سنگ‌نوشته‌های هخامنشیان

Van (V)

اوروک

اور

همدان (H)

بابل

بیستون (B)

نقش رستم (N)

تخت جمشید (P)

پاسارگاد (M)

شوش (S)

سوئز (Z)

نقشهٔ مکان‌های سنگ‌نوشته‌های هخامنشی. مرزهای امروزی نشان داده شده‌اند.

سنگ‌نوشته‌های سه‌زبانه، وضعیت چندقومیتیِ امپراتوری را می‌نمایانند: زبان فارسی باستان یک زبان هندواروپایی است، زبان بابلی یک زبان سامی است و زبان عیلامی هم یک زبان مجزا است. سه نسخهٔ این سنگ‌نوشته‌های سه‌زبانه، ترجمهٔ دقیقِ یکدیگر نیستند. گاهی عباراتی در یکی از نسخه‌های هستند که در دو نسخهٔ دیگر نیستند. همچنین هنگامی که متون به افراد مشخصی اشاره می‌کنند، تفاوت‌هایی در جزئیات دیده می‌شود: نسخهٔ فارسی باستانی اغلب در توصیفِ حاکمان، نسخهٔ عیلامی در توصیفِ مکان‌ها و نسخهٔ بابلی در توصیفِ مردمانِ تابع به کار می‌روند که نمایانندهٔ ارتباط هر یک از این زبان‌ها با طبقات اجتماعیِ گویشورشان است.^[۲]

برخی سنگ‌نوشته‌های هخامنشی مانندِ سنگ یادبودی که در نزدیکیِ کانال سوئز پیدا شد به خط هیروگلیف مصری نوشته شده‌اند. دیگر متونِ به هیروگلیف بر سفال‌ها و کوزه‌هایی یافت شدند که احتمالاً در مصر ساخته شده بوده‌اند اما در شوش و تخت جمشید و بابل کشف شدند. مجسمه‌ای از داریوش یکم هم در مصر ساخته شده بوده‌است اما به شوش برده شده بوده‌است.^[۲]

غیبتِ «زبان آرامی امپراتوری» (Imperial Aramaic) با توجه به آنکه در دوره‌های بعدی زبان رسمی بود، قابل توجه است. بر روی چند شیءِ هخامنشی مانند مُهر و وزنه و سکه، علامت‌های مجزای آرامی دیده می‌شود. تنها نوشتهٔ آرامیِ هخامنشی به نام پاپیروس بیستون در الفانتینِ مصر علیا پیدا شد که ترجمه‌ای از سنگ‌نوشتهٔ بیستون بود.^[۲]

در ۱۹۵۸ ریچارد هلک آماری از شمار و طولِ نوشته‌های عیلامی در سنگ‌نوشته‌های هخامنشی به دست داد. سنگ‌نوشتهٔ بیستون طولانی‌ترین سنگ‌نوشته است درحالی که دیگر سنگ‌نوشته‌ها، کوتاه‌تر و تکراری‌ترند. ۴۴ متن عیلامی مربوط به سلطنت داریوش یکم، ۱۳ متن عیلامی مربوط به سلطنت خشایارشا یکم و یکی ۷ متن عیلامی هم مربوط به هر کدام از سلطنت‌های اردشیر یکم و اردشیر دوم اند. تنها دو سنگ‌نوشتهٔ عیلامیِ CMa و CMc مربوط به دوران سلطنت کوروش کبیر هستند.^[۵]

بیشتر سنگ‌نوشته‌های هخامنشی در منطقهٔ مادریِ امپراتوری (پاسارگاد، تخت جمشید، نقش رستم) و شمارِ کمتری در دیگر نقاطِ امپراتوری (شوش، بیستون، گنج‌نامه، بابل) کشف شده‌اند. از معدود سنگ‌نوشته‌های بیرون از ایران، سنگ‌نوشتهٔ خشایارشا در ترکیه و چند سنگ‌نوشتهٔ از زمان کوروش بزرگ است.^[۲]

بیشتر نوشته‌ها بر روی بناها و مجسمه‌های سلطنتی هستند و نقوشِ بسیاری تکراری‌اند. سنگ‌نوشته‌های داریوش بزرگ توسطِ جانشیناتش تقلید شدند. پژوهشگران باور دارند که این پدیده به‌جهتِ تأکید بر استمرار و تداوم امپراتوری بوده‌است.^[۶]

