دیه
دیه، دیه یا خون‌بها از قوانین اسلام است و بر اساس تعاریف فقهی، مال یا پولی است که به سبب کشتن انسان یا نقص عضو به کسی که صدمه دیده‌است یا به بازماندگان او پرداخت می‌شود. در تعریف حقوقی دیه کیفر نقدی است که از مجرم به نفع مجنی‌علیه یا قائم مقام او گرفته شود. میزان دیه از سوی شارع (دادگاه) برای جنایت تعیین شده‌است. میزان دیه در دین اسلام برای مرد و زن مسلمان و مردان و زنان سایر دین‌های آسمانی متفاوت است. چهار ماه قمری ذی القعده، ذی‌الحجه، محرم و رجب ماه‌های حرام هستند. در این چهار ماه -به‌جز برای دفاع- جنگ کنار گذاشته می‌شود و دیه افزایش و این افزایش صرفاً نسبت به دیه فوت است و نسبت به دیه اعضای بدن همان هست که شرع تعیین نموده و شامل تغلیظ دیه حتی اگر چندین برابر دیه فوت باشد نمی‌گردد. هدف از این کار ایجاد امنیت برای افرادی است که می‌خواهند به حج بروند یا تجارت کنند و به سلامت به شهر خود برگردند. این سنت، از قبل از اسلام به جا مانده‌است.
دیه در اسلام
در قرآن، آیه ۹۲ سورهٔ نساء درمورد خون‌بها و دیهٔ مؤمنین بحث می‌کند ولی میزان و مبلغ دیه و تفاوت دیه زن و مرد مشخص نشده‌است.[۱][۲]
بر اساس نظر فقهای اسلام، میزان دیه یک مرد مسلمان، بر اساس یکی از این شش معیار تعیین می‌شود: ۱۰۰۰ گوسفند، ۲۰۰ گاو، ۱۰۰ شتر، ۲۰۰ دست حله یمنی، ۱۰۰۰ دینار طلا، یا ۱۰۰۰۰ درهم نقره.[۳]
تفاوت دیهٔ زن و مرد
در فقه دیه به دو قسمت کلی، یعنی دیه فوت و دیه اعضای بدن، تقسیم شده‌است. از آنجایی که برخی روایات بر نابرابری جنسیتی دیه دلالت دارند، اکثر فقها بر نصف بودن دیه قتل زن نسبت به مرد اجماع دارند.[۴][۵][۶]
فقهای اهل سنت نیز عموماً همین نظر را دارند و آن را به عنوان یک امر مورد اتفاق نقل کرده‌اند. عبدالقادر عوده در کتاب التشریع الجنائی می‌گوید: «فقها بر این امر اتفاق دارند که دیه زن نصف دیه مرد است».[۷] البته قصاص و دیهٔ عضو در فقه یکسان شمرده شده‌است.[۸]
این حکم معمولاً چنین توجیه می‌شود که نبود یک مرد در خانواده از نظر اقتصادی زیان‌بارتر از نبود یک زن است. در توجیه این نابرابری گفته می‌شود که در هنگامی که مردی کشته شود دیه به خانواده از جمله همسر مرد تعلق می‌گیرد، و به عبارتی دیه، نه به منزلهٔ قیمت افراد، بلکه جریمه و جبران خسارتی مالی است.[۹] یکی از نقدهای وارده به این استدلال این است که یک زن ممکن است سرپرست خانوار باشد.[۱۰]
گروهی سندیت روایات را به دلیل آنچه عدم وثوق برخی راویان و مغایرت با احکام مندرج در قرآن می‌نامند، زیر سؤال می‌برند.[۱۱] یوسف صانعی مرجع تقلید شیعه از معدود فقهایی است که دیهٔ فوت زن و مرد را یکسان می‌داند.[۱۲]
دیه در ایران
در فقه اسلام که مبنای قانون مجازات اسلامی در ایران است، دیه به قتل یا جرح غیرعمدی تعلق می‌گیرد ولی در صورت عمد هم ممکن است ولی دم یا مجنی‌علیه از قصاص بگذرد و به گرفتن دیه راضی شود که در این صورت قصاص به دیه تبدیل می‌شود. «قتل عمد موجب قصاص است لکن با رضایت ولی دم و قاتل به مقدار دیه کامله یا کمتر یا زیادتر از آن تبدیل می‌شود».[۱۳]
پرداخت دیه بر عهدهٔ فرد مقصر است و اگر وی فوت نموده باشد از ماترک وی پرداخت می‌شود. بر اساس مواد 304 تا 315 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، در قتل عمد و غیرعمد، مسئول پرداخت دیه شخص قاتل است. البته امروزه در صورتی که تصادف با خودرو صورت گیرد پرداخت دیه برعهده شرکت‌های بیمه‌گر می‌باشد. همچنین بر اساس مواد 304 تا 315، در صورتیکه قاتل فرار کند، دیه از اموال او پرداخت می شود و در صورتیکه بستگانی نداشت یا تمکن مالی برای پرداخت دیه نداشت، دیه مقتول از بیت المال پرداخت می شود.
