Dialét miranduléś

Tgnénd a mènt cal siggli chè, S=Sugèt, V=Vèrub, O=Ugèt (n=Nóm, p=Prunóm), al Miranduléś 'l è na lìngua ch'la dróa i custrùt chè 'd sóta:

Fórmi Atìvi (SSVO / SSOV)

• sénsa prunóm, a part quél ad prim livèl (dal sugèt) ch'l è sèmpar ubligatòri: [Sn]Sp1VOn eśémpi: [Stévan] al magna al pui (itagliàṅ: [Stefano] mangia il pollo)
• cun al prunóm ad sécónd livèl al pòst dal sugèt: [Sp2]Sp1VOn eśémpi: [Lò] al magna al pui (itagliàṅ: [Egli] mangia il pollo)
• cun al prunóm al pòst d'l ugèt: [Sn]Sp1OpV eśémpi: [Stévan] al al magna (itagliàṅ: [Stefano] lo mangia)
• cun i prunóm al pòst dal sugèt e d'l ugèt: [Sp2]Sp1OpV eśémpi: [Lò] al al magna (itagliàṅ: [Egli] lo mangia)

Fórmi Pasìvi (OOVS)

• sénsa prunóm, a part quél ad prim livèl (d'l ugèt) ch'l è sèmpar ubligatòri: [On]Op1VSn eśémpi: [al pui] 'l è magnâ da Stévan (itagliàṅ: [il pollo] è mangiato da Stefano)
• cun al prunóm al pòst dal sugèt: [On]Op1VSp2 eśémpi: [al pui] 'l è magnâ da lò (itagliàṅ: [il pollo] è mangiato da lui)

Fórmi Atìvi Interugatìvi (VSSO)

• sénsa prunóm, a part quél ad prim livèl (dal sugèt) ch'l è sèmpar ubligatòri: VSp1[Sn]On eśémpi: magna'l [Stévan] al pui? (itagliàṅ: [Stefano] mangia il pollo?)
• cun prunóm al pòst dal sugèt: VSp1[Sp2]On eśémpi: magna'l [lò] al pui? (itagliàṅ: [Egli] mangia il pollo?)

Fórmi Pasìvi Interugatìvi (OVOVS)

• sénsa prunóm, a part quél ad prim livèl (d'l ugèt) ch'l è sèmpar ubligatòri: [On]V1Op1V2Sn eśémpi: [al pui] è'l magnâ da Stévan? (itagliàṅ: [il pollo] è mangiato da Stefano?)
• cun al prunóm al pòst dal sugèt: [On]V1Op1V2Sp2 eśémpi: [al pui] è'l magnâ da lò? (itagliàṅ: [il pollo] è mangiato da lui?)

N.B. Al paròli fra parénteśi i èṅ facultatìvi.

Vucàli

Al Miranduleś, cuma al dialét fraréś e a difarensa dal mudnéś e dal mantṿàṅ, al dróa al sèt vucàli cumpàgn a 'l Itagliaṅ, faghénd però difarénsa fra curti e lunghi.

• [a] → Śgranfgnàr ([zgraŋ'fɲar] Graffiare) • (['albar] albero) àlbar
• [a:] → Dvintâ ([dviŋ'ta:] Diventato) • ([ma'ɲa:] mangiato) magnâ
• [e] → Védar (['vedar] Vedere) • (['sem] scemo) sém
• [e:] → Vēdar (['ve:dar] Vetro)
• [ɛ] → Uśèl ([u'zɛl] Uccello) • (['bεŋ] bene) bèṅ
• [ɛ:] → Fêṅ (['fɛ:ŋ] Fieno)
• [i] → Pist (['pist] Ripieno) • ([iŋ'sem] insieme) insém
• [i:] → Pîṅ (['pi:ŋ] Pieno) • ([siŋ'ti:] sentito) sintî
• [o] → Rója (['roja] Scrofa)
• [o:] → Tṿajōł ([tvfa'jo:ɫ] Tovagliolo) • (['fōg] fuoco) fōg
• [ɔ] → Śnòć (['znɔʧ] Ginocchio) • (['ɔra] ombra) òra
• [ɔ:] → Pôc (['pɔ:k] Poco) •
• [u] → Sangiùt ([saŋ'ʤut] Singhiozzo) • (['ua] uva) ùa
• [u:] → Tgnû (['tɲu:] Tenuto) • ([kɲu'su:] conosciuto) cgnusû

I funéma in blù i gh pōl'n èsar sèmpar anc s'i n gh'àṅ minga 'l asènt in sìma a difarénsa ad quéi in rós. Par quéi in vérd invéci a dipénd da i caś.

Eśèmpi:

• cûl ['ku:l] (culo) → a t incûl [atiŋ'ku:l] (t'inculo) → inculàr [iŋku'lar] (inculare)
• pîṅ ['pi:ŋ] (pieno) → a 'l impinìs [aliɱpi'nis] (lo riempio) → impinìr [iɱpi'nir] (riempire)

Cuma p'r al fraréś pò, al vucàli O e E ch'i pèrdan 'l asènt tònic, da spés i s arbàsan ad tôṅ, dvintànd acsè U e I o anc sparénd dal tut.

• Mòdna (Modena) → Mudnéś (Modenese)
• Són (Sonno) → Sunèṅ (Sonnellino)
• Dènt (Dente) → Dintéra (Dentiera)
• Bicér (Bicchiere) → Bicirèṅ (Bicchierino)
• Ségn (Segno) → Sgnar (Segnare)
• Bulógna (Bologna) → Bulgnéś (Bolognese)

Cunsunànti

Al cunsunànti dal Miranduléś i èṅ cumpàgni a quéli d'l itagliàṅ foravìa p'r al fat ch'i n gh'aṅ briśa gl'africàdi [ʦ] e [ʣ] (scriti Z in itagliàṅ) e la fricàda [ʃ] (scrita SCI o SCE in itagliàṅ). Par cónt'r al Miranduléś al gh'à da piò al funéma [ɫ] (dit "dark L" cuma in d'l ingléś Peel [pʰiːɫ]).