فهرست سنگ‌نوشته‌ها

قاعدهٔ نام‌گذاریِ سنگ‌نوشته‌های هخامنشی ابتدا توسط رولاند کنت در سال ۱۹۵۳ ارائه شد^[۷] و بعدها توسط مانفرد مایرهوفر، علیرضا شاپور شهبازی و رودیگر اشمیت بسط یافت.^[۸]

حرف نخستِ نامِ مخففی که برای سنگ‌نوشته‌ها برگزیده می‌شود، حرفِ نخستِ نامِ پادشاهی است که در سنگ‌نوشته بیشتر به او اشاره شده، حرف دوم مربوط به مکانِ کشفِ سنگ‌نوشته‌است و حرف سوم نیز توسط پژوهشگران برای ایجاد تمایز میانِ سنگ‌نوشته‌هایی است که در یک مکان کشف شده‌اند.^[۷]

در کتاب کتیبه‌های هخامنشی، نوشتهٔ پیر لوکوک (Pierre Lecoq) فهرست سنگ‌نوشته‌های هخامنشی این گونه آمده‌است:^[۹]

• سنگ‌نوشتهٔ کوروش بزرگ در پاسارگاد (CMa)
• سنگ‌نوشتهٔ داریوش بزرگ در بیستون
• سنگ‌نوشتهٔ داریوش بزرگ در پارسه (DPa)
• سنگ‌نوشتهٔ داریوش بزرگ در شوش (DSe)
• سنگ‌نوشتهٔ داریوش بزرگ در شوش (DSf)
• سنگ‌نوشتهٔ داریوش بزرگ در شوش (DSj)
• سنگ‌نوشتهٔ داریوش بزرگ در شوش (DSs)
• سنگ‌نوشتهٔ داریوش بزرگ در نقش رستم (DNa)
• سنگ‌نوشتهٔ داریوش بزرگ در نقش رستم (DNb)
• سنگ‌نوشتهٔ داریوش بزرگ در سو اِز (DZc)
• کتیبهٔ داریوش بزرگ در کاخ آپادانای شوش
• سنگ‌نوشتهٔ اردشیر در شوش (A2Sa)
• سنگ‌نوشتهٔ خشایارشا در پارسه (XPa)
• سنگ‌نوشتهٔ خشایارشا در پارسه (XPb)
• سنگ‌نوشتهٔ خشایارشا در پارسه (XPc)
• سنگ‌نوشتهٔ خشایارشا در پارسه (XPd)
• سنگ‌نوشتهٔ خشایارشا در پارسه (XPe)
• سنگ‌نوشتهٔ خشایارشا در پارسه (XPf)
• سنگ‌نوشتهٔ خشایارشا در پارسه (XPg)
• سنگ‌نوشتهٔ خشایارشا در پارسه (XPh)
• سنگ‌نبشتهٔ خشایارشا در شوش (xsb)
• سنگ‌نبشتهٔ خشایارشا در شوش (xsc)
• سنگ‌نبشتهٔ خشایارشا در شوش (xsd)
• کتیبهٔ سه زبانه خشایارشا در ترکیه
• کتیبهٔ داریوش دوم در شوش (D2sa)
• کتیبهٔ داریوش دوم در شوش (D2sb)
• کتیبهٔ داریوش دوم در شوش (D2sc)
• کتیبهٔ اردشیر دوم در همدان (A2Ha)
• کتیبهٔ اردشیر دوم در همدان (A2Hb)
• کتیبهٔ اردشیر دوم در همدان (A2Hc)
• کتیبهٔ اردشیر دوم در تخت جمشید (A2Pa)
• کتیبهٔ اردشیر دوم در شوش (A2sa)
• کتیبهٔ اردشیر دوم در شوش (A2sb)
• کتیبهٔ اردشیر دوم در شوش (A2sc)
• کتیبهٔ اردشیر دوم در شوش (A2sd)
• کتیبهٔ اردشیر سوم در تخت جمشید (A3pa)

