بوشهر

در گذشته نام‌های گوناگونی برای تمدن و شهر بوشهر فعلی وجود داشته‌است که قدیمی‌ترین نام اعلام‌شده «لیان» است. براساس حفاری‌های باستان‌شناسی موریس پزار (باستان‌شناس فرانسوی) در سال ۱۹۱۳ میلادی که در مناطق گل پیل، امامزاده، و سبزآباد انجام شد، حدس زده شد که در دورهٔ عیلامیان به این شبه‌جزیره لیان گفته می‌شده‌است. به‌گفتهٔ برخی از محققان بوشهری، کلمهٔ لیان یک واژهٔ بابلی و به‌معنای «آفتاب درخشان» است.^[۹] همچنین در دیگر دوران‌ها نام‌هایی همچون «ریشهر»، «ریواردشیر»، «بوخت اردشیر»، «رام اردشیر»، و «رامش اردشیر» را به بوشهر نسبت داده‌اند. در برخی منابع گفته شده که بوشهر تصحیف و تحریف‌شدهٔ «بخت اردشیر» به‌معنی «شهر رهایی» و همان شهری است که اردشیر بابکان در آن رهایی یافته‌است. در برخی اسناد قدیمی عربی، این شهر را «البوشهر» نامیده‌اند که کوتاه شده آن «ابوشهر» است.^[۱۰] از نام‌های دیگری که به این شهر نسبت داده‌اند می‌توان به «رامشهر»، «انطاکیه»، و «بندر نادری» اشاره کرد.^[۱۱] در عصر هخامنشی از تمدن‌های بزرگ در ایران تمدن لیان بوده‌است که برخی به‌اشتباه نام آن را از نام‌های بوشهر می‌دانند. هم‌اکنون نام خیابانی در بازار بوشهر به همین نام است. طبق آثار کشف شده در منطقهٔ باستانی هلیله و ریشهر نام این سرزمین ژرمانسیکا بوده‌است. همچنین در آثار باستانی شوش از این بندر نام برده شده‌است. در زمان اسکندر نام آن به موزامبری تغییر یافت.^[۱۲]

قبل از اسلام

پیشینه تاریخ تمدن شهر بوشهر مربوط به پنج الی شش هزار سال قبل از میلاد^[۱۳] است(دوره نو سنگی جدید و قدیم^[۱۴]) و دقیقاً معلوم نیست که این شهر در چه نقطه ای از تاریخ و توسط کدام قوم یا مردمی تأسیس شده‌است. قدیمی‌ترین آثار بدست آمده مربوط به دوره عیلامی‌ها بوده‌است که بعد از دو کاوش باستان‌شناسی توسط آلمانها (پروفسور آندریاس در ۱۸۷۲–۱۸۷۷ میلادی^[۱۳]) و فرانسویی‌ها (موریس پزار در ۱۹۱۳ میلادی) انجام شده‌است.^[۱۵] در دوره حکومت عیلامیان، شهری به نام لیان (به معنای آفتاب درخشان) در کنار شهر بوشهر فعلی بنا شد^[۱۶] که عظمت این شهر را می‌توان با توجه به قبرستان شغاب (۱۰ هکتار) که محل دفن مردگان اهالی لیان بوده، بسیار بزرگ حدس زد.^[۱۷] چند خدایی، نیروهای طبیعی، و رب النوعهای گوناگون که توسط این مردم پرستش می‌شده، نشان از مذهب متفاوت اهالی این شهر دارد. زبان و خط نوشتاری مردم این شهر سومری بوده اما بعدها خود عیلامیان خط دیگری ابداع می‌کنند که تا زمان مادها و هخامنشیان مورد استفاده قرار می‌گرفته‌است.^[۱۶] اقتصاد مردم لیان علاوه بر تجارت؛ صیادی و کشاورزی و تولید انجیر و انگور و خرما نیز بوده‌است که آب این فعالیتها و آب شرب مردم توسط قنات‌هایی که از جنوب شرقی تا شمال غربی شهر حفر کرده بودند، تأمین می‌شده‌است. منشأ آب این قنات‌ها هنوز معلوم نیست.^[۱۷] بوشهر مرکز تجارت دولت عیلام بوده‌است.^[۱۸] در دوره حکومت عیلامیان، شهر لیان چندین بار بین بابلیها و عیلامی‌ها دست به دست شد اما سرانجام توسط «نبوکدنصر یکم» (بخت النصر) به آن حمله بزرگ همراه با قتل‌عام مردم این شهر صورت گرفت و این شهر با خاک یکسان شد.^[۱۹]

بعد از عیلامیان، بوشهر و منطقه بوشهر قسمتی از قلمرو مادها بوده‌است.^[۱۳] طبق گفته پیر بریان، در دوره هخامنشیان ترعه ای در کنار بوشهر ساخته شده که مربوط به دوره داریوش بزرگ است.^[۲۰] در دوره سلوکیان، نه شهر در کنار خلیج فارس دایر شد که از آنها می‌توان به انطاکیه پارس که در واقع بوشهر امروزی در کنار لیان باستانی بود، اشاره کرد.^[۲۱] انطاکیه پارس توسط آنتیوخوس سوم در حدود سال ۲۰۵ قبل از میلاد ایجاد شد.^[۲۲] اسکندر مقدونی زمانی که به دریانورد معروف خود «نئارخوس» دستور داد که گزارش دریایی از خلیج فارس برای او تهیه کند، در سال ۳۲۷ قبل از میلاد بعد از گذشتن از میناب به سواحل بوشهر رسید. وی از نواحی شبه جزیره «مزامبریا» (که اکنون بوشهر فعلی در آن قرار دارد) برای همراهان خود آذوقه تهیه کرد. در دوره اشکانیان نیز مهرداد اول بر نواحی خلیج فارس چیره شد. او کشور عیلام را از بین برد و حاکم بر خلیج فارس، بین‌النهرین و خوزستان شد.^[۲۱]

در دوره ساسانیان، اردشیر ساسانی (اردشیر یکم) با قیام علیه حکومت سلوکیان که بر ایران از لحاظ اجتماعی و اخلاقی رنگ و بوی یونانی داده بود، برخاست و سواحلی از خلیج فارس که قبلاً بخشی از حکومت ایران بود را تسخیر کرد. وی تا بحرین را به تسخیر خود درآورد.^[۲۳] در این دوره بوشهر «بخت اردشیر» نامیده می‌شد. «ریو اردشیر» یا «بخت اردشیر» در دوره‌های بعد «ریشهر» نامیده شد. هم‌اکنون در منطقه ریشهر کنونی در بوشهر، یک قلعه وجود دارد که ساسانیان از آن زمان در ریشهر ساخته بودند.^[۱۳] ویرانه‌های این شهر در ۸ کیلومتری شهر بوشهر قرار دارد و به آن «ریشهر» گفته می‌شود. عرب‌ها این شهر را «ریضهر» و یونانیان آن را «کرسونئوس» می‌نامیدند.^[۲۴]اخیراً طی یک بررسی که در دریا و به فاصله ۵۰ متری از ساحل بوشهر انجام شده، سفالهای اژدری و لعاب دار فیروزه ای مربوط به دوره ساسانی و صدر اسلام کشف شده‌است.^[۲۵]

بعد از اسلام

بعد از سقوط حکومت ساسانیان به دست اعراب مسلمان، منطقه بوشهر در بین سالهای ۱۹ تا ۲۲ ه‍.ق و در دوره خلیفه دوم، عمر،^[۲۴] به دست «عثمان ابن ابی العاص» فتح شد. در این دوره مرزبان بوشهر شخصی به نام «شهرک» بوده‌است. از لحاظ بزرگی و غنیمت‌های بدست آمده، این جنگ را با جنگ «قادسیه» مقایسه کرده‌اند.^[۱۳] به همین دلیل به این جنگ «وقعه ریشهر» می‌گویند و یکی از ایام العرب نامیده شده‌است.^[۲۴] بعد از اینکه خساراتی در دوره فتوحات اسلامی به این بندر وارد شد اما بوشهر تا زمان سلجوقیان پایدار ماند.