• ALÒFUN • Al Miranduléś al tîṅ i funéma alòfun [c] [ɟ] ad [k] [g] cuma in itagliàṅ (i sarésan al C e G duri prima 'd I e E, cuma CHIOSCO e GHIOTTO). Al naśàli [ɱ] / [ŋ] invéci i n èṅ minga sōl di alòfun ad [m] / [n] cuma in itagliàṅ: in Miranduléś a gh'è ['an]=anno ma anc ['aŋ]=hanno, ['pan]=panno ma anc ['paŋ]=pane. Vlénd a gh sarés anc ['paɲ]=panni stesi ch'i sarésan i pan dastéś a 'l Sōl par scar-as.
• S • La S dal Miranduléś la pōl èsar sórda [s] (cuma in sał ['sa:ɫ] → sale) o sunòra [z] (cuma in śal ['zal] → giallo), a 'l inìsi, in mèś o a la fiṅ, sénsa dal règhli cuma in itagliàṅ. Eśèmpi: śéndar=genero, séndra=cenere, Śnar=Gennaio, snar=cenare, insgnàr=insegnare, inśgnàr-as=arrangiarsi, pès=pezzo, pèś=peggio.
• Z • Anc se in Miranduléś gl'africàdi [ʦ] e [ʣ] (ch'i sarésan scriti cun na Z in itagliàṅ) i n gh'èṅ briśa, quést al n vōl minga dir ch'a n sia mia pusìbil catàr pò òṅ tacâ a c'l àtar i funéma t+s (cuma in tsévad, insipido) o d+z (cuma in madśìna, medicina).
• N • Se dòp a gh'è na vucàla, la N l'è sèmpar l'alveulàra latìna [n] → naśàr (fiutare). Se dòp a gh'è na F/V, la N la dvénta la labardentàla [ɱ] → anvlùp (confezione). Se dòp a gh'è n'atra cunsunànta, la N la dvénta velàra [ŋ] → insfilsàr (infilare). Se prima a gh'è na G, la N la dvénta na cunsunànta palatàla [ɲ] → pugn (pugno). La N a fiṅ ad paròla la pōl èsar l'alveulàra latìna [n] → an (anno) o la velàra [ŋ] → aṅ (hanno). In cal caś chè, p'r arcgnósar méj la paròla, a s pōl métar un puntèṅ in sima a la N (ṅ) acsè a s capìs méj. Par dir-'n una, “I an scavśâ” (=Gli anni spezzati in itagliàn) 'l è dimóndi difarènt da “I aṅ scavśâ” (=Essi hanno spezzato in itagliàn).
• M • La M la ś lèś sèmpar [m] (lum → lume) ma in fiṅ ad paròla la pōl anc dvintàr la labar-dintàla [ɱ] (mujàṁ → mollica).
• L • Se prima a gh'è na G, la L la dvénta na cunsunànta palatàla [λ] → Sicìglia (Sicilia), in chi àtar caś la ś lèś [l] (laséna → ascella, vìgil → vigile). Soquànti vòlti in fiṅ ad paròla però la L la dvénta na cunsunànta velàra [ɫ] cuma in dla paròla ingléśa PEEL → finàł (finale). In cal caś chè, p'r arcgnósar méj la paròla, a s pōl métar na stanga ad travèrs dla L (ł).
• V • La V la s prunùncia [v] (vèć=vecchio, prév=potrebbe) o [vf] (óṿ=uovo, nóṿ=nove/nuovo, viṿ=vivo, néṿ=neve, tṿaja=tovaglia, spurtìṿ=sportivo, Mantṿàṅ=Mantovano) a dipénd da i caś. P'r arcgnósar méj la paròla, a s pōl métar un puntèṅ ad sóta a la V (ṿ).

• B [b] → Butér ([bu'ter] Burro) butér
• -CH- [c] → Chiét (['cjet] Calmo) CH prima ad E o I
• -C/-CH [k] → Cuc/Cuch (['kuk] Cuculo) cuc • Rusc/Rusch (['rusk] Spazzatura)
• C [k] → Cgnusû ([kɲu'su:] Conosciuto) cgnusû tut al vòlti che dòp la C a gh'è na létra difarénta da I o E
• -Ć/-C’ [ʧ] → Cuć/Cuc’ (['kuʧ] Spinta) cuć • Musć/Musc’ (['musʧ] Muschio) musć
• CE [ʧ] → Bicér ([bi'ʧer] Bicchiere) bicér
• CI [ʧ] → Àcid (['aʧid] Acido) àcid
• SĆE [ʧ] → Masćèṅ ([mas'ʧεŋ] Maschietto) masćèṅ
• SĆI [ʧ] → Sćiùma (['sʧuma] Schiuma) sćiùma
• D [d] → Dur (['dur] Duro) dur
• F [f] → Fam (['fam] Fame) fam
• -GH- [ɟ] → Ghignóś ([ɟi'ɲoz] Antipatico) GH prima ad I
• -G/-GH [g] → Fōg/Fōgh (['fog] Fuoco) fōg
• G [g] → Gróp (['grop] Nodo) gróp
• -Ǵ/-G’ [ʤ] → Maǵ/Mag’ (['maʤ] Maggio) maǵ
• GE [ʤ] → Gèra (['ʤεra] Ghiaia) gèra
• GI [ʤ] → Gir (['ʤir] Giro) gir
• I [j] → Biasàr ([bja'sar] Masticare) Dòp na cunsunànt, prima dna vucàla
• J [j] → Jutàr ([ju'tar] Aiutare) jutàr
• L [l] → Lat (['lat] Latte) lat
• -Ł [ɫ] → Sał (['sa:ɫ] Sale) saɫ
• GLI [λ] → Itàglia ([i'taλa] Italia) Itàglia
• M [m] → Mój (['moj] Bagnato) mój
• -M [m] → Fam (['fam] Fame) fam
• -Ṁ [ɱ] → Mujàṁ ([mu'jaɱ] Mollica)
• NF [ɱ] → Runfàr ([ruɱ'far] Russare)
• NV [ɱ] → Anvàr ([aɱ'var] Nevicare) anvàr
• NC [ŋ] → Incóra ([iŋ'kora] Ancora)
• NG [ŋ] → Ślungàr ([zluŋ'gar] Passare)
• NŚ [ŋ] → Manś (['maŋz] Manzo)
• NS [ŋ] → Insùni ([iŋ'suni] Sogno)
• NT [ŋ] → Mantṿàṅ ([maŋ'tvfaŋ] Mantovano)
• -Ṅ [ŋ] → Paṅ (['paŋ] pane) paṅ
• N [n] → Pan (['pan] panno) pan
• GN [ɲ] → Légn (['leɲ] legno) légn
• P [p] → Póm (['pom] mela) póm
• Q [k] → Quàtar (['kwatar] quattro) quàtar
• R [r] → Ram (['ram] rame/ramo) ram
• R [ɾ] → Miranduléś ([miɾaŋdu'lez] mirandolese) tut al vòlti che la R la s cata in mèś a dū vucàli
• S [s] → Sał (['sa:ɫ] Sale) saɫ
• Ś [z] → Śal (['zal] Giallo) śal
• T [t] → Téǵ (['teʤ] Tetto) téǵ
• U [w] → Guèra (['gwεra] Guerra) guèra U àtuna prima ad vucàla
• V [v] → Vól (['vol] Volo) vól
• Ṿ [vf] → Viṿ (['vivf] Vivo)

