الفبای سریانی

با انقراض دولت تدمیر، خط پالمیری به کلی از میان نرفت. زیرا به عقیدهٔ اکثر خط‌شناسان، از نیمهٔ اول قرن اول میلادی، خط دیگری از آن مشتق شد که در تمدن خاورمیانه نقش عمده‌ای بازی کرد و هنوز به نام خط سریانی مورد استفاده است. ظاهراً نخستین اثری که به زبان سریانی در دست است، نوشتهٔ بسیار مختصری است که در بیت‌المقدس یافت شده و به زبان سریانی یا آرامی است. این خط پنداری نقطه وصلی میان پالمیری و سریانی نخستین یا استرانگلو است.

تحول استرانگلو پابه‌پای تحول مذهب پیش می‌رود. زیرا هنگامی که مسیحیان در شرق انتشار یافتند، برای ضبط آثار دینی یا برای تبلیغات خویش به سریانی روی آوردند. اولین دستهٔ این مسیحیان، پیروان نستوریوس بودند که از قرن پنجم میلادی به بعد در شرق قدرت عظیمی یافتند و خط استرانگلو را گرفته با اندک تغییری وسیلهٔ زبان خود که یک لهجهٔ سریانی شرقی بود، قرار دادند. همین خط است که امروز به خط نسطوری یا خط مدنحایا معروف است.

عکس‌العمل عقاید نستوریوس به‌صورت کلیسای یعقوبی در مصر جلوه کرد. یعقوبیان از خطی استفاده می‌کردند که ظاهراً از استرانگلوی نسخی مشتق است و سرتو خوانده می‌شود. این خط و نیز تمدن سریانی به‌خصوص توسط مارونیان که شعبه‌ای از یعقوبیان‌اند به اروپاییان شناسانده شد.

اغلب اشکالاتی که از نظر تشابه برخی حروف یا ضبط نکردن مصوت‌های کوتاه گریبانگیر خط عربی است، در سریانی نیز موجود است. سریانیان برای ظاهر کردن حرکات از روش نقطه‌گذاری استفاده کردند. اما این روش به‌زودی متروک شد و سریانیان آن را به منظور دیگری، یعنی برای روشن ساختن شکل‌های گوناگون صرفی به کار بردند. از قرن هشتم میلادی مجدداً نسطوریان از روش نقطه‌گذاری حرکات استفاده کردند. این نقطه‌ها که گاه به منظور صرف، گاه برای حرکات و گاه برای متمایز کردن برخی حروف از هم به کار می‌روند با وجود اینکه اشکالات و اشتباهات فراوانی را باعث می‌گردند، باز خط سریانی را بسیار کامل و دقیق ساخته‌اند.^[۳]

الفبای سریانی سه گونهٔ متفاوت دارد، استرانگلو (ʾEsṭrangēlā)، مدنحایا ('Maḏnḥāyā') یا نسطوری (گونهٔ شرقی)، و سِرطا (Serṭā) (گونهٔ غربی).

استرانگلو

کهن‌ترین و گونهٔ کلاسیک الفبای سریانی، استرانگلو ʾEsṭrangēlā ܐܣܛܪܢܓܠܐ‎ است که از واژهٔ στρογγύλη در زبان یونانی باستان به‌معنای مُدور مشتق شده‌است.^[۴] هرچند که ممکن است برگرفته از واژهٔ ܣܪܛܐ ܐܘܢܓܠܝܐ‎ serṭā ʾewwangēlāyā باشد.^[۵]

اگرچه در حال حاضر از استرانگلو برای نوشتن سریانی استفاده نمی‌شود، اما این گونه از الفبا از سدهٔ دهم میلادی همواره مورد استفاده بوده‌است. امروزه نیز برخی از انتشارات آکادمیک همچون دانشگاه لیدن برای انتشار پشیطتا و یا انتشار کتیبه‌های سریانی از استرانگلو استفاده می‌کنند.

مدنحایا

لهجهٔ سریانی شرقی معمولاً به گونهٔ (Maḏnḥāyā ܡܲܕ݂ܢܚܵܝܵܐ‎، به‌معنای شرقی) از الفبای سریانی نوشته می‌شود. دیگر نام‌های این گونه از خط عبارتند از (Swāḏāyā ܣܘܵܕ݂ܵܝܵܐ‎ به‌معنای محاوره، معمولاً به‌صورت معاصر ترجمه می‌شود؛ بازتاب‌دهندهٔ این است که زبان آرامی نو به این خط نوشته می‌شود، (ʾĀṯūrāyā (ܐܵܬ݂ܘܼܪܵܝܵܐ‎ به‌معنای آشوری, با نام سنتی برای الفبای عبری اشتباه نشود)، ( Kaldāyā ܟܲܠܕܵܝܵܐ‎, به‌معنای کلدانی), و، اشتباهاً، «نسطوری» (اصطلاحی که در اصل برای اشاره به کلیسای مشرق در شاهنشاهی ساسانی مورد استفاده قرار گرفته‌بود).