در دوره صفویه در ایران که با پایان قرون وسطی در اروپا همراه بود و اروپاییان برای تأمین کالا از شرق نیازمند راه ارتباطی با هند و چین بودند، با ظهور ترکان عثمانی، شاهراه ارتباطی شرق به غرب مسدود شد. به همین دلیل اروپاییان یا باید از راه پر خطر زمینی شمال اروپا و آسیا عبور می‌کردند یا از راه دریا با دور زدن قاره آفریقا به هند می‌رسیدند. پرتغالی‌ها راه دوم را انتخاب کردند تا با تسخیر جزیره هرمز بر دریای عمان و خلیج فارس حاکم شوند و با نفوذ بر بصره و مقابله با ترکان عثمانی و نهایتاً حفظ گوا بر هند سلطه بیشتری داشته باشند. در این دوره از جمله مناطق در خلیج فارس که توسط پرتغالی‌ها اشغال شد، ریشهر و قسمتی از این نواحی بود.^[۲۶] عملیات اخراج پرتغالی‌ها از سال ۱۰۱۰ ه‍.ق توسط امام‌قلی خان برای آزادسازی بحرین از دست پرتغالی‌ها، از استان بوشهر آغاز شد. در نهایت، درسال ۱۰۳۱ ه‍.ق با آزادسازی جزیره هرمز، پرتغالی‌ها به‌طور کامل از خلیج فارس اخراج شدند.^[۲۷] طبق گفته دوباروس بندر ریشهر در این دوره از تاریخ (قرن شانزدهم میلادی/دهم هجری) دو هزار خانه بوده‌است.^[۲۸]

روی هم رفته، این بندر از دوره سلجوقیان تا دوره نادرشاه افشار در رکود بود اما چون راه‌های کاروانی و پستی خلیج فارس و بلعکس به بوشهر منتهی می‌شد و از امنیت مناسبی برخوردار بود، در دوره افشاریه بعنوان بندر اصلی خلیج فارس انتخاب می‌شود و رفته رفته به بندر معتبری در خلیج فارس تبدیل می‌شود.^[۲۴] نادرشاه در سال ۱۱۴۷ ه‍.ق (۱۷۳۵ م) به فکر تأسیس یک نیروی دریایی بود. او لطیف خان دشتستانی را بعنوان حاکم کل کرانه‌ها، بندرها، جزیره‌های جنوب، دشتستان و شولستان انتخاب کرد. لطیف خان محل کنونی بوشهر را که یک آبادی کنار ساحل بود بعنوان مرکز فرماندهی خود انتخاب کرد و بناهایی در آن ایجاد کرد. اون نام این بندر را «نادریه» گذاشت و شهر ریشهر را به این شهر جدید منتقل کرد. البته نام بندر نادریه به بوشهر تغییر کرد.^[۲۹]

نادرشاه در این مدت تلاش زیادی برای ایجاد یک نیروی دریایی کرد. وی اقدام به خرید و ساخت کشتی در بوشهر کرد و با بکار گرفتن یک تاجر انگلیسی به نام «جان التون» بوشهر را به یک مرکز مهم کشتی سازی و پادگان نظامی تبدیل کرد(نیروی دریایی ایران افشاری). در همین بین هلندی‌ها بندر ریگ را بعنوان مرکز تجارت خود انتخاب کردند و از طرف دولت افشاریه به آنان اجازه حضور در بندر بوشهر داده شد.^[۳۰]

آل مذکور ازخاندان‌های قدرتمند عرب جنوب بودند که در نیمه اول قرن دوازدهم از سواحل جنوبی به ریشهر مهاجرت کردند. رئیس طایفه آل مذکور یعنی شیخ ناصر بعد از مدتی شهر بوشهر فعلی را بنیان نهاد و از ریشهر به آن نقل مکان کرد.^[۳۱] بوشهر فعلی حدود ۳۰۰ سال قدمت دارد و توسط «ابومهیری» در سال ۱۱۱۴ هجری شمسی ایجاد شد تا محلی برای تأسیس نیروی دریایی نادرشاه باشد. ابومهیری پسر «شیخ ناصرخان آل مذکور» (ناخداباشی کشتی‌های نادرشاه و بنیان‌گذار خاندان «آل مذکور» است.^[۳۲][۳۳] بعد از مرگ نادرشاه در سال ۱۷۴۷ م (۱۱۶۰ ه‍.ق) نیروی او در سواحل خلیج فارس بین حاکم بندرعباس و بوشهر تقسیم شد. حاکم بوشهر یعنی شیخ «ناصرخان آل مذکور» که یکی از دریاسالاران نادرشاه بود کشتی‌ها و ناوگان در بوشهر را به تصرف خود درآورد و حکومت قدرتمندی در بوشهر برای خود تشکیل داد.^[۱۳] از آن زمان تا ۱۵۰ سال بعد، بوشهر به جای بندرعباس مهم‌ترین بندر خلیج فارس شد.^[۳۴] در سال ۱۷۴۷ م هلندی‌ها تشکیلات تجاری خود در بوشهر را به‌صورت بخشی از تشکیلات بصره درآوردند. شیخ ناصر اقدام به تحریک دیگر بنادر علیه هلندی‌ها کرد. هلندی‌ها با فهمیدن این موضوع در سال ۱۷۵۳ م. تشکیلات خود را از بوشهر به خارگ منتقل کردند.^[۳۵]

آغاز حضور انگلیسی‌ها در بوشهر

در سال ۱۷۵۳ م. هلندی‌ها از بصره و چند سال بعد نیز از بوشهر و بندرعباس خارج شدند. بعد از هلندی‌ها، انگلیسی‌ها با اجازه کریم خان زند در بوشهر تجارتخانه تأسیس کردند و جایگزین هلندی‌ها شدند. در سال ۱۷۷۶ م. انگلیسی‌ها از بصره خارج شدند و به‌طور کامل در بوشهر استقرار یافتند.^[۳۶]

در دوم ژانویه ۱۷۶۳ م. (۱۶ رجب ۱۱۷۶ ه‍.ق) قراردادی بین پرایس بعنوان نماینده کمپانی هند شرقی انگلیسی و شیخ سعدون آل مذکور (فرزند شیخ ناصر و برادر شیخ نصیر آل مذکور) نماینده حکمران بوشهر منعقد شد که به قرارداد «پرایس-سعدون» شهرت دارد.^[۳۷] این قرارداد ده ماده ای به امضای کریم خان زند نیز رسید. بند هفتم این قرارداد طوری تدوین شده بود که می‌توان آن را قرارداد فروش بوشهر نامید. در این بند نوشته شده بود:^[۳۸]

«شرکت انگلیسی می‌تواند در هر نقطه بوشهر یا هر بندر دیگر که در خلیج فارس انتخاب نماید، آن قدر زمینی که برای ساختمان یک نمایندگی تجاری لازم باشد، تصرف کند»

احمد فرامرزی در کتاب کریمخان زند و خلیج فارس دربارهٔ این قرارداد می‌گوید که این قرارداد باعث شد که بریتانیا حاکم بلامعارض خلیج فارس شود و حتی شیوخ سواحل خلیج فارس و سکه آن ژنرال انگلیسی مقیم بوشهر را «رئیس خلیج» می‌نامیدند.^[۳۹]

دوره قاجار در بوشهر

بعد از مرگ کریمخان زند، لطفعلی خان زند که برای مقابله با نیروی قاجار نیازمند منابع مالی بود تمام دارایی شیخ ناصر ثانی فرزند شیخ ناصر آل مذکور را غصب کرد. به همین دلیل شیخ ناصر ثانی در درگیری بین لطفعلی خان و آقا محمدخان قاجار از لطفعلی خان حمایت نکرد و مانع ورود او به بوشهر شد. این مسئله باعث شد تا شیخ ناصر ثانی در دولت قاجار از جایگاه مطلوبی برخوردار شود. در دوره قاجار، بوشهر از یک بندر عادی به بندر اصلی ایران در مبادلات کالا تبدیل شد^[۴۰] و علاوه بر آن مرکز حکمرانی تمام بنادر و مرکز نمایندگی بریتانیا در خلیج فارس بود.^[۴۱]

تا دوره قاجار بریتانیا توانست مانع از حضور دیگر دولت‌های اروپایی در خلیج فارس شود اما با انعقاد دو قرارداد ترکمنچای و گلستان امکان حضور روسها در همه جای ایران فراهم شد. با این اتفاق که امکان حضور روسها در مرزها و خلیج فارس را ممکن می‌کرد که امکان تسلط بر هند را فراهم می‌کرد، بریتانیایی‌ها سعی می‌کردند که با تحت فشار قرار دادن حکومت داران ایران، به‌ویژه در هرات، از افزایش نفوذ روس‌ها بکاهند. از آنجایی که هرات قسمتی از ایران بود، پس مداخلات بریتانیا باعث ایجاد درگیری بین ایران و بریتانیا شد. در دوره محمدشاه قاجار (در ۱۲۵۰–۱۲۶۴ ه‍.ق / ۱۸۳۴–۴۸ م) اولین درگیری بین ایران و بریتانیا به دلیل اعزام نیرو از ایران به هرات برای اعمال حاکمیت ایران، در خلیج فارس و جزیره خارگ رخ داد. این درگیری در ۱۲۵۴ ه‍.ق / ۱۸۳۸ م. رخ داد. درگیری دوم در زمان ناصرالدین شاه (۱۲۶۴–۱۳۱۳ ه‍.ق) رخ داد که دلیل آن اعزام دوباره نیرو از ایران به هرات برای جلوگیری از تجاوز امیرنشینهای افغان بود. با تصرف هرات دوباره حکومت بریتانیا اقدام به اعزام نیرو به خلیج فارس و تصرف جزیره خارگ و بوشهر کرد. این درگیری در سال ۱۲۷۳ ه‍.ق / ۱۸۵۶ م. رخ داد اما این لشکرکشی بریتانیا تا خرمشهر ادامه پیدا کرد و در نتیجه باعث انعقاد «معاهده صلح پاریس» در ۷ رجب ۱۲۷۳ ه‍.ق / ۴ مارس ۱۸۵۷ م.شد. در این دو نبرد، مردم بوشهر به رهبری بعضی روحانیون مانند شیخ حسن آل عصفور به مقابله با قوای بریتانیا پرداختند.