Artìcui

In dal Miranduléś, cuma in itagliàṅ, i s càtan tri gènar 'd artìcui: determinatìṿ, indeterminatìṿ e partitìṿ ch'i tènan cònt dal gènar (masć e fémna) e dal nùmar (singulàr e pluràl).

» Artìcui Determinatìṿ

'L artìcul determinatìṿ al s dróa, insém a 'l nóm ch'al gh stà davśèṅ, p'r indicàr un quèl ad definî.

• AL gat (m.s.)
• I gat (m.p.)
• LA gata (f.s.)
• AL gati (f.p.)
• ’L àśan (m.s.)
• GL’àśan (m.p.)
• L’aśna (f.s.)
• GL’aśni (f.p.)

» Artìcui Indeterminatìṿ

In Miranduléś, acsè cuma in itagliàṅ, 'l artìcul indeterminatìṿ a s dróa sōl a 'l singulàr. A 'l pòst dal pluràl al và druâ 'l artìcul partitìṿ (di lìbar...) o 'l 'agetìṿ minga definî (soquànt lìbar...).

• UN gat (m.s.)
• NA gata (f.s.)
• ’N àśan (m.s.)
• N’aśna (f.s.)

» Artìcui Partitiṿ

In Miranduléś, acsè cuma in itagliàṅ e in francéś, 'l artìcul partitìṿ a s dróa p'r indicàr na part dal tut (singulàr) o 'n insém minga definî ad ròbi, da dū in sù (pluràl).

• A magn DAL paṅ (m.s.)
• A magn DLA mnèstra (f.s.)
• A véd DI gat (m.p.)
• A véd DAL gati (f.p.)
• A bév D’L òli (m.s.)
• A bév DL’àqua (f.s.)
• A véd DI àśan (m.p.)
• A véd DAGL’aśni (f.p.)

Nóm e Agetìṿ

» Singulàr e Pluràl

In Miranduléś in gènar 'l agetìṿ al vèṅ sèmpar dòp a 'l nóm a part quél pusesìṿ (al sò gat) e numeràl (i tri gat). I nóm e gl'agetìṿ masć i finìsan da spés par cunsunànt a part soquànt in -I (prèmi, uràri, pòdi). I nóm e gl'agetìṿ fémni invéci i finìsan da spés p'r A (śuntàda in fónd) a part sòquànti paròli minga regulàri (la mòrt). I plurài, anc dal paròli furastéri, i rèstan cumpàgni rispèt a i singulàr, a part i finài L (m.s.) ch'i dvèntan I (un gòl/dū gòi, un vìgil/dū vìgii) e i finài A (f.s.) ch'i dvèntan I (na patàca/dū patàchi).

» Nùmar

» Dè dla Stmana

» Méś d'l An

» Ségn Śudiacài

» Culōr

» Fruta

pèrśac

mugnàga

néspla

kiwi

ua

sréśa

maréna

mirtìl

lampòṅ

fràgula

fîg

langória

mlòṅ

póm

pir

brugna

banàna

ànanas

pumpélum

purtugàl

mardarèṅ

limòṅ

nóś

nuślìna

castàgna • maròṅ

nóś ad còc

cafè

» Vardùra

articiòc

aspàrag

biétula

bròcul

caròta

càvul

faśōl

faśulèṅ

fava

fnòć

insalàta • latùga

sedròṅ

sèlar

śéś

sigóla

véna

baśilìc

funś

furmènt • graṅ

furmintòṅ

lintécia

marànśa

méj

mlòr

pamdòr

arvéa

risòti

spinàs

sòja

suchèṅ

òrś

parsémul

patàca

pavròṅ

pavrunsèṅ

pévar

pòr

radét

rava

ravanèl

suca

urtìga

trìfula

vérśa

» Agetìṿ Dimustratìṿ

In Miranduléś gl'agetìṿ dimustratìṿ (ch'i càmbian in relasiòṅ a 'l gènar e a 'l nùmar) i ś dróan sèmpar insém a gl'avèrub ad puśisiòṅ cuma in francéś.

» Agetìṿ Pusesìṿ

A difarénsa d'l itagliàṅ, in dua 'l agetìṿ pusesìṿ al dipénd sèmpar dla parsòna, dal gènar e dal nùmar, in Miranduléś a cònta sōl la parsòna, a part al pusesìṿ dal prima e secónda persòna pluràla in dua 'l agetìṿ p'r al fémni al cambia.

'L agetìṿ 'l è da spés cumpagnâ da 'l artìcul (Al mè gat 'l è rós) ma prima di nóm singulàr ad parènt al n gh vōl briśa (Mè pàdar, Tò śéndar, Sò fardèl, I nòstar genitōr, Al vòstri surèli, I lōr anvō).