در تخت جمشید

کتیبه‌های پی‌بنای کاخ آپادانا تخت جمشید

کتیبه‌های پی‌بنای کاخ آپادانایِ تخت جمشید هشت کتیبهٔ باستانی هستند که از دوران زمامداری داریوش بزرگ به جا مانده‌اند. این کتیبه‌ها از زیر ستون‌های کاخ آپادانا در تخت جمشید کشف شده‌اند. چهار کتیبه از این کتیبه‌ها از جنس طلا و چهار کتیبهٔ دیگر از جنس نقره‌اند. بزرگ‌ترین و باشکوه‌ترین کاخ داریوش اول، آپادانا بوده‌است. بنای این کاخ در تاریخ ۵۱۵ پیش از میلاد آغاز شد و تکمیل آن سی سال طول کشید. ساختمان این کاخ بزرگ و باشکوه، کاری ماندنی محسوب می‌شد، به همین سبب داریوش بزرگ فرمان داد تا نام و نشان و ویژگی‌های ایرانشهر (ایران) را بر چهار کتیبهٔ (/خشت) طلایی و چهار کتیبهٔ نقره‌ای، به سه زبان و خط پارسی باستان، بابلی و عیلامی حک کنند و چهار جعبهٔ سنگی که هرکدام ۴۵ سانتی‌متر طول و عرض و ۱۵ سانتی‌متر بلندی داشت، ساختند و در هر جعبه، یک کتیبهٔ طلایی و یک کتیبهٔ نقره‌ای به‌همراه چند سکه، از نوع سکه‌های ایونیه و لودیه و یونان، که در آن روزگار رواج داشت قرار دادند (در سال ۵۱۵ پیش از میلاد هنوز سکهٔ داریوش، موسوم به داریک یا داریوشی، ضرب نشده بود) و در چهار گوشه تالار کاخ، زیر پی دیوار آپادانا، با تخته سنگ‌هایی گران مدفون ساختند.^[۵۸]

کتیبهٔ پی‌بنای دیوار جنوبی

سنگ‌نوشتهٔ پارسی باستان یکم

سنگ‌نوشتهٔ پارسی باستان دوم

سنگ‌نوشتهٔ ایلامی

سنگ‌نوشتهٔ بابلی

کتیبه‌های پی‌بنای دیوار جنوبی تخت جمشید بخشی از کتیبه‌های موجود در تخت جمشید هستند که در ضلع جنوبی پارسه قرار داردند. این کتیبه‌ها به‌فرمانِ داریوش بزرگ و هنگامی که درب جنوبی جایگاه آمدوشد به تخت جمشید بود، به مناسبت پی‌بنای کاخ تخت جمشید نوشته شده‌اند. این کتیبه‌ها بر روی تخته‌سنگی در ابعاد ۷۲۰ در ۲۰۵ سانتی‌متر که در جبههٔ جنوبی کار گذاشته‌است، نوشته شده‌است. این کتیبه از چهار قسمت تشکیل شده‌اند که در هر قسمتِ آن کتیبه‌ای به خط میخی کنده شده‌است. دو کتیبهٔ سمت چپ (غربی) به خط و زبان فارسی باستان نوشته شده‌اند. دو کتیبهٔ سمت راست (شرقی) از چپ به راست به‌ترتیب به خط میخی ایلامی و خط میخی بابلی نوشته شده‌اند.^[۵۹]

کتیبهٔ اردشیر یکم

کتیبهٔ اردشیر یکم در تخت جمشید یکی از چندین کتیبهٔ موجود در تخت جمشید است که از دوران هخامنشیان به جا مانده‌است. این کتیبه نشان می‌دهد که او نیز از پدر خود خشایارشا و نیایش داریوش بزرگ در دین پیروی کرده و پیرو کیش اهورایی بوده‌است.^[۶۰]