سومین حمله بریتانیا به بوشهر در زمانی رخ داد که میلیون با قیام آیت الله مرتضی اهرمی و فتوای آیت الله آخوند خراسانی بوشهر را تصرف کردند. این حرکت در دوران مشروطه و حکومت استبدادی محمدعلی شاه قاجار به وقوع پیوست. بریتانیا به بهانه به خطر افتادن امنیت اتباع خارجی و تسلط مشروطه خواهان بر گمرک که در رهن بریتانیایی‌ها بود، به بوشهر نیرو اعزام کردند و با همکاری حکمران بوشهر یعنی احمدخان دریابیگی زمینه شکست مشروطه خواهان را فراهم کردند.

آخرین یورش بریتانیا به بوشهر در جنگ جهانی اول یعنی ۸ اوت ۱۹۱۵ م. (۱۶ مرداد ۱۲۹۴ ه‍.خ/۲۷ رمضان ۱۳۳۳ ه‍.ق) روی داد که با فتوای علمای وقت همچون آیت الله سید عبدالله مجتهد بلادی بوشهری، آیت الله شیخ محمد حسین برازجانی و آیت الله شیخ عبدالنبی بحرانی مردم این شهر و استان به مقابله با نیروهای بریتانیا برخاستند.^[۴۲] در طی این اشغال که تا پایان جنگ جهانی اول ادامه پیدا کرد، بریتانیایی‌ها نیرویی به نام «تفنگداران پلیس جنوب» به جای ژاندارمری در جهت اجرای اهداف خود تشکیل دادند. در کنار مقابله مردم بوشهر، واسموس که کنسول آلمان در بوشهر بود به فعالیت علیه بریتانیایی‌ها پرداخت و ضرباتی به نیروهای برتانیایی وارد کرد.^[۴۳] در این مدت بریتانیایی‌ها اشخاص آزادی‌خواه و وطن‌پرست بوشهر را به شهر «تانه» هند تبعید کردند و تمبری که روی آن نوشته بود «بوشهر در تصرف بریتانیا» را چاپ کردند.^[۴۴]

... این بندر مهم‌ترین نقطه خلیج فارس است. پیش از رسیدن به بوشهر، بارها وضع و نمای آن را در خیال آورده بودم و تصویری ذهنی از آن داشتم. بوشهر در جای خود بندرعباس دیگری بود چنان‌که بندرعباس هم بندری بسیار معتبر و تاریخی بوده‌است.

— یوشیدا ماساهارو، ^[۴۵]

رخدادهای تاریخی مهم

مشروطه در بوشهر

بعد از انتشار اخبار قیام مشروطه‌خواهان شهرهای مختلف ایران به توپ بسته شدن مجلس و سرکوب مشروطه‌خواهان، سید عبدالحسین لاری هیئت‌هایی به داراب، بندرعباس و بوشهر می‌فرستد. او در نامه به پیروزی‌های خود بر نیروهای دولتی در منطقهٔ لارستان را به اطلاع سید مرتضی مجتهد اهرمی می‌رساند. گزارش این پیروزی‌ها باعث برانگیخته شدن انقلابیان بوشهر می‌شود و سید مرتضی با کمک مردم آمادهٔ حمله به مقرهای دولتی در بوشهر می‌شود. خود سید مرتضی به دستور عبدالحسین لاری و براساس احکام علمای نجف، رهبری این قیام را به عهده می‌گیرد. او در ۲۲ مارس و با نام آرمان مِلّیون، بوشهر را تصرف می‌کند.^[۴۶]

علیمراد فراشبندی اعلام کرده‌است که سید مرتضی در شب اول ربیع الاول ۱۳۲۷ ه‍.ق / ۲۳ آوریل ۱۹۰۹ م. به‌سرعت و بدون خون‌ریزی بوشهر را تسخیر می‌کند. بعد از مدتی گمرک بوشهر که در رهن بریتانیایی‌ها بود نیز توسط سید مرتضی و مِلّیون تصرف می‌شود. بعد از گذشت ۲ ماه از قیام سید مرتضی، دولت با موافقت بریتانیا احمدخان دریابیگی را به سمت حکمرانی کل بنادر جنوب ایران می‌گمارد. احمدخان ابتدا به نجف می‌رود و نظر علمای آنجا را جلب می‌کند و سپس از عراق به سمت بوشهر حرکت می‌کند. طی این مدت عده‌ای از نیروهای سید مرتضی که اکثراً صحرانشین بودند به بازار بوشهر دستبرد می‌زنند و اموال مردم را می‌دزدند.^[۴۷]

جنرال کنسول بریتانیا در بوشهر که مخالف سرسخت سید مرتضی و مِلّیون بود به سر جرج بارکلی گزارشی از اوضاع بوشهر را ارسال می‌کند و در آن وضعیت بوشهر را نامناسب بیان می‌کند. سر ادوارد گری وزیر امور خارجهٔ وقت بریتانیا با مداخلهٔ نظامی بریتانیا موافقت می‌کند و ناو سلطنتی فاکس دستور حرکت از بندرعباس به بوشهر را می‌دهد. همچنین وزارت خارجهٔ ایران، روسیه، عثمانی، فرانسه و آلمان نیز با این مداخله موافقت می‌کنند. بعد از اتمام حجت نمایندهٔ سیاسی بریتانیا در بوشهر با سید مرتضی برای ترک بوشهر و رد این درخواست از طرف سید مرتضی، چهارصد نیروی بریتانیایی در ساحل پیاده شده، ساختمان نمایندگی بریتانیا (در سبزآباد فعلی)، محوطهٔ گمرک در شمال شهر، بانک شاهنشاهی و تجارتخانهٔ وانکهوس و شرکا را تصرف می‌کنند. با حمایت فاتحان تهران و نامهٔ آیت‌الله آخوند خراسانی، احمدخان دریابیگی به بوشهر برگشت و کنترل را در دست گرفت.^[۴۸]

در ۱۵ جمادی الاول ۱۳۲۷ ه‍. ق، تفنگداران تنگستانی از صبح تا غروب به مبارزه با نیروهای حکومتی پرداختند اما نیروهای حکومتی با بمباران مواضع تنگستانی‌ها، آن‌ها را به‌شدت در هم کوبیدند. احمدخان سعی کرد که با وساطت شیخ حسین خان چاهکوتاهی به موضوع خاتمه دهد اما موفق نشد. در نتیجه، سربازان پادگان و برخی اهالی بوشهر با تحریک بریتانیایی‌ها خانه سید مرتضی تسلیم شد و صلح را پذیرفت.^[۴۹]

در ۱۸ جمادی الاول ۱۳۲۷ ه‍.ق رؤسای لشکری و کسبه و تاجران بوشهر با حضور در دارالحکومه (امیریه) و تهیه استشهاد خواستار اخراج و تبعید وی از بوشهر شدند چرا که او را مایه اغتشاش و اختلال نظم می‌دانستند. اصرار بر اخراج و تبعید سید و مقاومت او ادامه پیدا کرد تا اینکه نهایتاً سید اسدالله خارقانی را به نمایندگی از آخوند خراسانی پیش او فرستادند تا سید مرتضی را مجاب به طبعیت کند اما دوباره نتیجه ای حاصل نشد در نتیجه نیروهای حکومتی با دو توپ منزل سید را گلوله‌باران کردند. بعد از تخریب قسمتی از منزل و فرار حامیان سیدمرتضی و غارت منزل، سید مرتضی با دو-سه نفر به سمت کنسولگری بریتانیا حرکت کرد اما سربازان دولتی او را دستگیر و به شدت مورد ضرب و شتم قرار دادند.^[۵۰]

بعد از دستگیری سید مرتضی که سرکنسول بریتانیا، مستر چیک ویس، نیز در آن محل حضور داشت، او را در هلهله و هیاهو به دارالحکومه بردند و تسلیم حکومت کردند. چند روز بعد از دستگیری سید مرتضی، رئیسعلی دلواری با عده ای از روسای دشتی تصمیم گرفت به بوشهر حمله کند و سید مرتضی را آزاد کند اما احمدخان دریابیگی که از برنامه حمله رئیسعلی آگاه شده بود سید مرتضی را به کشتی مظفری در وسط دریا منتقل کرد. سید مرتضی پس از هجده روز توقیف در کشتی مظفری، در ۸ رجب ۱۳۲۷ ه‍.ق / ۲۶ ژوئیه ۱۹۰۹ م. به همراه خانواده اش به نجف تبعید شد.^[۵۱]