» Agetìṿ Minga Definî

'L agetìṿ minga definî a s dróa quànd a s dascór ad quèi, ad bèsti o ad parsòni sénsa indicàr-'n al nùmar precìś e al qualità. In Miranduléś al s dróa sèmpar a 'l pluràl a part gnanc un ch'al và sèmpar a 'l sigulàr.

» Agetìṿ Interugatìṿ e Eslamatìṿ

Gl'agetìṿ interugatìṿ i sarvìsan par tacàr na dmanda e in Miranduléś in èṅ dū, che e quànt, druâ sèmpar sénsa artìcul e prima di nóm. I pōlan èsar mis in dmandi dirèti (Che bèstia tîṅ-la l'Èlide in cà? • Che animale tiene Elide in casa?) o minga dirèti (Dì-'m che bèstia tîṅ-la l'Èlide in cà. • Dimmi che animale tiene Elide in casa.). Quànd i agetìṿ ad prima i sarvìsan par furmàr di eslamasiòṅ, i tōśan al nóm 'd agetìṿ eslamatìṿ ma a gh'è da tgnir a mènt che al che interugatìṿ in Miranduléś al dvénta ac.

Prunóm

» Prunóm persunàl

I prunóm persunài i èṅ chi prunóm ch'i s métan a 'l pòst dla parsòna ch'la dascór, dla parsòna ch'la scólta o dla parsòna, dla bèstia o dal quèl ugèt dla discusiòṅ, sénsa dir-'n al nóm.

I càmbian a secónda dla parsòna, dal gènar e dla funsiòṅ, sugèt o cumplemènt. Qvist chè i gh'àṅ dū fórmi:

• fòrta o tònica;
• débula o àtuna.

Eśèmpi:

• [mè] a pić tè (io picchio te) = [mè] a t pić (io ti picchio)
• [lò] al vistìs lē (lui veste lei) = [lò] al la vistìs (lui la veste)
• [tè] at pètan mè (tu pettini me) = [tè] ta m pètan (tu mi pettini)
• [lē] la s cava śò (lei si sveste) [lit. lei ella si toglie giù]
• [nuàtar] a in magném luntéra (noi ne mangiamo volentieri)
• [lōr] i i cgnósan (essi li conoscono)

In Miranduléś al prunóm ubligatòri a gh vōl sèmpar anc s'al sugèt al gh'è listés (Marco al magna → Marco mangia • al gat ’l è bèl → il gatto è bello) o prima di vérub minga persunài (a piōṿ → piove • a gh'è al Sōl → c'è il Sole • a gh'è da lauràr → bisogna lavorare).

Al prunóm sugèt facultatìṿ (ch'al s pōl mètar prima ad quél ubligatòri) 'l è fat a la stésa manéra dal cumplèment tònic.

La tèrsa parsóna pluràra, a difarénsa d'l itagliàṅ, la n càmbia mia a secónd dal gènar. S'a s vōl réndar ciàr s'al grup ad parsóni i èṅ di masć o dal fémni, a gh'è da métar prima ad lōr:

• chi - s'a s trata ad masć davśèṅ a chi dascór • chi lōr i …
• lì - s'a s trata ad masć luntàṅ da chi dascór • lì lōr i …
• che - s'a s trata ad fémni davśèṅ a chi dascór • che lōr i …
• lé - s'a s trata ad fémni luntàṅ da chi dascór • lé lōr i …

Dascórs cuntràri par chi atri parsóni pluràli: in itagliàṅ NOI e VOI i n càmbian mai a secónd dal gènar. In Miranduléś invéci a s dróa NUÀTRI e VUÀTRI s'al grup l'è fat sōl ad fémni.

S'a s vōl réndar ciàr al nùmar ad parsóni ch'i fànan part dal grup, a s pōl métar in mèś a i dū prunóm al nùmar ad gint:

• nuàtar tri a dascurém da spés ad dóni;
• vuàtri dū a pasàv dimóndi tèmp da la paruchéra;
• lōr quàtar i èṅ pîṅ ad sćiòcli a i pē.

» Prunóm dimustratìṿ

In Miranduléś i prunóm dimustratìṿ (ch'i càmbian in relasiòṅ a 'l gènar e a 'l nùmar), a difarénsa d'l itagliàṅ, i èṅ fat in na manéra difarènta da gl'agetìṿ dimustratìṿ ma i dróan listés gl'avèrub ad puśisiòṅ. I ènan dū al manéri ad prununciàr chi punóm lè a 'l inìsi, [kw] o [kv], quésta chè l'è quéla più vècia e l'è drē a dascumparìr dal tut.

Prepuśisiòṅ

Al Miranduléś al dróa nóṿ prepuśisiòṅ cuma 'l itagliàṅ ma, prima dal paròli ch'i tàcan par vucàla, i pōlan patìr l'eliśiòṅ, na ròba ch'la n sucéd briśa in dla léngua ad Dante.

Eśèmpi:

• La surèla ad Jàcum l'è puta (La sorella di Giacomo è nubile)
• Al 15 ’d Agóst a sa stà a cà da lauràr (Il 15 di Agosto si sta a casa da lavorare)
• A vag a Mantṿa a tōr dal sis (Vado a Mantova a prendere del letame liquido)
• Da in du daśvèṅ-al chi lò? (Da dove viene costui?)
• Al becamòrt 'l è in cēśa a mét'r a pòst la casa (Il becchino è in chiesa a sistemare il feretro)
• A végn cun la Cinsia (Vengo con Cinzia)
• At pó cuntàr su nuàtar (Puoi contare su di noi)
• A sòṅ andâ in banca par tiràr via tut i mè bèsi (Sono andato in banca per prelevare tutti i miei soldi)
• P'r avér cuntâ na bala a sòṅ finî in parśòṅ (Per avere raccontato una bugia sono finito in prigione)
• Tra dū an a finìs ad pagàr al mutṿo dla cà (Tra due anni finirò di pagare il mutuo della casa)
• Cuśa sarnìs-at fra 'l óṿ e la balòta? (Cosa scegli fra l'uovo e il tuorlo?)