در کاخ آپادانای شوش

کتیبهٔ داریوش بزرگ

کتیبهٔ داریوش بزرگ در کاخ آپادانای شوش، یکی از الواح ارزشمندی است که متعلق به دوران هخامنشیان می‌باشد. این لوح در یکی از دروازه‌های کاخ آپادانا شوش کشف شده‌است. در سال ۱۹۱۱ (میلادی) ژاک دو مورگان و رولاند دو مکوئنم با حفاری در کاخ آپادانای شوش موفق به این اکتشاف شدند. این لوحهٔ تاریخی که از خاک رس می‌باشد، در موزهٔ لوور نگهداری می‌شود. کتیبهٔ داریوش بزرگ، دارای ابعاد ۴۲ در ۴۲ سانتی‌متر است و قسمتی از آن از بین رفته‌است. کتیبهٔ داریوش بزرگ در کاخ آپادانای شوش به خط پارسی کهن است و یکی از نخستین متون به جا مانده از این پادشاه هخامنشی در آستانه به دست گرفتن قدرت می‌باشد. این کتیبه علاوه‌بر اینکه مجوز و فرمان‌نامهٔ ساخت بنای کاخ آپادانای شوش را بیان کرده‌است، اطلاعات گرانقدری را در مورد داریوش اول و هخامنشیان به باستان‌شناسان ارائه داده‌است.^[۶۱]

در بیستون

سنگ‌نوشته بیستون

سنگ‌نوشتهٔ بیستون بزرگ‌ترین سنگ‌نوشتهٔ جهان، نخستین متن شناخته شدهٔ ایرانی و از آثار دودمان هخامنشیان (۵۲۰ پ. م) واقع در شهر بیستون در سی کیلومتری شهر کرمانشاه بر دامنهٔ کوه بیستون است. سنگ‌نوشته بیستون یکی از مهم‌ترین و مشهورترین سندهای تاریخ جهان و مهم‌ترین متن تاریخی در زمان هخامنشیان است که شرح پیروزی داریوش بزرگ را بر گوماته مغ و به بند کشیدن یاغیان را نشان می‌دهد. محوطهٔ بیستون از آثار ملی ایران است و خود این اثر هم از سال ۲۰۰۶ یکی از آثار ثبت شدهٔ ایران در میراث جهانی یونسکو است.^[۶۲][۶۳]

در مصر

کانال سوئز

کتیبه‌های داریوش بزرگ در سوئز، یادبودهایی بودند که به سه زبان پارسی باستان، عیلامی، بابلی و مصری نوشته شده بودند و در وادی تملات، برای یادآوری بازکردن کانالی میان رود نیل و دریاچهٔ تلخ بزرگ، نصب شده بودند. بهترین یادبود حفظ‌شده، سنگ یادبودی است از جنس گرانیت صورتی که توسط چارلز دو لیسپس، پسر فردینان دو لیسپس، در ۳۰ کیلومتری سوئز و در سال ۱۸۶۶ کشف شد. این یادبود که با نام سنگ یادبود شالوف نیز شناخته می‌شود، احداث نیای کانال سوئز مدرن توسط ایرانیان را ضبط کرده‌است، کانالی که از طریق وادی تملات، بوباستیس (که به شاخه‌ای از رود نیل متصل است) را به دریاچهٔ تمساح و از آن‌جا با استفاده از راه‌آبه‌ای طبیعی، به دریای سرخ متصل می‌کند. هدف اصلی این کانال، ساختن راهِ کشتیرانی‌ای میان نیل و دریای سرخ و در حقیقت میان مصر و ایران بود.

در ترکیه

کتیبهٔ سه‌زبانهٔ خشایارشا در نزدیکی دریاچهٔ وان ترکیه، بر فراز صخره‌ای و در ارتفاع ۲۰متری از سطح زمین و در نزدیکی یک قلعه واقع شده‌است. این کتیبه در اصل توسط داریوش بزرگ آماده‌سازی شده‌است اما به‌دلایلی تکمیل نشده و خالی رها شده‌است، اما خشایارشا پسر داریوش بزرگ، در دوران زمامداری خود آن را به سه زبان پارسی باستان، بابلی و عیلامی تکمیل کرده و به یادگار گذاشته‌است. این کتیبه ۲۷ سطر و ۳ ستون دارد و از چپ به راست، به سه زبان پارسی باستان، بابلی و عیلامی نوشته شده‌است. این کتیبه به‌همراه یادمان‌های سوئز، تنها کتیبهٔ شاهنشاهی هخامنشی است که در خارج از مرزهای کنونی ایران قرار دارد.^[۶۴]

در گنج‌نامه

سنگ‌نوشته‌های گنج‌نامه نوشتارهایی از دوران داریوش و خشایارشای هخامنشی است که بر دل یکی از صخره‌های کوه الوند در فاصله ۵ کیلومتری غرب همدان و در انتهای درهٔ عباس‌آباد حکاکی شده‌است. کتیبه‌ها هر کدام در سه ستون ۲۰ سطری به زبان‌های پارسی باستان، بابلی و عیلامی قدیم نوشته شده‌اند. متن پارسی باستان در سمت چپ هر دو لوح جای گرفته‌است و ۱۱۵ سانتی‌متر پهنا دارد. متن بابلی در وسط هر دو کتیبه نوشته شده و متن عیلامی در ستون سوم قراردارد.