یکی از دلایل شکست قیام و سید مرتضی و مشروطه خواهان بوشهر، سرخوردگی تاجران بوشهری از مشروطه خواهان بود. در طی ماهی که بوشهر در دست مشروطه خواهان و سید مرتضی بود و جاده بوشهر-شیراز نیز ناامن شده بود، متحمل ضرر شده بودند و خواستار حکمفرما شدن آرامش در منطقه بودند.^[۵۲] یکی دیگر از دلایل شکست این قیام را ارتباط سید مرتضی با آلمان‌ها می‌دانند.^[۵۳]

با آغاز دوره انقلاب مشروطیت، انجمن‌هایی در بوشهر شکل گرفتند که از آنها می‌توان به انجمن ایالتی (مجلس ملی) و ولایتی، بلدیه، اتحادیه تجار، داوطلبان ملی، شوکت اسلامیه، صفا، تجارت، اتحاد اسلامی و وکلای مدرسه سعادت اشاره کرد. در این بین لژ فراماسونری نیز در بوشهر فعالیت داشته‌است. لژ نظامی فراماسونری دیگری نیز در دستک (در ۱۴ کیلومتری بوشهر) بین سالهای ۱۹۱۴–۱۹۱۸ م. که بوشهر تحت اشغال بریتانیا بود، وجود داشته‌است.^[۵۴]

کشتی رافائل

در سال ۱۹۷۶ محمدرضا پهلوی ۲ کشتی توریستی به نام‌های «رافائل» و «میکل آنژ» را به دلیل عدم توانایی ایتالیایی‌ها در بازپرداخت تسهیلاتی که سال‌ها قبل دولت ایران به این کشور پرداخت کرده بود، بعنوان غرامت دریافت کرد. میکل آنژ که کوچکتر بود به بندرعباس و رافائل به بوشهر فرستاده و ساکن شدند. در این دوره، کشتی رافائل که با ۲۷۶ متر طول و ۳۱ متر عرض از کشتی تایتانیک هم بزرگتر بود مورد توجه و علاقه مردم بوشهر و حتی کشور قرار گرفت به‌طوری که به آن لقب «تایتانیک ایران» را داده بودند. با شروع جنگ تحمیلی محل استقرار این کشتی بمباران شد به همین علت با یدک‌کش هزار متر در کنار ساحل جابه‌جا شد اما در روز پنجشنبه ۲۶ آبان ۱۳۶۲ هواپیماهای عراقی بالاخره در گرماگرم بمباران خارگ و بوشهر آن را هدف موشک قرار داده و به آن آسیب جدی وارد کردند به حدی که رافائل تا نیمه در آب‌های کم عمق ساحلی لنگرگاه بوشهر فرورفت. چیزی نگذشت که یک کشتی باری به نام ایران سیام ناگهان به صورت اتفاقی با آن برخورد کرد و به بدنه اش آسیب جدی رساند و نهایتاً کشتی رافائل به‌طور کامل غرق شد.^{[۵۵][۵۶][۵۷]} حضور کشتی رافائل در بوشهر برای مردم بوشهر به یک خاطره فراموش نشدنی تبدیل شده‌است و اخیراً مستندی دربارهٔ این کشتی ساخته شده و در شبکه مستند صداوسیمای ایران پخش شده‌است.^[۵۸]

موقعیت

بوشهر بر کرانه‌های خلیج بوشهر واقع در شبه‌جزیره بوشهر در موقعیت جغرافیایی ۲۸ درجه و ۵۹ دقیقه و ۳ ثانیه، و عرض جغرافیایی ۵۰ درجه و ۵۱ دقیقه و ۱۵ ثانیهٔ طول شرقی نسبت‌به نصف‌النهار گرینویچ قرار دارد. طول این شبه‌جزیره حدود ۱۵ کیلومتر و عرض آن بین ۲ الی ۴ کیلومتر است. این شهر یا هم‌سطح دریا یا در برخی قسمت‌ها پایین‌تر از سطح دریا قرار دارد. بوشهر فقط از سمت شرق به خشکی راه دارد که در این قسمت جادهٔ ورودی به شهر به نام جادهٔ شیراز - بوشهر قرار دارد.^[۵۹]

پوشش گیاهی

شهر بوشهر به‌دلیل موقعیت و خاک فقیر و شوری آن دارای پوشش گیاهی قابل توجهی نیست؛ اما اخیراً کاشت نهال حرا در ساحل بوشهر آغاز شده و کم‌کم وضعیت پوشش گیاهی این شبه‌جزیره را تغییر خواهد داد.^[۶۰]

آب‌وهوا

شهر بوشهر به‌دلایلی دارای آب‌وهوای گرم است که این دلایل عبارت‌اند از: قرار گرفتن در عرض‌های پایین جغرافیایی و نزدیکی به مدار رأس سرطلان، کمی ارتفاع نسبت‌به سطح دریا، کمبود پوشش گیاهی، قرارگرفتن در مسیر بادهای گرم عربستان، کمی بارش.^[۶۱] طبق بررسی‌ها متوسط دمای بوشهر ۲۵ درجهٔ سانتیگراد^[۶۲] و معدل حداکثر دما ۴۲ درجهٔ سانتیگراد بوده‌است. از ویژگی‌های مهم آب‌وهوایی شهر بوشهر می‌توان به پدیدهٔ شرجی اشاره کرد.^[۶۳]

آب و هوای بندر بوشهر
	ژانویه	فوریه	مارس	آوریل	مـــــه	ژوئـن	ژوئیـه	اوت	سپتامبر	اکتبـر	نوامبر	دسامبر	سـال
گرم‌ترین C°	۲۵	۲۶	۳۶	۳۶	۴۰	۴۱	۴۲	۴۰	۴۰	۳۸	۳۶	۲۶	۴۲
میانگین گرم‌ترین‌ها C°	۱۶	۱۸	۲۱	۲۶	۳۱	۳۳	۳۵	۳۵	۳۴	۳۰	۲۵	۱۹	۲۷
میانگین سردترین‌ها C°	۱۲	۱۳	۱۷	۲۱	۲۶	۲۹	۳۱	۳۱	۲۹	۲۵	۲۰	۱۵	۲۳
سردترین C°	−۱	۲	۵	۲	۱۶	۱۳	۲۳	۲۲	۲۱	۱۱	۷	۶	−۱
منبع: سایت ودربیس[۶۴] ۸ ژانویه ۲۰۱۳

سینما، تئاتر، نگارخانه و موسیقی

سینماهای شهر بوشهر عبارت‌اند از سینما بهمن (با سه سالن به نام‌های فانوس، ساحل، و دریا)، کانون پرورش فکری کودکان، شهید آوینی، شهدای نیروگاه اتمی، و ولایت.^[۶۵]

در حوزهٔ تئاتر، بوشهر به‌عنوان یک شهر کوچک در میان ۵ کلانشهر ایران قرار گرفته که در آن جشنوارهٔ تئاتر فجر برگزار شده‌است. در شهر بوشهر ۳ سالن تئاتر وجود دارد که از این میان می‌توان به سالن‌های استاد لطفی با ظرفیت ۶۰ نفر، استاد صغیری با ظرفیت ۱۴۰ نفر و استاد امیری با ظرفیت ۸۰ نفر اشاره کرد.^[۶۶]

در حال حاضر اولین نگارخانهٔ تخصصی و استاندارد این شهر با نام نگارخانه سوره در سال ۱۳۹۷ در بوشهر افتتاح شد.^[۶۷] همچنین هر ساله یک فستیوال موسیقی به نام فستیوال موسیقی کوچه در بوشهر برگزار می‌شود که موسیقی‌های بومی و محلی در آن نواخته می‌شود.