Nòti:

• Al prepuśisiòṅ tra e fra i èṅ cumpàgni, pròpria cuma in itagliàṅ;
• In Miranduléś, a difarénsa d'l itagliàṅ, p'r indicàr un pòst ch'a gh'è da pasàr par rivàr da n'atra banda, a n s dróa minga la prepuśisiòṅ DA ma PAR, cuma in francéś (A sòṅ gnû dèntar par la fnèstra → Je suis venu par la fenêtre → Sono entrato dalla finestra);
• Stés quèl anc quànd a gh'è da dascrìvar la parsòna ch'la fà patìr n'asiòṅ a 'l sugèt dla fraś, anca chè a gh vōl PAR e minga DA (A m fag purtàr par Stēvan → Mi faccio accompagnare da Stefano).

» Prepuśisiòṅ articulàdi

Vérub

I vérub in Miranduléś i s cògnugan par parsòna (1ª, 2ª o 3ª) e par nùmar (singulàr o pluràl) dal sugèt, par tèmp (preśènt, pasâ, futùr), par manéra (indicatìṿ, cungiuntìṿ, cundisiunàl, imperatìṿ, infinî, gerùndi e partisìpi) e dal vòlti par gènar (masć o femni) dal sugèt o d'l ugèt. A difarénsa d'l Itagliàṅ, un prunóm persùnal almànc a gh vōl sèmpar (a s pōl śuntàr prima anc al nóm o un secónd prunóm). In dal dmandi, al prunóm 'l è mis dòp dal vérub, cuma in Francéś.

Tri i èṅ al cugnugasiòṅ di vérub (-àr, -ar e -ìr).

I tèmp i pōl'n èsar baś o cumpòst, qvist chè i èṅ fat sù miténd insém al vérub auśiliàri (cugnugâ par parsòna, nùmar e manéra) e pò al partisìpi pasâ dal vérub.

• Al vérub auśiliàri 'l è èsar p'r i vérub minga tranśitìṿ o in dal fórmi pasìvi o riflesìvi;
• Al vérub auśiliàri 'l è avér in di àtar caś (sèmpar quànd al vérub 'l è tranśitìṿ).

» Manéra “Infinî”

Al cungnugasiòṅ di vérub in Miranduléś i èṅ tri:

• -àr → naśàr (it. annusare);
• -ar → nàsar (it. nascere);
• -ìr → finìr (it. finire).

A gh'è pò di vérub ch'i finìsan in -ér: savér (it. sapere), psér (it. potere), vlér (it. volere) e àtar incóra (tōr → prendere) ch'i n èṅ briśa regulàr.

Al gh'à dū tèmp e al n vōl mai al prunóm:

• preśènt;
• pasâ, fat miténd insém 'l infinî preśènt d'l auśiliàri e pò al partisìpi pasâ dal vérub (ÈSAR STÂ a cà sua 'l è un bèl quèl • AVÉR CGNUSÛ la fam al t à insgnâ a star a 'l mónd).

'L infinî al pōl èsar druâ in na manéra sustantivàda par dar un giudìsi in sal vérub (LÈŚAR 'l è bèl) o par dar di órdan ad n far minga quèl (Minga MAGNÀR!).

» Manéra “Indicatìṿ”

'L indicatìṿ al s dróa quànd a gh'è da dascórar ad fat e quèi ugetìṿ. Al gh'à tri tèmp baś:

• preśènt, druâ quànt un quèl al sucéd mént'r a s dascór (A magn un póm → Mangio una mela) o anc p'r indicàr un fat da 'd là da vgnir ma prévìst (Fra déś an a vag in pensiòṅ → Fra dieci anni vado in pensione);
• imparfèt, druâ quànd un quèl 'l è bèla sucès in 'd là da 'l tèmp (A magnàva un pèrśag → Mangiavo una pesca);
• futùr, druâ p'r indicàr un fat da 'd là da vgnir, anc sénsa savér quànd (A magnarò na brugna → Mangerò una prugna).

Al Passato remoto d'l Itagliàṅ al n gh'è mia.

Chi tri tèmp baś lè i pōlan pò dar vita a di tèmp cumpòst druànd 'l auśiliàri cugnugâ insém a 'l partisìpi pasâ:

• pasâ pròsim (preśènt+p.p.), druâ quànd un quèl 'l è péna sucès (A-j-ò magnâ na sréśa → Ho mangiato una ciliegia)
• trapasâ pròsim (imparfèt+p.p.), druâ quànd un quèl 'l è sucès da dimóndi tèmp (A iva magnâ na mugnàga → Avevo mangiato un'albicocca)
• futùr anteriōr (futùr+p.p.), druâ p'r indicàr un fat incóra da far ch'al darà vita a 'n àtar quèl (Quànd a 'rò magnâ, a dasparéć → Quando avrò mangiato, sparecchierò, lit. Quando avrò mangiato, sparecchio).

PREŚÈNT (Presente)

A riguàrd dal dmandi a gh'è da far soquànti cunsiderasiòṅ:

• In dal primi parsòni a gh'è da śuntàr na J eufónica fra 'l vérub e 'l prunóm (A), pròpria cum a sucéd in Francéś cun la T dla tèrsa parsòna (Que reste-t-il de nos amours?);
• In dal tèrsi parsòni dal primi dū cugnugasiòṅ i s dróan sōl al raìś di vérub prima di prunóm (AL/LA/I) e minga al deśinénsi;
• La secónda parsòna pluràla la vōl al prunóm ubligatòri V dòp al vérub;
• In di vérub dla 3ª cugnugasiòṅ, la deśinénsa dla tèrsa parsòna pluràla la sa scurta, pasànd da -ìsan a -ìs.

Òcio a 'l difarénsi:

• I vérub dal primi dū parsòni singulàri (eś. A t magn e At magn) i s dìśan sèmpar a la stésa manéra ([at maɲ]) ma i vōlan dir dū quèi difarènt (Ti mangio • Mangi);
• I vérub dal tèrsi parsòni, quànd a s fà na dmanda (eś. Magn-al?, Magn-la? e Magn-i? → [egli] Mangia?, [ella] Mangia? e [essi] Mangiano?), i èṅ cumpagn a i imperatìṿ cun al cumplemènt ugèt śuntâ in fónd (eś. Magn-al!, Magn-la! e Magn-i! → Mangialo!, Mangiala! e Mangiali!). 'L ùnic quèl ch'a càmbia 'l è l'intunasiòṅ.

