شهرستان کوهسرخ

نام اصلی این منطقه بردارود است که یکی چهار قلعه مهم ترشیز بوده‌است که بعدها از آنجا که در شهرستان کوهسرخ، به خصوص مسیر جادهٔ کوهسرخ به نیشابور شاهد رخساره‌های خاکی با ترکیبات آهن‌دار هماتیتی می‌باشد و این رخساره‌ها در اغلب موارد، رنگ سرخ را از خود نشان می‌دهند؛ می‌توان نام کوهسرخ را بر آن گذاشت. کوهسرخ؛ یکی از مناطق ییلاقی و خوش آب‌وهوای خراسان رضوی است و به دلیل کوهستانی بودن این منطقه، معادن فراوان و مهمی در آن وجود دارد. از جمله این معادن می‌توان به معادن طلا، مس، آهن، سنگ مرمر و… اشاره کرد.^{[نیازمند منبع]}

با توجه به شواهد این منطقه؛ قبل از ورود دین اسلام نیز مسکونی بوده و با توجه به این که راه قدیم شهرهای جنوبی خراسان به تهران از این منطقه می‌گذشته، درگذشته دارای رونق بیشتری بوده‌است. از مهم‌ترین حوادث تاریخی می‌توان به حمله مغول اشاره کرد که پس از اشغال نیشابور، به‌دلیل صعب‌العبور بودن و مارهای فراوان این منطقه اسبان و سربازان مغول نتوانسته‌اند از این منطقه عبور کنند و از گزند آن در امان مانده‌اند.^{[نیازمند منبع]}

عصر سربداران

اسناد تاریخی نشان می‌دهد که ترشیز (از جمله بردارود) در دوره حکومت سربداران یکی از مناطق مهم و پررونق این حکومت بوده و در اوج آبادانی قرار داشته‌است. فقر فرهنگی ایلخانان و نارضایتی مردم ایران از بازماندگان حکومت ایلخانی و از جهتی برخوردهای نادرست ایلخانان مغول با مردم ایران زمینه یک سری مخالفت‌های ریشه‌ای را علیه آنان برانگیخت. در زمان آخرین ایلخانان مغول سلطان ابوسعید بهادرخان و در اواخر حکومت او عده‌ای از مردم روستای باشتین از توابع بیهق (سبزوار امروزی) علیه ایلخانان شورش کردند. آنان اعلام کردند سر به دار می‌دهند تن به ذلت نمی‌دهند. در سال ۷۳۷ ه‍.ق شخصی با نام عبدالرزاق باشتینی را به عنوان امیر خود برگزیدند.^[۶] پتروشفسکی نوشته‌است: «در سده چهاردم میلادی (سده هشتم قمری) خروج سربداران از لحاظ وسعت و از نظر تاریخی مهم‌ترین نهضت آزادی خاورمیانه و بلاتردید تأثیر حتمی در جنبش‌های دیگر که از لحاظ وضع اجتماعی شرکت‌کنندگان و هدف‌های سیاسی همانند آن بودند، داشته‌است. از این نهضت به عنوان بزرگ‌ترین نهضت ظلم‌ستیزی و عدالت‌خواهی ایرانیان در برابر بیگانگان یاد می‌شود».^[۷]

سربداران در سال ۷۳۸ ه‍.ق قدرت‌گیری کردند و سبزوار را تسخیر کردند و این شهر را به عنوان پایتخت خود انتخاب کردند. در همین ایام مراسم ازدواج «امیر عبدالله مولایی» و دختر «علاءالدین محمد هندو» در حال برگزاری بود؛ به همین مناسبت هدایای گران‌بهایی از ترشیز به فرومد فرستاده شد. وقتی خبر حرکت این هدایا (چهل شتر، پارچه، زر و ابریشم) به امیر عبدالرزاق باشتینی رسید، بلافاصله برادرش مسعود را مأمور توقیف این اموال کرد و او نیز با سلحشوری مأموریت خود را انجام داد و تمامی هدایای ترشیزی را به اردوی عبدالرزاق برد. عبدالرزاق با حمله به گله اسبان سلطان ابوسعید بهادرخان اسب‌های زیادی ربود و بعد از این به نام خود خطبه خواند.^[۸][۹]

عبدالرزاق همچنان به توسعه‌طلبی خود ادامه داده تا بیار (بیارجمند امروزی) که ابتدای مرز ترشیز از ضلع غربی می‌باشد را تسخیر کرد. بعد از عبدالرزاق، برادرش مسعود حکومت سربداران را به دست گرفت و در واقع رهبر نظامی سربداران مسعود بود و رهبر مذهبی آنان شیخ خلیفه که تعالیم تشیع داشت و شاید از شاگردان صوفیان بود. همین شیعی بودن آن‌ها در تصرف ترشیز و علاقه مردم این منطقه به تشیع بی‌تأیر نبود. امیر مسعود بخش وسیعی از ایران، ترکمنستان و افغانستان را تسخیر کرد و قلمرو سربداران را از مغرب به ری و از مشرق به هرات از شمال به مرو و از جنوب به ترشیز و یزد رساند. شهر ترشیز توسط امیر مسعود گشوده شد وی قلاع ترشیز را زیر سلطه سربداران قرار داد. با این اقدام منطقه ترشیز در مسیر توسعه و آبادانی قرار گرفت.^[۱۰][۱۱]