فرهنگ‌سرا

در حال حاضر یک فرهنگ‌سرا تحت مدیریت بخش خصوصی با نام شهید گنجی در شهر بوشهر وجود دارد.^[۶۸]

کتابخانه‌ها

نخستین قرائت خانه یا کتابخانه آموزشی بوشهر در مدرسه سعادت و در سال ۱۲۸۵ ه‍.ش / ۱۳۲۴ ه‍.ق / ۱۹۰۶ م. تأسیس شد. بعد از آن در سال ۱۳۰۰ قرائت خانه «فردوسی» و «نادری» راه اندازی شدند. از سال ۱۳۲۲ تا ۱۳۳۲ «قرائت خانه ایران و انگلیس» در بوشهر جهت انجام فعالیت‌های فرهنگی و تبلیغاتی متفقین و انگلستان برپا بود.در سال ۱۳۲۹ ه‍.ق / ۱۹۱۱ م. کتابخانه اسلامیه بعنوان چهارمین کتابخانه عمومی کشور در بندر بوشهر بعد از شهرهای رشت، شیراز و تهران تأسیس شد.^[۶۹]

۱۵ کتابخانه در شهر بوشهر وجود دارد که عبارت‌اند از^[۷۰] کتابخانهٔ ملی ایران شعبه بوشهر، کتابخانهٔ ادارهٔ کل بنادر و دریانوردی، کتابخانهٔ ادارهٔ کل حفاظت محیط‌زیست، کتابخانهٔ ادارهٔ کل منابع طبیعی و آبخیزداری، کتابخانهٔ استانداری بوشهر، کتابخانهٔ مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی، کتابخانهٔ مؤسسهٔ استاندارد و تحقیقات صنعتی، کتابخانهٔ شهید مطهری، کتابخانهٔ بنیاد بین‌المللی غدیر، کتابخانهٔ سازمان قضایی نیروهای مسلح، کتابخانهٔ بنیاد ایران‌شناسی، کتابخانهٔ مصلحیان (کتابخانهٔ شبانه‌روزی)، کتابخانهٔ مرکز تربیت معلم بنت الهدا صدر، کتابخانهٔ پستی بوشهر، کتابخانهٔ کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان مرکز شمارهٔ ۱ بوشهر، کتابخانهٔ پژوهشکدهٔ میگوی کشور

جمعیت

بوشهر پرجمعیت‌ترین شهر استان بوشهر و سومین شهر پرجمعیت جنوب ایران به‌شمار می‌رود.^[۷۱] طبق سرشماری نفوس و مسکن سال ۱۳۸۵ جمعیت شهر بوشهر ۱۷۷۶۳۰ نفر و ۴۲۷۷۷ خانوار بوده‌اند. از این تعداد ۹۴۷۹۵ نفر مرد و بقیه یعنی ۸۲۸۳۵ نفر زن بوده‌اند. براساس آمار بیشترین تراکم ابتدا در مرکز شهر و سپس به ترتیب در محلات سنگی و بهمنی بوده‌است.^[۷۲] در سال ۱۳۹۵ طبق سرشماری نفوس و مسکن جمعیت بوشهر ۲۲۳۵۰۴ نفر و ۶۳۸۲۰ خانوار بوده‌است. از این تعداد ۱۱۵۲۶۰ نفر مرد و ۱۰۸۲۴۴ نفر زن بوده‌اند.

اقوام

در تاریخ ۱۹۱۳ میلادی، ج.ج. لوریمر، سرکنسول انگلیس در بوشهر که جمعیت آن ۱۵هزار نفر بود، قومیت‌های موجود در شهر بوشهر را طبق جدول زیر اعلام کرد.

این جدول نشان می‌دهد که بیشترین قوم غالب در بوشهر از کدام بوده‌است. طبق این جدول قوم‌های غالب به‌ترتیب، خود بوشهری‌ها، شنبدی‌ها، کازرونی‌ها، بهبهانی‌ها، خنسیرها، شیرازی‌ها، تنگستانی‌ها، دوانی‌ها و بحرینی‌های عرب بوده‌اند. پس می‌توان گفت که نژاد مردم شهر بوشهر در اصل از این قوم‌ها بوده‌است.^[۷۴]

ارامنه

براساس اسناد موجود در بایگانی وزارت خارجه که کشیش واهاک (رئیس روحانی ارامنه بوشهر) با مجلس شورای ملی و وزارت خارجه مکاتبه داشته‌است می‌توان تخمین زد که حضور ارامنه در این شهر سیصد سال است. در واقع از دوره صفویان ارامنه در بوشهر حضور داشته‌اند.^[۷۵] بعد از سقوط اصفهان توسط افغانها و در دوره پایانی صفویه، بخشی از این اقلیت به نواحی جنوبی از جمله بوشهر مهاجرت کردند. طبق گفته پیشینیان، مردم و ارامنه بوشهر با هم ارتباط بسیار نزدیکی داشته‌اند و ارامنه بوشهر مورد اعتماد مردم بوشهر بوده‌اند به‌طوری که اندوخته‌ها و دارایی‌های خود را به آنان می‌سپرده‌اند. همچنین در دوره مشروطه که قوای مردمی گمرک بوشهر را تصرف می‌کنند و بلژیکی‌ها را از ریاست خلع می‌کنند، یک ارمنی به نام مؤسس خان ارمنی را به ریاست آن منصوب می‌کنند. همچنین در تأمین مالی بعضی از فعالیت‌ها در بوشهر نیز مشارکت داشته‌اند.^[۷۶] در حال حاضر از کلیساهای ارامنه بوشهر می‌توان به کلیسای گئورگ مقدس اشاره کرد که خود بنوعی نشان از حضور بسیار زیاد اقلیت ارامنه در بوشهر داشته‌است.

یهودیان

طبق اطلاعات ذکر شده در اسناد تاریخی، در سالهای ۱۸۵۰ و ۱۸۶۰ م. به ترتیب حدود ۷۰ و ۳۵۰ نفر یهودی در بوشهر ساکن بوده‌اند. در سال ۱۹۰۰ م. یهودیان بوشهر به ۶۰۰ نفر می‌رسند که در محله‌های بهبهانی و دهدشتی و در منطقه ای به نام محله «کلیمی‌ها» ساکن بوده‌اند. شغل اکثر یهودی‌های بوشهر زرگری، پارچه فروشی، مشروب فروشی، دارو فروشی و صرافی بوده‌است. یهودیان بوشهر دارای سه کنیسه بوده‌اند. در دهه ۱۳۳۰ ه‍.ش بیشتر یهودیان بوشهر به قصد زندگی در سرزمین موعود یعنی اسرائیل، بوشهر را ترک کردند.^[۷۷] در دوره قاجار با وجود محدودیت برای یهودیان اما در بوشهر زندگی مسالمت آمیزی داشته‌اند به‌طوری که در انجام امورات زندگی و اجرای مراسمات مسلمانان؛ کمک کننده و یاری گر مسلمانان بوده‌اند.^[۷۸] از خاندان مشهور یهودی بوشهر می‌توان به ساسون‌ها اشاره کرد.

زبان

بوشهری‌ها با گویش بوشهری صحبت می‌کنند.

از گذشته دور یکی از منابع درآمد مردم شهر بوشهر تجارت از راه دریا بوده‌است. در سفرنامه یوشیدا ماساهارو که بعنوان اولین فرستاده امپراتور ژاپن به ایران در دوره قاجار بوده و از بوشهر و دشتستان برای رسیدن به پایتخت عبور کرده‌است، نوشته شده که اکثر تجار بزرگ و معتبر بوشهر یا ارمنی و یهودی بوده‌اند یا خارجی. او از خاندان یهودی ساسون‌ها در بوشهر بعنوان یکی از تجار بزرگ نام برد.^[۷۹] از دیگر تجار مشهور بوشهر در آن دوران می‌توان به هوتس که هلندی بودند اشاره کرد.^[۸۰] از شرکت‌های قدیمی تجاری در بوشهر می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:^[۸۱]

• شرکت هاتس و پسران (دارای دو شعبه در لندن و بوشهر)
• شرکت موییر توییدی (یک شرکت بریتانیایی)
• شرکت گری پل (یک شرکت بریتانیایی)
• شرکت دیوید ساسون (یک شرکت یهودی که در بوشهر و اصفهان شعبه داشت)

از شرکت‌های کشتیرانی قدیمی در بوشهر می‌توان موارد زیر را نام برد:^[۸۲]

• کمپانی حاج ابوالقاسم بوشهری
• کمپانی کشتیرانی جهازات هند انگلیسی
• کمپانی کشتیرانی جهازات خلیج فارس
• کمپانی خط هامبورگ و آمریکا
• کمپانی روسی کشتی‌رانی و تجار

همچنین یوشیدا دو قلم از مهم‌ترین کالاهای صادراتی از این بندر را تریاک و اسب عنوان می‌کند. از دیگر نکات جالب این سفرنامه می‌توان به کاشت خربزه و هندوانه در بوشهر اشاره کرد که نشان می‌دهد مردم بوشهر ظاهراً در این منطقه کشاورزی می‌کرده‌اند و منبع درآمدشان هم بوده‌است.^[۸۰]

اقتصاد شهر بوشهر در اصل بسیار وابسته به دریا است. صنایع دریایی مانند کشتی‌سازی و سکوسازی،^[۸۳][۸۴] تجارت دریایی،^[۸۵] و شیلات^[۸۶] نقش مهمی در اقتصاد مردیم این شهر داشته و دارد. اما چند ده سال از تأسیس منطقه ویژه اقتصادی بوشهر^[۸۷] و دو شهرک صنعتی^[۸۸][۸۹] و یک ناحیه صنعتی دریائی بوشهر^[۹۰] در کنار این شهر می‌گذرد و نقش این دو در اقتصاد مردم این شهر پررنگ تر شده‌است. جدای از اشتغال در محیط‌های اداری، وجود چندین پایگاه نظامی (پایگاه ششم شکاری، منطقه دوم نیروی دریای سپاه،^[۹۱] نیروی دریایی ارتش^[۹۲](گردان تکاوران دریایی بوشهر)، نیروی هوافضای سپاه،^[۹۳] پدافند هوایی شهید بوشهریان،^[۹۴] و نیروی زمینی سپاه^[۹۵][۹۶])، چندین نیروگاه اتمی و گازی از دیگر مواردی است که در ایجاد اشتغال و اقتصاد مردم نقش داشته‌است. از دیگر منابع درآمدی و اشتغال مردم بوشهر، می‌توان به وجود مراکز تجاری و تفریحی در بوشهر اشاره کرد که هم‌اکنون در حال افزایش می‌باشد.^[۹۷]