Dagnóra tut i vérub dla tèrsa cugnugasiòṅ i èṅ incuatìṿ, a part durmìr, sintìr e soquànt àtar ch'i s cògnugan in na manéra difarénta, cum a s pōl védar in dla tabèla chè 'd sóta.

Cugnugànd i vérub a gh'è sèmpar da tgnir a mènt che in Miranduléś al vucàli O e E ch'i pèrdan 'l asènt tònic, da spés i s arbàsan ad tôṅ, dvintànd acsè U e I o anc sparénd dal tut.

Par via dal cambi ad vucàla, la fraś "a m piàś inculàr" la pōl vlér dir dū quèi difarènt: "mi piace incollare" (da còla cun la "o" ch'la s arbàsa ad tòṅ parchè 'l asènt in d'l infinî al finìs in dla A finàla) ma anc "mi piace inculare" da cûl cun la "u" lunga ch'la dvènta curta parchè 'l asènt in d'l infinî al finìs in dla A finàla).

I vérub dla tèrsa cugnugasiòṅ minga incuatìṿ i s cògnugan cuma quéi dla 2ª cugnugasiòṅ.

Chè 'd sōvar a gh'è na lista di vérub minga regulàr più impurtànt.

• Al vérub AVÉR in tabèla 'l è in dla sò fórma 'd auśiliàri. In Miranduléś, p'r avér-al in dla sò fórma ad vérub nurmàl, a gh'è da śuntàr-ag prima 'l avérub GH’ (A gh'ò → Io ho, At gh'à → Tu hai, …) ch'al sarév al CI d'l Itagliàṅ;
• Al vérub DOVERE d'l Itagliàṅ in Miranduléś a n gh'è minga. A 'l sò pòst a s dróa sèmp'r al vérub AVÉR e pò la prepuśiòṅ DA, cuma in Ingléś (A gh'ò da scapàr via → I have to escape → Devo fuggire);
• Al vérub AMARE d'l Itagliàṅ in Miranduléś a n gh'è minga. A 'l sò pòst a s dróa sèmp'r al vérub VLÉR e pò BÈṄ (A t vój bèṅ → Ti voglio bene → Ti amo);

IMPARFÈT (Imperfetto)

In d'l Imparfèt dla prima parsòna pluràla, in dal dmandi, a n gh vōl mai al prunóm ubligatòri, acsè cum a sucéd ad sòlit par la secónda parsòna pluràla.

FUTÙR (Futuro Semplice)

Al futùr di vérub in Miranduléś al s fà cumpagn a 'l Francéś: a s tōś al vérub AVÉR a 'l preśènt e pò a 'l s śònta a 'l vérub da cugnugàr a 'l infinî.

PASÂ PRÒSIM (Passato Prossimo)

Cuma p'r 'l Itagliàṅ, al pasâ pròsim al descrìv n'asiòṅ ch'la gh'è bèla stada e ch'l'è anc finìda. Al s fà miténd insém al preśènt indicatìṿ dal vérub ÈSAR (in gènar p'r i vérub riflesìṿ o i vérub ad cundisiòṅ o ad muimènt ch'i èṅ minga tranśitìṿ) o AVÉR (ad sòlit p'r i vérub tranśitìṿ) cun al partisìpi pasâ dal vérub in quistiòṅ. Quànd a 'l inìsi a s dróa al vérub ÈSAR e al sugèt l'è na fémna, al partisìpi pasâ al gh'à da tgnir cònt dal gènar e dal nùmar.

» Vérub sintagmàtic

I vérub sintagmàtic i èṅ di vérub ch'i èṅ fat sù miténd insém più elemènt, prima un vérub è pò 'n avérub lucatìṿ, dand-ag un valōr difarènt. Chi vérub chè, ch'i sarésan pò i phrasal verb d'l Ingléś e ch'i èṅ druâ dimóndi anc in dal Tedésc, i n s càtan minga facilmènt invéci in dal Léngui rumànśi a part 'l Itagliàṅ e, incóra da piò, in di Dialét Gal-Itàlic cum 'l è pò anc al Miranduléś.

In dla tabèla chè 'd sōvar i s pōlan védar soquànt di vérub sintagmàtic dal Miranduléś, cun la tradusiòṅ in Itagliàṅ. Se anc quàla lè la gh'à dèntar un vérub sintagmàtic, 'l è scrit in blù.

In Miranduléś, a difarénsa d'l Itagliàn, a gh pōl èsar eliśiòṅ dna vucàla sénsa par fòrsa ch'i sìan tacàdi l'una cun cl'atra. A sucéd anc quànd l'ultma sìlaba dna paròla la gh'à dèntar na vucàla sénsa tòṅ e l'è misa in custlét cun na paròla ch'la taca par vucàla.

Eśèmpi:

• La òra → L'òra • La ombra → L'ombra
• Al armàri → 'L armàri • Lo armadio → L'armadio
• Na anma → N'anma • Una anima → un'anima
• Un amìg → 'N amìg • Un amico
• Quìndas an → Quìnd'ś an • Quindici anni
• I s dìsfan in maṅ → I s dìsf'n in maṅ • Si sciolgono in mano
• I vànan a cà → I van'n a cà • Vanno a casa
• I méśdan in bisàca → I méśd'n in bisàca • Rovistano in tasca
• A sòṅ incóra a al uśdàl → A sòṅ incór' a 'l uśdàl • Sono ancora a l'ospedale
• I śgrànfgnan i bèsi ad nascòst → I śgrànfgn'n i bèsi ad nascòst ['zgraŋfɳn i bɛsi] (!) • Si fregano i soldi di nascosto
• I vēdar i èṅ śbragâ → I vēd'r i èṅ śbragâ • I vetri sono rotti
• Se a is savû che la gata e i gatèṅ che i éran in dal ciûś i éran tuo, a n i arév briśa andgâ → S'a is savû ch'la gata e i gatèṅ ch'i ér'n in dal ciûś i éran tuo, a n i arév briśa andgâ • Se avessi saputo che la gatta e i gattini che erano nella stalla erano tuoi, non li avrei annegati
• A al prim tùran la Mattek-Sands la pésca incóra la Vinci → A 'l prim tùran la Mattek-Sands la pésc' incóra la Vinci ['pesk iŋ'kora] • Al primo turno la Mattek-Sands trova ancora la Vinci

L'eliśiòṅ la s cat' anc in di àtar dialét emigliàṅ.