همچنین در مواردی پرداخت دیه کشته‌شدگان را حکومت جمهوری اسلامی ایران بر عهده می‌گیرد از جمله در زمانی‌که شخص یا اشخاصی در اثر ازدحام کشته/زخمی‌شوند یا جسد مقتولی در خیابان و اماکن عمومی پیدا شود و نتوان این قتل را به کسی نسبت داد، دیه از بیت‌المال پرداخت می‌شود و فرقی نمی‌کند متوفی بر اثر قتل عمد کشته شده باشد یا قتل غیرعمد. (مثل حادثه رانندگی) در حالتی که مراجع انتظامی قتل را عمد تشخیص دهند، اگر مقصر یا قاتل در نزد مراجع قضایی شناخته نشود، ورثه دیه شخص را از دولت دریافت می‌کنند؛ یا اگر قاتل پس از مرگش شناسایی شود، پس از مرگ قصاص به دیه تبدیل شده که باید از اموال برجای مانده از وی پرداخت شود و اگر مالی نداشته باشد از اموال نزدیکترین خویشاوندان وی و اگر خویشاوندی نداشت یا آن‌ها استطاعت پرداخت آن را نداشتند، (اعسار آن‌ها ثابت شد) حکومت پرداخت آن را به دولت واگذار می‌نماید.
در مواردی که پس از پرداخت دیه از جانب دولت، قاتل شناسایی شود، موظف است دیه را به بیت‌المال برگرداند. این حکم شامل عابران پیاده‌ای که از محل ممنوع عبور افراد پیاده در خیابان‌ها و اتوبان‌ها عبور می‌کنند و با خودروی دارای سرعت مجاز برخورد کرده و کشته می‌شوند و راننده حاضر یا متواری شده‌است، نمی‌باشد و دیه‌ای به خانواده این گروه از مقتولین تعلق نمی‌گیرد.[۱۴] در موارد دیگر پرداخت دیه از بیت‌المال، مواردی خواهدبود که موضوع حکم، مشمول مقررات «مواد ۲۳۶، ۲۵۵، ۲۶۰، ۳۱۲، ۳۱۳ و ۳۳۲ و تبصره ماده ۲۴۴ قانون مجازات اسلامی» و «ماده ۱۳ قانون به‌کارگیری سلاح توسط مأمورین نیروهای مسلح در موارد ضروری» است.[۱۵]
طبق قوانین ایران، بیمه در کلیهٔ حوادث و جنایات منتج به فوت یا جرح، دیهٔ زن و مرد را باید یکسان درنظر بگیرد.[۱۶][۱۷][۱۸] در این قانون معادل تفاوت دیهٔ زنان با مردان از محل صندوق تأمین خسارت‌های بدنی پرداخت می‌شود.[۱۹] تا پیش از این حکم، این رای فقط در مورد سوانح رانندگی اجرا می‌شد.[۱۹][۲۰]
مبلغ دیه
نرخ دیه هرساله توسط کارشناسان محاسبه و در اختیار قوه قضائیه جمهوری اسلامی ایران قرار می‌گیرد تا اعلام رسمی و به اجرا درآید. در جدول زیر نرخ دیه از سال ۱۳۷۴ تا کنون و مقایسهٔ آن با نرخ تورم سالیانه که از جانب بانک مرکزی ایران اعلام می‌شود، فهرست شده‌است.[۲۱][۲۲]