• 
  ماهی‌های صید شده که در شهر بوشهر فروخته می‌شوند
• 
  فروش میگو در شهر بوشهر
• 
  یک کشتی در حال ساخت در بوشهر سال ۱۳۰۳ (اثر والتر میتل‌هولتسر)
• 
  اسکله بوشهر و بارهای در اسکله برای بارگیری در سال ۱۳۰۳ (اثر والتر میتل‌هولتسر)

تاریخی

قسمت ساحلی بافت قدیم بوشهر در سال ۱۳۷۸ با شماره ۲۳۶۰ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد. تقریباً تمامی این نواحی قدیمی و مربوط به دورهٔ حکومت‌های پیشین است.^{[۹۸][۹۹][۱۰۰]} از اماکن تاریخی و دیدنی این شهر می‌توان به مراکز مقابل اشاره نمود: ریشهر، آب انبار قوام، خانه قاضی، عمارت دهدشتی، مدرسه گلستان، بافت شهر بوشهر، عمارت کلاه‌فرنگی بوشهر، عمارت گلشن، کلیسای ارامنه گریگوری، گورستان مهاجمین انگلیسی، قبر جنرال، عمارت کوتی، مدرسه سعادت، عمارت ملک بوشهر، آرامگاه اصفهانی، معبد خدا دریا، کلیسای مسیح مقدس، قلعه هلندی‌ها، کنیسه یهودیان، عمارت حاج رئیس

مذهبی

• امامزاده عبدالمهیمن

طبیعی

بوستان‌ها

بوستان‌های شهر بوشهر عبارتند از: مرجان، مروارید، لیان، خلیج فارس، شغاب

موزه

موزه‌های شهر بوشهر عبارت‌اند از: باستان‌شناسی، مردم‌شناسی بوشهر، دریا و دریانوردی خلیج فارس، تاریخ طبیعی، تاریخ پزشکی خلیج فارس، موزه منطقه ای خلیج فارس (بزرگ‌ترین موزه جنوب ایران)،^[۱۰۱] موزه تجارت دریایی خلیج فارس،^[۱۰۲] دهدشتی

هتل و مراکز اقامتی

• هتل سیراف (رضا، سابق)؛ خیابان امام خمینی (سنگی)
• هتل دلوار: میدان رئیس علی دلواری
• هتل پرواز: خیابان ساحلی، روبه‌روی پارک مرجان
• هتل آپارتمان آسمان: بوشهر. خیابان حافظ جنوبی
• هتل آپارتمان پاسارگاد: بوشهر. خیابان خمینی
• مهمان‌سرای ایران: خیابان صفوی
• مهمان‌سرای سعدی: خیابان حافظ
• مهمان‌سرای کسری: خیابان نادر
• مهمان‌سرای قصر طلایی: خیابان لیان
• هتل آپارتمان یاس: خیابان عاشوری
• هتل آپارتمان جزیره: کوی بندر
• هتل ورزش: خیابان ورزش
• هتل پلاس: چهارراه کشتیرانی

نمایشگاه بین‌المللی

شرکت نمایشگاه‌های بین‌المللی شهر بوشهر در سال ۱۳۸۱ تشکیل گردید و هم‌اکنون در کیلومتر ۴ جاده بوشهر-برازجان قرار دارد.^[۱۰۳]

سوغات

از سوغات‌های شهر بوشهر می‌توان به ماهی، میگو، گلیم، قالی، مسقطی، و حصیر اشاره کرد.

فرودگاه

فرودگاه بین‌المللی شهدای بوشهر در سال ۱۲۹۸ هجری شمسی ایجاد شد که در حال حاضر یک قرن از تأسیس آن می‌گذرد.^[۱۰۴] در گذشته، این فرودگاه یکی از دو قطب اصلی فرودگاهی کشور بوده‌است به طوری که اولین میزبان خطوط هوایی بزرگ و مهم دنیا همچون بریتیش ایرویز انگلستان و کی ال ام هلند در ایران بوده‌است. گفته شده که اولین محموله هواپیماهای خریداری شده برای ارتش شاهنشاهی ایران در سال ۱۳۰۳ هجری شمسی در بندر بوشهر تحویل و از این فرودگاه به دیگر نقاط کشور فرستاده شده‌است.^[۱۰۵] در سال ۱۹۱۹ میلادی اولین پرواز بین اروپا و هندوستان راه اندازی شد که در فرودگاه بین‌المللی بوشهر جهت سوختگیری و سرویس، نشست و برخاست داشت و همچنین از اولین پروازهایی بود که از آسمان ایران استفاده می‌کرد. این فرودگاه به دلیل امکانات و تجهیزات، و سامانه‌های پیشرفته ناوبری هوایی از توان بسیار بالایی برخوردار است.^[۱۰۴] در حال حاضر کار مطالعات احداث فرودگاه جدید بوشهر تمام شده‌است^[۱۰۶] و قرار است این فرودگاه در ۲۵ کیلومتری بندر بوشهر (بین چغادک و احمدی) با ۴۲۵۰ هکتار وسعت ایجاد گردد.^[۱۰۷]

پروازهای بین‌المللی فرودگاه بوشهر به عراق، سوریه، عربستان سعودی و کشورهای حوزهٔ خلیج فارس چون امارات متحده عربی صورت می‌پذیرد.

پروازهای داخلی فرودگاه بوشهر هم‌اکنون به تهران، اصفهان، شیراز، مشهد، خارگ، تبریز، رشت، بندرعباس، کیش انجام می‌شود.^[۱۰۸]

مسافری و گردشگری دریایی

بوشهر دارای یک پایانهٔ بین‌المللی مسافری و گردشگری دریایی است که برای مسیر خارگ-بوشهر نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد.^[۱۰۹] همچنین مسئولان استان هنوز در حال پیگیری برای برقراری خط کشتیرانی بوشهر-قطر هستند اما هنوز این امر محقق نشده‌است.^[۱۱۰]

راه‌آهن

در حدود سال ۱۲۹۸ هجری شمسی، انگلیسی‌ها با استفاده از هندوها بین بوشهر و برازجان یک خط ریلی ایجاد کردند تا از آن جهت مقاصد نظامی استفاده کنند. انگلیسی‌ها به شهرداری بوشهر پیشنهاد فروش این خط ریلی را دادند؛ اما چون شهرداری توانایی خرید آن را نداشت پس مصالح خط ریلی را جمع می‌کنند و به بصره می‌برند.^[۱۱۱]

بعد از انقلاب اسلامی، در دولت دهم، طرح راه‌آهن بوشهر شیراز به طول ۴۳۹ کیلومتر تصویب شد؛ اما به‌علت نبود اعتبارات مالی متوقف شد.^[۱۱۱] این پروژه به ۱۱ قطعه تقسیم شده‌است.^[۱۱۲] قرار بوده‌است که این خط راه‌آهن از مرودشت در شمال شیراز آغاز و پس از عبور از کوار، فیروزآباد، فراشبند، کلمه، بوشکان، اهرم و چغادک عبور کرده و نهایتاً به بوشهر متصل شود.^[۱۱۳] در قسمت دیگر، محور دیگری از اهرم شروع و با گذشتن از خورموج و کنگان به بندر عسلویه متصل شود.^[۱۱۴] تأمین اعتبار این پروژه نیز قرار بوده‌است تا توسط وزارت نفت انجام شود که ظاهراً این وزارتخانه از ۱۳۸۹ از تأمین اعتبار این خط ریلی شانه خالی کرده‌است.^[۱۱۵] در سال ۱۴۰۱، احداث راه‌آهن شیراز-بوشهر از سر گرفته شد به شرط آنکه ساخت مسیر ریلی شیراز- بوشهر-عسلویه ۴۰ هزار میلیارد تومان اعتبار نیاز داشته باشد که مصوب شد از محل تهاتر نفت و در مدت زمان ۳ سال انجام شود

اتوبوس و تاکسی برون‌شهری

در حال حاضر شهر بوشهر دارای یک ترمینال اتوبوس جهت مقاصد برون‌شهری و برون استانی است که در قسمت جنوبی شهر و در جادهٔ برازجان - بوشهر قرار دارد. یازده شرکت مسافربری با ۱۲۰ اتوبوس و ۱۱۰ تاکسی در حال خدمت‌رسانی به مسافران در این ترمینال هستند.^[۱۱۶]