• Bulgnéś, cum in dla canta La Raza Bulgnaisa → I nas'n acsè!
• Arśàṅ, cum in dla canta Al valzer di Mudant → I s mét'n e i s chèv'n in tant

In dal fraśi interugatìvi al sugèt a s mét sèmpar dòp a 'l vèrub. Eśémpi: Diś-al dal cavulàdi? (Dice delle fesserie?, lett. Dice egli delle cavolate?) - Fà'l a mōd? (Si comporta bene?, lett. Fa egli a modo?) - Tîṅ-at al Milan? (Tifi il Milan?, lett. Tieni tu il Milan?) - Sî'v vò ch'a vindî di stras? (Siete voi che vendete degli stracci?/E' lei che vende degli stracci? - in miranduléś a n s dà minga dal "lei" ma dal vò in ségn ad rispèt) - Gh'ò-j-a da dar-'g-i? (Devo darglieli?, lett. C'ho io da dare gli li?) - Gh i ò-j-a da dar-ag? (Devo darglieli?, forma alternativa rispetto alla precedente, lett. Ci li ho io da dare gli?). "J" 'l è un sòṅ eufònic ch'a s dróa prima ad "A" (IO/NOI) in dal fórmi interugatìvi.

Sol in dal mod imperativ al suget a n s met minga. Eśempi: Tin t in a ment ch'at gh'ha da murir! (Ricordati che devi morire!, lett. Tieni ti in mente che tu c'hai da morire!).

Al formi negativi i s fanan mitend N prima dal verb e la parola MINGA dopa al verb. Eśempi: A n voj minga ch'at dascor (non voglio che parli, lett. io non voglio mica che tu parli). Al post ad MINGA a s pol druar anc MIA o BRIŚA (ch'i en i sò sinonim) o di atar averb cun acesioṅ negativa/rafursativa (GNANC, MAI, GNINT, …).'L imperativ negativ a s fa mitend MINGA/MIA/BRIŚA e pò al verb. Eśempi: Minga magnar! Briśa durmir! Mia far 'l aśan!

Al miranduleś 'l è uniform a basta in tuta la basa mudneśa ma a gh'è un pò ad varianti:

• I diminutiv i gh'anan la forma IN/INA o EṄ/INA (es. putin/putina - puteṅ/putina)
• 'L articul da druar in di plurai dal paroli feminili 'l è LI/AL (es. li galini/al galini)
• In sert caś, śunta facultativa dal sufis -AṄ in di verb ad la tersa parsona plurala (es. I gh'aṅ ragioṅ/I gh'anaṅ ragioṅ - I pol cambiar/I polaṅ cambiar - I vól sempar tut/I vólaṅ sempar tut). Ma par Esar e Magnar a gh'è na forma sola (eṅ/magnaṅ).

Al cumplemènt ad cumpagnìa 'l è druâ a la manéra latìna, a secónd ch'al faga riferimènt a di prunóm o diretamènt a di nóm ad parsòni (o dal bèsti).

Invéci prima di nóm a ś dróa sèmpar cun ch'l è rivâ a nuàtar dal latìn cum.

Eśèmpi: A vag a 'l mar cun la Cìnsia e a m fag purtàr par Stēvan (Vado al mare con Cinzia e mi faccio portare da Stefano).

• Al Barnardon - Lunàri cun l'indicasiòṅ dal fèsti, dal sagri e dal fēri dal Miranduléś e dintóraṅ
• Scrìvar, lèźar, rezitàr - Cultura dialettale ferrarese - règhli ch'i pōlaṅ valér anc p'r al Miranduléś
• Rapreśentasiòṅ c'n al graféma latîṅ e diacrìtic ṅ dla Naśàla Velàra ŋ
• Al dialét Miranduléś in dla Wikipedia nasiunàla
• Cuma scrìvar in dialét Mudnèś
• La Divino Commedia: Interpretazione un po’ libera, in Mirandules, del poema Dantesco - Gianni Bellini
• Un pcòṅ dla cumèdia S'a la cat a la cóp
• La pueśìa ’L imbutigliamènt lèta par la Brunetta Panzani
• Al Diàvul 'l inségna a rubàr ma briśa a lugàr
• Néṿ a Favràr, fèsta dal granàr
• Al mónd al và a l'arvèrsa
• 'L è nâ tant furtunâ che s'al vinsìs di capèi i putèṅ i nasrésan sénsa tèsta
• 'L à tant laurâ ch'al gh'à incóra i bras nóṿ
• I masć i śmadréśan e al fémni i spadréśan
• Scólta, guàrda e taś s'at vō viv'r in paś
• A sòṅ gnû dar al Bòṅ Cavdàn
• 'L è méj sudàr 'd Istâ che tósar 'd Invèran
• 'L è più fàcil catàr di quatrèṅ ch'imbrujàr di cuntadèṅ
• Paròla dita la n tórna indrē
• Al tira avànti a fòrsa ad cuć e śburlòṅ

