμματος. Τα σχολεία για να μη γίνονται αντιληπτά κρύβονταν πίσω από τοίχους, είχαν αποσυναρμολογούμενα θρανία και λειτουργούσαν νύχτα. Λειτούργησαν και μέχρι τη δεκαετία του 1960 και αποτέλεσαν την αφορμή για τη νόμιμη λειτουργία διαπολιτισμικών (ισπανόφωνων - ιθαγενών) στο Εκουαδόρ.[25] Παράνομα μυστικά σχολεία (escuelas clandestinas) λειτούργησαν και από τους ιθαγενείς της Βολιβίας από τις αρχές του 20ου αιώνα.[26][27]
  | Στο λήμμα αυτό έχει ενσωματωθεί κείμενο από το λήμμα Underground education της Αγγλικής Βικιπαίδειας, η οποία διανέμεται υπό την GNU FDL και την CC-BY-SA 4.0. (ιστορικό/συντάκτες). |