در بابل

استوانهٔ کورش

منشور حقوق بشر کوروش یا استوانهٔ کوروش بزرگ لوحی از گل پخته‌است که در سال ۵۳۸ پیش از میلاد به‌فرمان کوروش بزرگ هخامنشی پادشاه و بنیان‌گذار شاهنشاهی هخامنشی نگاشته شده‌است. نیمهٔ نخست این لوح از زبان رویدادنگاران بابلی و نیمهٔ پایانی آن سخنان و دستورهای کورش به زبان و خط میخی اکدی (بابلی نو) نوشته شده‌است. این استوانه در سال ۱۲۵۸ خورشیدی/ ۱۸۷۹ میلادی در نیایشگاه اِسَگیله (معبد مردوک، خدای بزرگ بابلی) در شهر بابل باستانی پیدا شده و در موزهٔ بریتانیا در شهر لندن نگهداری می‌شود. این منشور یکی از بزرگ‌ترین نشانه‌های روحیهٔ بردباری در فرهنگ ایرانی است.^[۶۵]

در جزیرهٔ خارک

سنگ‌نوشتهٔ هخامنشی در جزیرهٔ خارک در سال ۱۳۸۶ در پی احداث جاده‌ای در جزیرهٔ خارک کشف شده‌است که به خط میخی ایران باستان و با طول و عرض تقریبی یک متر می‌باشد که بر روی سنگی مرجانی نوشته شده‌است. طبق تاریخ‌گذاری این کتیبه، قدمت آن به ۲۴۰۰ سال پیش و زمان هخامنشیان بازمی‌گردد.^[۶۶]

• الواح هخامنشی

منابع آنلاین

• «کتیبه اردشیر اول». www.shahannameh.ir. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۹ نوامبر ۲۰۱۲. دریافت‌شده در ۲۴ فروردین ۱۳۹۰.
• «کتیبه گمشده خشایارشا در دریاچه وان ترکیه بازیابی شد». خبرگزاری میراث فرهنگی. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ اکتبر ۲۰۰۷. دریافت‌شده در ۲۰ فروردین ۱۳۹۰.
• "Foundation charter of the palace of Darius I, in Old Persian" (به انگلیسی). وبگاه موزه لوور.
• «دربارهٔ سنگ‌نوشته داریوش بزرگ در بیستون». وبگاه پژوهش‌های ایرانی. ۲۰ تیر ۱۳۸۵. دریافت‌شده در ۱ اوت ۲۰۱۱.
• «متن کامل کتیبه بیستون». خبرگزاری میراث فرهنگی. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ ژانویه ۲۰۱۰. دریافت‌شده در ۱ اسفند ۱۳۹۰.
• «کتیبه هخامنشی خارک نامنظم و در ۵ سطر نوشته شده‌است». خبرگزاری میراث فرهنگی. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۳ دسامبر ۲۰۰۷. دریافت‌شده در ۱ اسفند ۱۳۹۰.

منابع کتاب

• لوکوک، پیر (۱۳۸۹). کتیبه‌های هخامنشی. ترجمهٔ نازیلا خلخالی. تهران: نشر فرزان. شابک ۹۶۴-۳۲۱-۱۳۳-۹.
• رضایی همدانی، عمادالدین (۱۳۷۹). سیمای همدان. تهران: انتشارات انوشه. شابک ۹۶۴-۹۲۹۲۵-۵-۱.
• علیرضا شاپور شهبازی (۱۳۸۴)، راهنمای مستند تخت جمشید، به کوشش سفیران.، شیراز: بنیاد پژوهشی پارسه-پاسارگاد
• رضاییان، فرزین و کابلی، یدالله (۱۳۸۷)، هفت رخ فرخ ایران، تهران: شرکت طلوع ابتکارات تصویری، شابک ۹۷۸-۹۶۴-۰۴-۰۵۶۹-۷