توسعه فتوحات سربداران را باید مدیون مسعود دانست. وی توانست تا سال ۷۴۵ ه‍.ق محدوده وسیعی را زیر تسلط سربداران بگیرد و بازماندگان ایلخانان تاب مقاومت با وی را نداشتند. آخرین امیر سربداران خواجه علی مؤید بود. وی به مذهب تشیع علاقه بسیاری داشت و بدان تعصب می‌ورزید. در دوره او مردم آزادی زیادی داشتند، یکی از مهم‌ترین اقدامات وی تسخیر ترشیز، قهستان (بیرجند و نهبندان کنونی)، طبس و گیلکی بود وی با تصرف این شهرها از سرخس تا دامغان را زیر سیطره خود گرفت؛ در این راه وی ارغوان شاه را شکست داد و متواری کرد. از حوادث دیگر دوران خواجه علی مؤید، درویش رکن‌الدین با جلال‌الدین شاه‌شجاع در سال ۷۷۹ ه‍.ق است که آنان سبزوار را گرفتند. گرچه خواجه علی مؤید توانست با کمک امیر ولی استرآبادی (حاکم استرآباد) دوباره سبزوار را پس بگیرد و ترشیز را نیز دوباره تسخیر کند. در این گیر و دار مؤید یک بار نیز از خواجه سدید که از سدیدیان ترشیز بود کمک گرفت. در سال ۸۷۲ ه‍.ق نیز یک بار دیگر خواجه علی مؤید با کمک جلال‌الدین شاه‌شجاع که قبلاً به درویش رکن‌الدین کمک کرده بود، ترشیز را تسخیر کرده و به حکومت خویش افزود. با ظهور تیمور و ورود او در سال ۷۸۲ ه‍.ق به خراسان خواجه علی مؤید به تیمور ملحق شد و تا ۷۸۸ ه‍.ق در رکاب او بود.^[۱۲]

در آخرین سال‌های حکومت خواجه علی مؤید، آخرین امیر سربداران، مسئله اختلاف خواجه علی مؤید با امیر ولی استرآبادی است.^[۱۳] احتمالاً در اواسط سال ۷۶۰ ه‍.ق و ۷۷۰ ه‍.ق یک سری تغییرات در مرزهای غربی سربداران صورت گرفته‌است که با مطالعه روی سکه‌های این دوره بدان دست پیدا کرده‌اند. سکه‌های امیر ولی استرآبادی در استرآباد در سال‌های ۷۵۷، ۷۶۴، ۷۶۳ ه‍.ق و سکه‌های سمنان در سال‌های ۷۶۸، ۷۶۷، ۷۶۶ ه‍.ق قیام امیر ولی استرآبادی را در این سال‌ها نشان می‌دهد. یک حمله از طرف امیر ولی استرآبادی و پیر علی باعث عقب‌نشینی علی مؤید به سبزوار شده، و حکومت او محدود شده‌است. امیر ولی استرآبادی سبزوار را نیز محاصره کرد. احتمالاً منطقه ترشیز در این گیر و دار به دست امیر ولی استرآبادی افتاده‌است؛ زیرا جان ماسون اسمیت در این که سربداران در زمان حملات امیر ولی استرآبادی جنوب ترشیز را در دست داشته‌اند شک می‌کند و این تصور که ترشیز را امیر ولی استرآبادی گرفته باشد را عنوان می‌کند.^[۱۴]