La paràbula dal fiōl pròdig

Bernardino Biondelli, Saggio sui dialetti gallo-italici, 1853, pag. 238

Na nuvéla

Dialét dla Cuncòrdia

A digh donca che in di temp dal prim re 'd Cipri, dop al cunquist fat dla Tera Santa da Gofredo 'd Buglion, a sucedé che una sgnora 'd Guascogna l'andé in pelegrinagg al Sepolcr, da dova turnand indree, arivada in Cipri, da suquant birbon la fu vilanament ultragiada. 'D quest chì lee, sensa nissuna cunsulasion dasprandos, la pensé d'andar a ricorar dal re; ma 'gh fu dit da sertun che la pardrev la fadiga par gnent, parchè l'era acsì da poch che non sol al na vendicava brisa i insult fat ai altr, ma che al tolerava vigliacament anch quei ch'i 'gh favan a lù; intant che chiunque gh'aveva un dispiaser al la sfugava col faragh un qualch insult o vergogna a lù. Avend sentii quest la dona, desprada dla vendeta, par cunsularas un poch dla sò noia, la propos da vler dar 'na stucada a la miseria del re; e andada pianzend davanti a lù, la diss: "Al mè sgnor, an vegn minga a la tò presensa par vendeta che m'aspeta dla ingiuria ch'am è staa fat ma, in sudisfasion 'd quela, at pregh ch'at m'insegn cuma 't sofr queli che mì a sent ch'i 't fan, afinché imparand da tì a possa con pasiensa supurtar la mia; la qual, Dio al sa lù, se al psess far, vluntera at la darev, zà che tì at see un sì bon purtador".
Al re, fin alora ch'l'era staa acsì tard e pigr, cumè s'al s'fuss dasdaa dal son, prinsipiand da l'ingiuria fata a 'sta dona, che asprament al vendiché, al dvinté un persecutor grandissim 'd tut quei che contra l'unor dla curona i cumitess qualcosa d'alora in avanti.
Giovanni Papanti, I parlari italiani in Certaldo, 1875, pagg. 290-291

Dialét ad Finàl

A dgiva donca ch'ai gioran dal prim re 'd Cipr, dop la cunquista dla Tera Santa da Gufred 'd Buglion, a sussdì ch'na gran sgnora 'd Guascogna, ch'l'era in pelagrinagg, l'andò al Sepolcar 'd Nostar Sgnor, e quand la turnò indree, 'gnuda ch'la fu un'altra volta in Cipr, la fu ufesa ind l'unor da di birichin e da di birbon d'om. E l'era fora 'd liee da la rabia e da la disparasion; dasprada e an savend più ach capel metras, la pinsò ben d'andar a udiensa dal re par diragh pian e fort al sò sentiment e tut quel ch'agh era sussess dree la strada; ma la zent i 'gh diss ch'l'arev butaa viè 'l fiaa e la fadiga, parchè 'l re an fieva giustisia par chil matieri lì, parchè an la fieva gnanch par lù, quand la zent da 'st mond, par sfugaras dil gnol ch'i aviva par la testa i 'gh fieva di afront. 'Sta povra dona, quand la sintì acsì, dasprada e fora 'd liee da la vargogna e da la voja 'd vendicaras, par cunsularas dla sò disgrasia la pinsò d'andar a far arabir un puctin anch al re; e, pianzend cmè un putlet e zigand a la crusiata, la s'agh piantò davanti e la 'gh dsì: "Sacra Curona, re, mì an vien brisa chì da lù parchè a spera rason dla birbunada ch'i m'ha fat, ma a vien solament parchè ch'am faga grasia d'insgnaram (s'l'è vera quel ch'i dis) com lù al fa a supurtar in santa pas i afront e gli ufes che chil canaji i 'gh fan, parchè acsì a prev supurtar mej anch il miè, ch'agh garantiss ch'agh rinunsiarev tant e pò tant vluntiera a lù".
Al re, ch'in tut al temp da 'sta gran ciacarada, e stuf da 'sta mandga 'd ciacarad, com s'al sdassdass in cal mument, al saltò su tut int un colp e al diè subit ordan ch'as vendicass 'sta povra sgnora 'd tut igli ufes ch'i gh'ivan fat, e da cl'ora e quela 'l dvintò al più gran persecutor ad tut quei ch'i 'gh fievan di insult, e al gmitì al servel a partì che an agh vins più voja 'd far i bei umor.
ibidem, pagg. 292-293

Dialét dla Miràndla

A digh donca che ai temp dal prim re 'd Zepri, da cla via che Gufred Buglion l'abé fat la conquista ed Tera Santa, as dia 'l cas ch'una sgnora ed Cuscogna l'andò in pelegrinazz al Sepulcher, e dand ed volta, quand la fo arivada a Zepri, agh fu di bardasson ch'i 'gh fen quel ch'a ne 'v digh. In causa 'd 'sta bruta asion, cla sgnora, avenden poca vuja, agh vins in ament d'andar dal re par denunsiargh al cas, ma agh fu ch'i 'gh diss: "Sgnurina, l'è temp e fiaa strussiaa, parchè cal re l'è un om acsì indolent e bon da niant che in cambi ed far giustisia ai magon di ater, una gran part ed quili ch'i fan a lù al s'li bev cmud un sumari; in 'sta moda, tut quii ch'han dla rogna da gratars i 's la gratan incontr'a lù fasandghen ed tot el fata". Abend santii la sgnora cmud andava la fassenda e 'n abend piò speransa 'd vendicars, per cunsolars in qualch manera 'd cla passion, la 's mess ed tor in zogh cal re di mè cucù e, smergland, essend andada al sò cuspet: "Sgnor" la diss "an son zà chè pr'asptar rason dla rifa ch'i m'han fat. Ojabò! Mi an voj sna che a m'insegnadi cmud a fa a sufrir tut chii brut mustass ch'i 'v fan. As prev dar che, cun la vostra scola, anca mì a psiss cumpurtar el mè desgrassi. Vò al savii, al bon Gesò Lazareno, s'agh li dunaree vluntera, s'a se psess, daspoch ch'al gh'ha csè boni spali".
Al re, ch'infin alora l'era staa un imbambii, un vis 'd ricota, a pars ch'al s'desdass da un'insonia, e prinsipiand da la figura patida da cla sgnora, la qual l'abè tut el sudisfasion pussebli e impussebli, al s'mitè propri a grinta dura con tut i bech e via che, da cal giorn andand inans, i 's fossan azzardaa 'd far del bricunadi incontr'a l'unor dla sò curona.
ibidem, pag. 296-297