اتوبوس و تاکسی درون‌شهری

در حال حاضر با وجود پاندمی کرونا ۳۰ دستگاه اتوبوس شهری در ۱۱ خط در حال انجام فعالیت هستند.^[۱۱۷] همچنین در بوشهر حدود ۴۰۰ تاکسی زرد شهری وجود دارد که به دلیل فرسودگی فقط ۲۰۰ عدد در حال استفاده می‌باشند.^[۱۱۸] از دیگر تاکسی‌های عمومی در شهر بوشهر می‌توان به تاکسی بیسیم اشاره کرد.^[۱۱۹]

• 
  تاکسی زرد شهر بوشهر
• 
  اتوبوس شهری شهر بوشهر
• 
  تاکسی بیسیم بوشهر

صدا و سیما

صدا و سیمای مرکز بوشهر که شامل دو بخش تلویزیونی و رادیویی است، برنامه‌های متعددی را پخش می‌کند. شبکه بوشهر هم‌اکنون هر روز به مدت ۲۴ ساعت برنامه‌های خود را به مخاطبان ارائه می‌کند. رادیو بوشهر نیز به‌عنوان یکی از رادیوهای محلی کشور هم‌اکنون به صورت ۲۴ ساعته فعالیت می‌کند.^[۱۲۰]

نشریه‌ها

اولین روزنامه مستقل و محلی بوشهر در سال ۱۳۱۸ ه‍.ق / ۱۹۰۰ م. با نام «طلوع» شروع به فعالیت کرد. مدیر و سردبیر آن عبدالحمیدخان ثقفی ملقب به «متین السلطنه» بود. روزنامه بعدی، «مظفری» بود که در ۱۷ شوال ۱۳۱۹ / ۱۹۰۱ م. در ۱۶ صفحه و قطع خشتی در بوشهر منتشر شد. بعد از آن در ۱۳۲۷ ه‍.ق / ۱۹۰۹ م. روزنامه «اصلاح» در چهار صفحه و با خط نسخ و چاپ سنگی منتشر شد که مدیر آن محمدرضا دریس (معروف به بوشهری) این روزنامه در بمبئی هندوستان چاپ می‌شد. هدف از فعالیت آن تحقق آرمان دموکراسی و مشروطیت و افشای جنایات محمدعلی شاه قاجار بود. در سال ۱۳۲۵ / ۱۹۴۶ م. روزنامه «ندای جنوب» با صاحب امتیازی و سردبیری محمدباقرخان تنگستانی در بوشهر منتشر شد. البته از سال ۱۳۲۱ ه‍.ق / ۱۹۱۳ م. که بوشهر به دست قوای بریتانیایی افتاد، چاپ روزنامه در آن متوقف شد. اما واسموس روزنامه «ندای حق» را که خودش سردبیری آن را بر عهده داشت در سال ۱۳۳۴ ه‍.ق / ۱۹۱۶ م. در برازجان چاپ و منتشر کرد.^[۱۲۱]

بوشهر سابقه صدساله در داشتن مطبوعات دارد. تبادل فرهنگی، اقتصادی و سیاسی بوشهر با نقاط دیگر جهان موجب ارتقا فرهنگی سیاسی و گسترش نشر و چاپ روزنامه‌ها و هفته‌نامه‌های مختلف از دوران مشروطیت در بوشهر شده‌است. روزنامه‌ها و هفته‌نامه‌هایی چون ندای جنوب، سنگلاخ، دریاکنار، پست خلیج، عرشه، طلوع، مظفری، اصلاح، ندای حق و… در دهه‌های گذشته تا زمان کودتای سال ۱۳۳۲، در بندر بوشهر، چاپ، نشر و توزیع می‌شده‌است. بعد از انقلاب ایران با تأخیر چند ساله، اولین هفته‌نامهٔ بوشهر، «آئینه جنوب»، در سال (۱۳۷۳) نشر گردید. نسیم جنوب دومین هفته‌نامهٔ استان بوشهر و قدیمی‌ترین نشریه در حال انتشار بوشهر از اسفندماه ۱۳۷۶ تاکنون است.^[۱۲۲]

چاپخانه

اولین چاپخانه بوشهر «مظفری» نام داشته که اطلاعات زیادی از آن در دست نیست. چاپخانه دوم در بوشهر «احمدیه» نام داشته‌است که سید عبدالله علوی با خریداری و تجهیز آن چاپخانه «علوی» را بنیان‌گذاری می‌کند که با یک قرن سابقه قدیمی‌ترین و پرسابقه‌ترین چاپخانه ایران و کرانه‌های شمالی و جنوبی خلیج فارس می‌باشد و هنوز هم مشغول به فعالیت است.^[۱۲۳]

ورزشگاه‌ها

از ورزشگاه‌های مهم و مشهور شهر بوشهر می‌توان به ورزشگاه شهید بهشتی و ورزشگاه شهید مهدوی اشاره کرد.

باشگاه فوتبال

شهر بوشهر دارای دو باشگاه فوتبال مشهور می‌باشد که عبارت‌اند از باشگاه فوتبال ایرانجوان بوشهر و باشگاه فوتبال شاهین بوشهر که هر دو سابقهٔ حضور در جام حذفی و لیگ برتر را در کارنامه خود دارند.

مکتب‌خانه «احمدیه» اولین مرکز آموزشی در بندر بوشهر بوده‌است که «شیخ احمد» مدیریت آن را بر عهده داشته‌است. بعد از مرگ شیخ احمد، «واثق الملک» که کارگزار بوشهر بوده‌است، به همراه احمدخان دریابیگی بنیان «مدرسه سعادت» را با تغییراتی بر همین مکتب‌خانه در سال ۱۳۱۷ ه‍.ق ایجاد کردند. البته نام سعادت برگرفته از نام محمدحسین سعادت است که به درخواست احمدخان دریابیگی این مدرسه را ایجاد کرد. مدرسه سعادت در کل ایالت فارس نخستین مدرسه به سبک جدید بوده‌است.^[۱۲۴]

دومین مدرسه غیردولتی در بوشهر، مدرسه «تربیت» بوده‌است. مدرسه ایرانیان بحرین (تأسیس ۱۳۲۲ ه‍.ق) از دیگر مدارس مشهور بوشهر بود که در خود بحرین تأسیس شد. از مدارس دیگر می‌توان به مدرسه فردوسی، پورسینا یا سالاریه، معینی، اخوت، شاهدخت و مدرسه فرانسوی زبان فرانسوی‌ها اشاره کرد.^[۱۲۵] از دانشگاه‌های بوشهر می‌توان به موارد زیر اشار کرد:

• دانشگاه خلیج فارس
• دانشگاه علوم پزشکی بوشهر
• دانشگاه الزهرا
• دانشگاه جامع علمی کاربردی بوشهر
• دانشگاه آزاد اسلامی واحد بوشهر عالیشهر
• دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات استان بوشهر
• دانشگاه پیام نور مرکز بوشهر
• دانشکده فنی پسران بوشهر
• مرکز تربیت معلم بنت الهدی صدر بوشهر
• مؤسسه غیرانتفاعی لیان بوشهر
• مؤسسه غیرانتفاعی خرد بوشهر
• آموزشکده فنی و حرفه‌ای سماء بوشهر
• دانشگاه تربیت معلم علامه طباطبایی بوشهر
• مدرسه علمیه خمینی بوشهر
• دانشگاه علمی کاربردی فرهنگ و هنر بوشهر

بوشهر در دوره افشاریه، زندیه، قاجاریه و دوران پهلوی اول مهم‌ترین و مشهورترین بندر خلیج فارس بوده‌است^[۱۲۶] به‌طوری که حدود ۲۰ کشور در آن دارای کنسولگری بوده‌اند.^[۱۲۷] در دوره قاجار به بوشهر «باب الابواب» خلیج فارس گفته می‌شده‌است.^[۱۲۸] حاکم بوشهر در این دوره‌ها حکمران کل بندرها و جزایر خلیج فارس بوده و قلمرو آن تا بلوچستان و بندر چاه بهار را در بر می‌گرفته‌است (یعنی حتی بندرعباس و جزایر آن).^[۱۲۹] اسدپور، استادیار گروه تاریخ دانشگاه خلیج فارس عوامل و موانع توسعه بوشهر را به دو دسته درونی و بیرونی تقسیم کرده که عبارتند از:^[۱۳۰]

• موانع درونی:

1. موقعیت جغرافیایی و اقلیمی بوشهر
2. ضعف نخبگان و دیوانسالاران بومی
3. ساختارهای سنتی اقتصاد و معشیت
4. قاچاق
5. خروج نخبگان و عدم ماندگاری آنان
6. زوال و افول جامعه تجاری بوشهر
7. اوضاع نابه سامان سیاسی و اجتماعی
8. مهاجرت و پیامدهای آن
9. ضعف سرمایه‌گذاری‌های صنعتی بوشهر