مدنحایا نسبت به سرتو، شباهت بیش‌تری با استرانگلو دارد.

واکه‌ها

خط شرقی از سیستمی برای اعراب‌گذاری استفاده می‌کند که با استفاده از نقطه‌هایی در بالا و پایین حروف، واکه‌ها را مشخص می‌کند:

• یک نقطه در بالا و یک نقطه در پایین حرف نشان‌دهندهٔ [a]، نویسه‌گردانی‌شده به‌صورت a یا ă که (ܦܬ݂ܵܚܵܐ‎، Pṯāḥā خوانده می‌شود)،
• دو نقطهٔ مورب در بالای حرف نشان‌دهندهٔ [ɑ]، نویسه‌گردانی‌شده به‌صورت ā یا â یا å که (ܙܩܵܦ݂ܵܐ‎، Zqāp̄ā خوانده می‌شود)،
• دو نقطهٔ افقی در پایین حرف نشان‌دهندهٔ [ɛ]، نویسه‌گردانی‌شده به‌صورت e یا ĕ که ܪܒ݂ܵܨܵܐ ܐܲܪܝܼܟ݂ܵܐ‎, Rḇāṣā ʾărīḵā یا ܙܠܵܡܵܐ ܦܫܝܼܩܵܐ‎, Zlāmā pšīqā خوانده می‌شود؛ همچنین گاهی به‌صورت [ɪ] تلفظ شده و به‌گونهٔ i حرف‌نویسی می‌شود)،
• دو نقطهٔ مورب در پایین حرف نشان‌دهندهٔ [e]، نویسه‌گردانی‌شده به‌صورت ē که ܪܒ݂ܵܨܵܐ ܟܲܪܝܵܐ‎, Rḇāṣā karyā یا ܙܠܵܡܵܐ ܩܲܫܝܵܐ‎, Zlāmā qašyā خوانده می‌شود)،
• حرف و با یک نقطه در پایین آن نشان‌دهندهٔ [u]، نویسه‌گردانی‌شده به‌صورت ū یا u که ܥܨܵܨܵܐ ܐܲܠܝܼܨܵܐ‎, ʿṢāṣā ʾălīṣā یا ܪܒ݂ܵܨܵܐ‎, Rḇāṣā خوانده می‌شود)،
• حرف و با یک نقطه در بالای آن نشان‌دهندهٔ [o]، نویسه‌گردانی‌شده به‌صورت ō یا o که ܥܨܵܨܵܐ ܪܘܝܼܚܵܐ‎, ʿṢāṣā rwīḥā یا ܪܘܵܚܵܐ‎, Rwāḥā خوانده می‌شود)،
• حرف ی با یک نقطه در پایین آن نشان‌دهندهٔ [i]، نویسه‌گردانی‌شده به‌صورت ī یا i که ܚܒ݂ܵܨܵܐ‎, Ḥḇāṣā خوانده می‌شود).

سرتو

لهجهٔ سریانی غرقی معمولاً به گونهٔ Serṭā (ܣܶܪܛܳܐ‎، به‌معنای سطر) ز الفبای سریانی نوشته می‌شود. دیگر نام‌های این گونه از خط عبارتند از Pšīṭā ܦܫܺܝܛܳܐ‎، به‌معنای ساده، یا خط مارونی، یا یعقوبی (هرچند که لفظ «یعقوبی» توهین‌آمیز تلقی می‌شود). اکثر حروف مشخصاً از استرانگلو مشتق شده‌اند، ولی ساده‌تر شده‌اند. پیشینهٔ استفاده از این گونه به سدهٔ هشتم میلادی بازمی‌گردد.

الفبای سریانی شامل حروف زیر است که گونهٔ الفبایی آن (در حالت غیر چسبیده) را نشان می‌هد. حروف Kāp̄, Mīm, و Nūn در حالت‌های مجرد و چسبیده متفاوت‌اند. حروف ʾĀlap̄, Dālaṯ, Hē, Waw, Zayn, Ṣāḏē, Rēš, و Taw (و در استرانگلو حرفSemkaṯ^[۶]) به حرف پس از خود نمی‌چسبند، این حروف با علامت * در جدول زیر مشخص شده‌اند:

نام	نویسه			آوا		معادل فنیقی	معادل آرامی	معادل عبری	مقدار عددی
	استرانگلو	مدنحایا	سرتو	حرف‌نویسی	آی‌پی‌ای
ʾĀlep̄ یا ʾĀlap̄* (ܐܠܦ)				ʾیا ā	[ʔ] یا سکوت خوانش مادر: [ɑ]		𐡀	א	۱
Bēṯ (ܒܝܬ)				سخت: b نرم: ḇ (همچنین bh, v, β)	سخت: [b]نرم: [v] یا [w]		𐡁	ב	۲
Gāmal (ܓܡܠ)				سخت: g نرم: ḡ (همچنین g̱, gh, ġ, γ)	سخت: [ɡ]نرم: [ɣ]		𐡂	ג	۳
Dālaṯ* (ܕܠܬ)				سخت: d نرم: ḏ (همچنین dh, ð, δ)	سخت: [d]نرم: [ð]		𐡃	ד	۴
Hē* (ܗܐ)				h	[h]		𐡄	ה	۵
Waw* (ܘܘ)				همخوان: w خوانش مادر: ū یا ō(همچنین u یا o)	همخوان: [w]خوانش مادر: [u] یا [o]		𐡅	ו	۶
Zayn* (ܙܝܢ)				z	[z]		𐡆	ז	۷
Ḥēṯ (ܚܝܬ)				ḥ	[ħ], [x], یا [χ]		𐡇	ח	۸
Ṭēṯ (ܛܝܬ)				ṭ	[tˤ]		𐡈	ט	۹
Yōḏ (ܝܘܕ)				همخوان: y خوانش مادر: ī (همچنین i)	همخوان: [j]خوانش مادر: [i] یا [e]		𐡉	י	۱۰
Kāp̄ (ܟܦ)				سخت: k نرم: ḵ (همچنین kh, x)	سخت: [k]نرم: [x]		𐡊	כ ך	۲۰
Lāmaḏ (ܠܡܕ)				l	[l]		𐡋	ל	۳۰
Mīm (ܡܝܡ)				m	[m]		𐡌	מ ם	۴۰
Nūn (ܢܘܢ)				n	[n]		𐡍	נ ן	۵۰
Semkaṯ (ܣܡܟܬ)				s	[s]		𐡎	ס	۶۰
ʿĒ (ܥܐ)				ʿ	[ʕ]1		𐡏	ע	۷۰
Pē (ܦܐ)				سخت: p نرم: p̄ (همچنین p̱, ᵽ, ph, f)	سخت: [p]نرم: [f]		𐡐	פ ף	۸۰
Ṣāḏē* (ܨܕܐ)				ṣ	[sˤ]		𐡑	צ ץ	۹۰
Qōp̄ (ܩܘܦ)				q	[q]		𐡒	ק	۱۰۰
Rēš* (ܪܝܫ)				r	[r]		𐡓	ר	۲۰۰
Šīn (ܫܝܢ)				š (همچنین sh)	[ʃ]		𐡔	ש	۳۰۰
ت* (ܬܘ)				سخت: t نرم: ṯ (همچنین th, θ)	سخت: [t]نرم: [θ]		𐡕	ת	۴۰۰

یادداشت‌ها:

1. ^ در میان بیش‌تر گویشوران آرامی جدید آشوری آوای حنجره‌ای [ʕ] در ʿĒ به‌صورت [ei], [ai] یا [e] ادا می‌شود و بستگی به گویش دارد.

حرف	استرانلگو			مدنحایا
	شکل مجرد	چسبیده در انتها	نچسبیده در انتها	شکل مجرد	چسبیده در انتها	نچسبیده در انتها
ʾĀlap̄					1
Bēṯ
Gāmal
Dālaṯ
Hē
Waw
Zayn
Ḥēṯ
Ṭēṯ
Yōḏ
Kāp̄
Lāmaḏ
Mīm
Nūn
Semkaṯ					/
ʿĒ
Pē
Ṣāḏē
Qōp̄
Rēš
Šīn
Taw

¹ اگر در آخر کلمه پس از Dālaṯ یا Rēš, ʾĀlap̄ بیاید، شکل مجرد را به خود می‌گیرد نه انتهایی را.

لیگاتورها

نام	استرانگلو			مدنحایا			یونیکد	توصیف
	شکل مجرد	چسبیده در انتها	نچسبیده در انتها	شکل مجرد	چسبیده در انتها	نچسبیده در انتها
Lāmaḏ-ʾĀlap̄							ܠܐ	Lāmaḏ و ʾĀlap̄ ترکیب‌شده در انتهای یک واژه
Taw-ʾĀlap̄						/	ܬܐ	Taw و ʾĀlap̄ ترکیب‌شده در انتهای یک واژه
Hē-Yōḏ							ܗܝ	Hē و Yōḏ ترکیب‌شده در انتهای یک واژه
Taw-Yōḏ							ܬܝ	Taw و Yōḏ ترکیب‌شده در انتهای یک واژه

جدول کدهای HTML

ʾĀlap̄ Bēṯ

واکه‌ها و کاراکترهای منحصر به فرد

• فهرست سامانه‌های نوشتاری
• زبان سریانی
• الفبای آرامی

• آذرنوش، آذرتاش، راه‌های نفوذ فارسی در فرهنگ و زبان عرب جاهلی، چاپ سوم. تهران: انتشارات توس، ۱۳۸۸. شابک ۳-۴۳۶-۳۱۵-۹۶۴-۹۷۸
• ویکی پدیای انگلیسی
• https://archive.org/details/isbn_9780195079937/page/88/mode/2up