خواجه علی مؤید مجبور شد در سال ۷۸۲ ه‍.ق به تیمور پناهنده شود و از وی کمک بخواهد. از این سال یعنی سقوط سرزمین‌های سربداران تا حمله تیمور به ترشیز، حدود دو سال می‌گذشت و در این مدت خاندان آل کرت که قبلاً با خواجه علی مؤید رابطه خوبی نداشتند، بر خراسان و منطقهٔ ترشیز مسلط شدند. فرمانروای آنان ملک غیاث‌الدین پیر علی بود که تمامی این مناطق را زیر سیطره خود داشت. غیاث‌الدین قلعه ترشیز و منطقه ترشیز را به امیر علی سدیدی که از طایفهٔ غوریان بود داد؛ بنابراین در این بازه زمانی اسم سه شخص دیده می‌شود که البته بعضی به اشتباه آن‌ها را یکی می‌دانند؛ یعنی در آخرین سال‌های عمر حکومت سربداران خواجه علی مؤید بر ترشیز حکومت می‌کرد. از دوره تلافی وی با تیمور به بعد، امیر ولی استرآبادی حکومت ترشیز را گرفت و بعد امیرعلی سدیدی به حکومت ترشیز رسید. در واقع در مدت دو سال از ۷۸۲ تا ۷۸۴ ه‍.ق این سه نفر به ترشیز حکومت می‌کرده‌اند. نکته قابل تأمل آنکه یاقوت حموی ترشیز را پررونق و آباد با میوه‌های فراوان معرفی کرده و ادعا می‌کند ترشیز ۲۲۶ روستا دارد. ابن اثیر نوشته‌است: «از این شهر دانشمندان بسیار برخواسته‌اند» بغدادی، آن را منطقه‌ای با روستاهای زیاد معرفی کرده‌است و از روستای خارزنج که خرابه‌های آن در شمال خلیل‌آباد است سخن رانده‌است. تا پیش از حملهٔ تیمور و ویران کردن ترشیز این شهر همچنان به حیات خود ادامه داد اما یورش تیمور باعث تغییرات عمده در این منطقه شد.^[۱۵]

شهرستان کوهسرخ از شمال با شهرستان میان‌جلگه، از شمال‌غربی با شهرستان ششتمد، از شرق با شهرستان تربت حیدریه، از جنوب با شهرستان کاشمر و از جنوب‌غربی با شهرستان خلیل‌آباد و شهرستان بردسکن همسایه است. به‌دلیل جغرافیای خاص شهرستان کوهسرخ؛ بزرگ‌ترین بادامستان دیم کشور در این منطقه واقع شده‌است و وسیع‌ترین و پهناورترین روستای آن؛ روستای ده‌میان می‌باشد.^{[نیازمند منبع]}

کوهسرخ به‌علت قرارگرفتن در دامنه‌های کوهٔ آریا و ارتفاعات رشته‌کوه کوهسرخ و برخورداری از آب‌وهوای معتدل، آب فراوان و باغ‌های وسیع و مناظر طبیعی دیدنی به‌عنوان یکی از کانون‌های عمدهٔ مسافران و گردشگران از شهر کاشمر و شهرهای مجاور است. همچنین کوه آریا به عنوان یکی از مستعدترین پیست‌های پروازی در استان معرفی شده‌است.^[۱۶]

جمعیت

بر پایه سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال ۱۳۹۵ جمعیت این شهرستان ۲۵٬۰۱۴ نفر (۱۳۹۵) بوده‌است.^[۱]

زبان

مردم شهرستان کوهسرخ به زبان فارسی و به گویش کوهسرخی سخن می‌گویند.^[۱۷][۱۸]

محصولات کشاورزی

مهم‌ترین محصولات کشاورزی در شهرستان کوهسرخ؛ خربزه، هندوانه، بادام، گردو، گیلاس، زردآلو، آلبالو، هلو، شلیل، گندم، جو، گوجه‌فرنگی، چغندر قند، شلغم، سنجد و غیره‌است.^{[نیازمند منبع]}

محصولات کوهی و دارویی

از مهم‌ترین محصولات کوهی و دارویی در این شهرستان می‌توان از: ریواس، آنقوزه، ترنگبین، بنه، پیازچهٔ کوهی، زیرهٔ کوهی، آویشن، بومادران، گل گاوزبان و کنگر نام برد.^{[نیازمند منبع]}

شهرستان کوهسرخ شامل ۲ بخش، ۴ دهستان و ۱ شهر به شرح زیر است:

آثار ثبت‌شده

• سد شاهی؛ سدی تاریخی در بخش بررود^[۱۹]
• مزار پشت پنجه پدر؛ آرامگاهی تاریخی مربوط به اواخر دوره صفوی^[۲۰]
• مزار پشت پنجه پسر؛ آرامگاهی تاریخی مربوط به سده ۱۲-۱۳ قمری^[۲۱]
• حمام بند قراء؛ حمامی تاریخی در روستای بند قراء^[۲۲]
• گورستان نامق؛ گورستانی تاریخی مربوط به دوره صفوی^[۲۳]
• تپه پشت پشته؛ تپه‌ای تاریخی مربوط به هزاره اول پیش از میلاد^[۲۴]
• قلعه دختر؛ قلعه‌ای تاریخی مربوط به سدهٔ ۶ تا ۸ قمری^[۲۵]