| سالشمار (هجری خورشیدی) | نرخ دیه عادی برحسب میلیون تومان | نرخ دیه ماه حرام برحسب میلیون تومان | افزایش نسبت به سال قبل برحسب درصد | نرخ تورم سالیانه برحسب درصد |
|---|---|---|---|---|
| ۱۳۷۴ | ۳٫۶ | ۴٫۸ | - | ۴۹٫۴ |
| ۱۳۷۵ | ۴٫۱ | ۵٫۵ | ۱۵٫۹۷ | ۲۳٫۲ |
| ۱۳۷۶ | ۴٫۸ | ۶٫۴ | ۱۴٫۹۷ | ۱۷٫۳ |
| ۱۳۷۷ | ۵٫۶ | ۷٫۴ | ۱۶٫۶۷ | ۱۸٫۱ |
| ۱۳۷۸ | ۶٫۱ | ۸٫۱ | ۸٫۹۳ | ۲۰٫۱ |
| ۱۳۷۹ | ۶٫۴ | ۸٫۵ | ۴٫۹۳ | ۱۲٫۶ |
| ۱۳۸۰ | ۱۰ | ۱۳٫۳ | ۵۶٫۲۵ | ۱۱٫۴ |
| ۱۳۸۱ | ۱۵ | ۲۰ | ۵۰ | ۱۵٫۸ |
| ۱۳۸۲ | ۱۸ | ۲۴ | ۲۰ | ۱۵٫۶ |
| ۱۳۸۳ | ۲۲ | ۲۹٫۳۳ | ۲۲ | ۱۵٫۲ |
| ۱۳۸۴ | ۲۵ | ۳۳٫۳۳ | ۱۳٫۶۴ | ۱۰٫۴ |
| ۱۳۸۵ | ۲۶٫۲۵ | ۳۵ | ۵ | ۱۱٫۹ |
| ۱۳۸۶ | ۳۵ | ۴۶٫۶۶۶ | ۳۳٫۳۳ | ۱۸٫۴ |
| ۱۳۸۷ | ۴۰ | ۵۳٫۳ | ۱۴٫۲۹ | ۲۵٫۴ |
| ۱۳۸۸ | ۴۰ | ۵۳٫۳ | ۰ | ۱۰٫۸ |
| ۱۳۸۹ | ۴۵ | ۶۰ | ۱۲٫۵ | ۱۲٫۴ |
| ۱۳۹۰ | ۶۷ | ۹۰ | ۵۰ | ۲۱٫۵ |
| ۱۳۹۱ | ۹۴ | ۱۲۶ | ۴۳٫۳ | ۳۰٫۴ |
| ۱۳۹۲ | ۱۱۳ | ۱۵۲ | ۲۰ | ۳۴٫۷ |
| ۱۳۹۳ | ۱۵۰ | ۲۰۰ | ۳۲٫۷ | ۱۵٫۶ |
| ۱۳۹۴ | ۱۶۵ | ۲۲۰ | ۱۰ | ۱۱٫۹ |
| ۱۳۹۵ | ۱۹۰ | ۲۵۳٫۳ | ۱۵٫۱۵ | ۹ |
| ۱۳۹۶ | ۲۱۰ | ۲۸۰ | ۱۰٫۵ | ۹٫۶[۲۳] |
| ۱۳۹۷ | ۲۳۱ | ۳۰۸ | ۱۰ | ۳۱٫۲[۲۴] |
| ۱۳۹۸ | ۲۷۰[۲۵] | ۳۶۰[۲۶] | ۱۶٫۸ | ۴۱٫۲[۲۴] |
| ۱۳۹۹ | ۳۳۰ | ۴۴۰ | ۲۲٫۲ | |
| ۱۴۰۰ | ۴۸۰ | ۵۶۰ | ۲۷٫۳ | |
| ۱۴۰۱ | ۶۰۰ |
این در حالیست که با توجه به قیمت گوسفند حدود ۲ میلیون تومان در مهر ۱۳۹۹ و با در نظر گرفتن ۱۰۰۰ گوسفند به عنوان مبلغ دیه، مبلغ دیه می‌بایست حدود دو میلیارد تومان باشد.
انواع دیه
دیه جان: آسیبی که با قصد و اختیار وارد می‌شود. بنا بر حکم شرع، این امر موجب حق قصاص برای آسیب‌دیده خواهد شد. فرد آسیب‌دیده می‌تواند از قصاص چشم‌پوشی کرده و دیه دریافت نماید.
دیه شبه عمد: فرد مجرم قصد ارتکاب جرم منجر به آسیب دارد ولی قصد او ارتکاب خود جنایت نیست.
دیه خطای محض: نه قصد جنایت وجود دارد و نه انجام کار منجر به آن خسارت شده است.
ارش
ارش یعنی خسارت وارد شده به اعضای بدن که میزان و مقدار آن در قانون شرع تعیین نشده‌است.[۲۷] تعیین آرش ملاک و معیارهایی را دارا است که بر حسب این معیارهای تعیین می‌شود.
این معیارها عبارتند از؛ نوع و کیفیت آسیب وارده بر فرد با در نظر گرفتن دیه و نظر کارشناس.