• موانع بیرونی:

1. بحران‌های سیاسی و نظامی
2. سیاست‌های دولت‌های ایران
3. فاصله زیاد از پایتخت کشور
4. برخورداری و توسعه یافتگی استان‌های همجوار

بوشهر دارای مشاهیر در زمینه‌های متفاوتی در طول تاریخ بوده‌است. در حوزه سیاست می‌توان جواد بوشهری را بعنوان یکی از مشاهیر شهر بوشهر معرفی کرد. او سناتور، وزیر پست و تلگراف (در دوره نخست‌وزیری احمد قوام)، وزیر کشاورزی (در دوره نخست‌وزیری عبدالحسین هژیر)، وزیر راه (در دوره نخست‌وزیری محمد مصدق) و مدیر جشن‌های ۲۵۰۰ ساله شاهشنشاهی بوده‌است. از دیگر مشاهیر شهر بوشهر می‌توان به ناخدا عباس دریانورد اشاره کرد که از دریانوردان مشهور دوره خود بوده‌است. در حوزه دینی از مشاهیر این شهر می‌توان به سید عبدالله بلادی بوشهری و غلامعلی صفایی بوشهری اشاره کرد. از مشاهیر ادبی بوشهر می‌توان به صادق چوبک و در حوزه هنری می‌توان به غلامرضا نیکخواه و جهانبخش کردی‌زاده اشاره کرد. در حوزه ورزشی نیز می‌توان مهدی طارمی و مهدی قایدی را نام برد.

شورا

شورای شهر بوشهر دارای ۹ عضو اصلی و ۵ عضو علی‌البدل است.^{[۱۳۱][۱۳۲]} در سال ۱۴۰۱ بودجه شهرداری شهر بوشهر و سازمان‌های وابسته آن ۹۴۰ میلیارد تومان^[۱۳۳] و ۱۵۱۳ میلیارد تومان که ۵۰۰ میلیارد تومان آن اوراق مشارکت و مابقی نقدینگی است برای طرح‌های شهرداری بوشهر تصویب شد.^[۱۳۴]

معضلات شهری

از معضلات شهر بوشهر می‌توان به مدیریت نامناسب فاضلاب و آب‌های جاری شده نزولات آسمانی یا زه ساختمان‌ها،^[۱۳۵] عدم حفاظت صحیح از بافت قدیمی شهر، کمبود شدید امکانات تفریحی و مبلمان شهری ضعیف، ترافیک سنگین در برخی نقاط شهر مانند نقاط ورودی شهر،^[۱۳۶] کمبود شدید محل پارک یا پارکینگ در برخی از خیابان‌های شلوغ مانند باغ زهرا و سنگی و خیابان‌های مرکز شهر،^[۱۳۷] کمبود تاکسی زرد شهری^{[۱۳۸][۱۳۹]} و گرانی یا کمبود مسکن برای خرید یا اجاره نشینی^[۱۴۰] اشاره کرد.

محلات و مراکز شهری

امروزه محله‌های دهدشتی، شنبدی، کوتی و بهبهانی چهار محلهٔ شمالی و مرکزی بندر بوشهر هستند.^[۱۴۱]

قدیمی‌ترین محلهٔ این شهر، ریشهر است که با همین نام پارسی حداقل قدمت آن به دوره عیلامی می‌رسد. در این منطقه پرتغالی‌ها بعد از ساخت بناهایی ساکن شدند.^[۱۴۲]

از دیگر محله‌های این بندر می‌توان به صلح‌آباد، جُفره، جفره علی‌باش، جفره ماهینی، سنگی، شکری (بهشت صادق)، باغ زهرا، جبری، شغاب، کوی فرهنگیان، عالی‌آباد، ستم‌آباد، ظلم‌آباد، رونی، سبزآباد، سنگی، پودر، جلالی، مخ بلند، دواس، تل کوتی، بن مانع، عسلو، هلالی، نیدی، خواجه‌ها، دستک، امام‌زاده، رایانی، سرتل، تنگک (شمالی، وسطی، جنوبی)، تنگک غریب، تنگک محمد جعفری (رئیس)، تنگک زنگنه، نیروگاه اتمی، هلیله، بندرگاه، دروازه، چاه‌کوتاه، آب طویل، توحید اشاره کرد.^{[۱۴۳][۱۴۴]}

روز ملی بوشهر

هم‌اکنون ۱۸ اسفند ماه، سالروز تأسیس مدرسهٔ سعادت، روز بوشهر نام گرفته شده‌است. این روز با به‌کارگیری حروف ابجد و همراهی آن با مناسبت‌های مختلف تاریخی، فرهنگی، قهرمانی استان بوشهر تعیین شد.^{[۱۴۵][۱۴۶][۱۴۷]}

شهروندان افتخاری

در سال ۱۳۹۱، هم‌زمان با روز بوشهر، احمد اقتداری، جغرافی‌دان و پدر مطالعات خلیج‌فارس، از سوی شهرداری این شهر به‌عنوان شهروند افتخاری بوشهر معرفی شد.^[۱۴۸]

کنسولگری‌ها

از دوره افشاریه تا دوران پهلوی اول حدود ۲۰ کشور در بوشهر دارای کنسولگری بوده‌اند.^[۱۴۹] کشورهایی همچون ایالات متحده آمریکا،^[۱۵۰] بریتانیا (انگلستان)، روسیه، آلمان، فرانسه، هلند، ایتالیا و عثمانی از جمله کشورهایی بودند که در بوشهر دارای کنسولگری بوده‌اند.^[۱۵۱] بعضی کنسولگری‌ها در بوشهر به قدری پراهمیت بوده‌اند که دیگر کنسولگری‌ها زیر نظر کنسولگری آن کشور در بوشهر اداره می‌شده‌اند مانند سرکنسولگری روسیه در بوشهر که کنسولگری‌های دیگر مناطق مانند اهواز و شیراز زیر نظر آن اداره می‌شد. هنوز هم بعضی از کشورها مانند روسیه محل کنسولگری خود در بوشهر را حفظ کرده‌اند.^[۱۵۲]

نام کشور	وضعیت کنسولگری	سال فعالیت
بریتانیا	غیرفعال	[۱۵۳][۱۵۴]
فرانسه	غیرفعال	۱۸۸۹[۱۵۵][۱۵۶][۱۵۷]
روسیه	غیرفعال	۱۹۰۱–۱۹۱۸[۱۵۸][۱۵۹][۱۶۰][۱۵۵]
آلمان	غیرفعال	۱۸۹۷[۱۶۱][۱۶۲][۱۵۵]
امریکا	غیرفعال	[۱۵۵][۱۶۰]
بلژیک	غیرفعال	[۱۶۰]
هلند	غیرفعال	۱۸۶۸[۱۶۳][۱۵۵][۱۶۴][۱۶۰]
کویت	غیرفعال	[۱۶۰]
نروژ	غیرفعال	[۱۶۰][۱۵۵][۱۶۵]
ارمنستان	غیرفعال	[۱۶۰]
ایتالیا	غیرفعال	[۱۶۶][۱۵۵][۱۶۷]
عثمانی	غیرفعال	۱۲۸۸ هجری قمری– ۱۳۳۶ شمسی[۱۵۵][۱۶۸]
پرتغال	غیرفعال	[۱۵۵]
سوئد	غیرفعال	[۱۵۵]

شهرهای خواهرخوانده

بوشهر با ۲ شهر، پیمان خواهرخواندگی امضا کرده‌است:

• مرسین، ترکیه: از مهر ۱۳۹۱^{[۱۶۹][۱۷۰]}
• حیدرآباد، هند^[۱۷۱]
• هرار، اتیوپی: از ۲۱ مارس ۲۰۱۵^[۱۷۲]

خواهرخواندگی بوشهر با یکی از شهرهای کشورهای زیر هم پیشنهاد شده‌است:

• آفریقای جنوبی^[۱۷۳]
• روسیه^[۱۷۴]
• ژاپن^[۱۷۵]
• صربستان^{[۱۷۶][۱۷۷]}

شماری از بیمارستان‌های بندر بوشهر عبارت‌اند از:

• بیمارستان شهدای خلیج فارس بوشهر
• بیمارستان فاطمه زهرا
• بیمارستان قلب بوشهر
• بیمارستان بنت الهدی بوشهر
• بیمارستان پایگاه هوایی (بیمارستان امیرالمؤمنین)
• بیمارستان نیروگاه اتمی بوشهر
• بیمارستان سلمان فارسی (تأمین اجتماعی) بوشهر
• بیمارستان کودکان علی‌اصغر بوشهر
• مرکز جراحی دی
• بیمارستان قائم
• بیمارستان خاتم النبیا

• فهرست خواهرخواندگان ایران
• فهرست شهرهای استان بوشهر
• فهرست شهرستان‌های استان بوشهر

• استانداری بوشهر
• فرمانداری بوشهر
• شورای شهر بوشهر