دیگر آثار

• آبشار کریز؛ واقع در شمال‌غربی روستای کریز^[۲۶]
• آبگرم معدنی کریز؛ واقع در ۳ کیلومتری روستا و ۱۵ کیلومتری شهر ریوش^[۲۶]
• آرامگاه شاهزاده ابراهیم یا مزار پیر؛ آرامگاهی تاریخی مربوط به اواخر دوره قاجار^[۲۷]
• آرامگاه شیخ ابوالحسن جامی نامقی (پدر شیخ احمد جامی)؛ آرامگاهی تاریخی مربوط به دوره قاجار^[۲۷]
• آرامگاه محمد حسین اشراقی ایوری؛ آرامگاهی تاریخی مربوط به دوره پهلوی
• ارتفاعات روستای اکبرآباد^[۲۶]
• اردوگاه آموزش پرورش اکبرآباد^[۲۶]
• اولنگ‌های موشک^[۲۶]
• آسیاب‌آبی نابای
• آسیاب‌ها و آثار موجود در دامنه کمر باغدشت و قلهٔ باغدشت
• آسیاب‌های آبی نامق
• آسیاب‌های قدیمی در منطقه چاهسار ریوش
• باغات، رودها و آبشارها و چشمه‌های فراوان واقع در اطراف شهری ریوش
• بافت روستای کریز؛ واقع در ۱۸ کیلومتری غرب شهر ریوش^[۲۶]
• بافت قدیم و خانه‌های پلکانی در روستای ایور^[۲۶]
• بافت قدیم و خانه‌های پلکانی در شهر ریوش^[۲۶]
• بافت قدیم و خانه‌های پلکانی در روستای طرق
• بافت قدیم و خانه‌های پلکانی در روستای کلاته تیمور
• بافت قدیم و خانه‌های پلکانی در روستای موشک^[۲۶]
• بافت قدیم و خانه‌های پلکانی در روستای نامق^[۲۶]
• پارک جنگلی ریوش در ارتفاعات شمالی شهر ریوش
• تپه مکی؛ تپه‌ای تاریخی مربوط به هزاره اول پیش از میلاد
• تنگل سنگ نصوح؛ واقع در ارتفاعات شمالیهٔ شهرستان کاشمر و از ابتدای مسیر امامزاده سید مرتضی به سمت کوهسرخ^[۲۶]
• حمام ایور؛ حمامی تاریخی در روستای ایور
• حمام خرو؛ حمامی تاریخی در روستای خرو
• حمام کریز؛ حمامی تاریخی در روستای کریز^[۲۸]
• حمام نامق؛ حمامی تاریخی در روستای نامق
• حوض‌انبار موشک؛ حوض‌انباری تاریخی در روستای موشک
• دره آسیاب؛ دره‌ای در بخش بررود
• رشته‌کوه باغدشت؛ واقع در بخش بررود^[۲۶]
• سردر خانه حاج حسن عندلیب؛ واقع در روستای مکی
• غار شیخ احمد جامی؛ غاری تاریخی در روستای نامق
• قلعه خضرآباد؛ قلعه‌ای تاریخی در روستای خضرآباد
• قلعه کهنه چوقان؛ بقایای قلعه‌ای تاریخی^[۲۸]
• قلعه قصون؛ قلعه‌ای تاریخی در روستای قصون
• قلعه گبر حصار؛ قلعه‌ای تاریخی مربوط به سده دوم تا پنجم هجری
• قلعه نامق؛ قلعه‌ای تاریخی مربوط قبل از حمله مغول به ایران
• کوه آریا؛ دارای سایت پروازی (پاراگلایدر) واقع در شمال‌غربی شهر ریوش^[۲۶]
• کوه چهل دختر؛ زیرمجموعهٔ رشته‌کوه کوهسرخ^[۲۹]
• گورستان چقل لوق؛ واقع در ۳ کیلومتری شمال روستای موشک
• گورستان چشمه کلبی؛ واقع در ۳ کیلومتری غرب روستای تنورچه
• گورستان کهنه تنورچه؛ گورستانی تاریخی مربوط به سده‌های ۱۱ تا ۱۳^[۲۷]
• گورستان گبرا یا تپه گبرا (بند قراء)؛ تپه‌ای تاریخی در جوار تپهٔ پشت پشته
• گورستان گبرا یا تپه گبرا (قراچه)؛ تپه‌ای تاریخی مربوط به سده‌های میانی اسلامی^[۲۷]
• گورستان گبرا (نامق)؛ گورستانی تاریخی مربوط به دورهٔ پیش از اسلام
• مزار رویین؛ گورستانی واقع در روستای نامق^[۲۸]
• مزار شهدای گمنام ریوش؛ واقع در ضلع شمالی پارک جنگی ریوش
• منطقه گردشگری چوقان؛ واقع در ۳ کیلومتری روستای ایور و در نزدیکی شهر ریوش^[۲۶]
• یخچال طبیعی بند قراء؛ یخچالی طبیعی در روستای بند قراء^[۲۶]

• ترشیز
• خراسان
• استان خراسان رضوی
• فهرست روستاهای شهرستان کوهسرخ