فرمانده کل سپاه پاسداران انقلاب اسلامی

در نخستین روزهای پس از انقلاب، حسن لاهوتی حکمی از سید روح‌الله خمینی دریافت کرد تا به تشکیل نیرویی که بتواند در مقابل انواع تهدیدات داخلی و خارجی علیه نظام مقابله کند، اقدام نماید. دولت موقت، ابراهیم یزدی معاون نخست‌وزیر در امور انقلاب را مأمور کرد که با لاهوتی برای تشکیل این نیرو همکاری کند. در ۹ اسفند ۱۳۵۷ علی دانش منفرد به عنوان فرمانده سپاه پاسداران انقلاب اسلامی انتخاب شد. اما در سه تشکل دیگر هم نیروهایی به صورت مسلح فعالیت می‌کردند. قرار شد از هرکدام از این مراکز ۳ نفر انتخاب شده و این ۱۲ نفر، مسئله ادغام را پیگیری کنند. پس از آن، گروه سه نفره‌ای متشکل از محسن رضایی، محسن رفیقدوست و عباس دوزدوزانی در اواخر فروردین ۱۳۵۸ در قم نزد سید روح‌الله خمینی می‌روند و با توجه به مشکلاتی که سپاه با دولت موقت داشت، استدلال می‌کنند که سپاه باید زیر نظر شورای انقلاب اسلامی اداره شود.^[۳] ادغام این سه گروه مسلح در درون سپاه، ۱۸ فروردین ۱۳۵۸ صورت گرفته^[۴] و در دوم اردیبهشت ۱۳۵۸ حکم اعضای شورای فرماندهی با امضای سید محمد بهشتی دبیر شورای انقلاب صادر شد.^[۵] با پایان یافتن مدت ۶ ماههٔ حکم مذکور، لاهوتی که هم در شورای انقلاب عضویت نداشت و هم با منصوری دچار اختلاف نظر بود، با ادامه فعالیت شورای فرماندهی مخالفت نموده و حکمی نیز به عنوان سرپرست سپاه از رهبری دریافت کرد. به دنبال تشدید اختلافات بین لاهوتی و منصوری در خصوص فرماندهی سپاه، در ابتدا سید عبدالکریم موسوی اردبیلی و سپس اکبر هاشمی رفسنجانی برای مدت کوتاهی از سوی شورای انقلاب مأمور رسیدگی به مشکلات شدند.^[۶] در این دوران ۴ ماهه، از مصطفی چمران (تا پیش از انتصاب به وزارت دفاع) و نیز سرهنگ دوم فریدون کیان به عنوان فرماندهان بالفعل سپاه نام برده شده‌است.^[۷] لاهوتی در هنگام اشغال سفارت آمریکا، در بیمارستان بستری بود، ولی روز ۱۹ آبان شخصاً در محل حاضر شد و از طرف خود و سپاه، حمایت کامل خویش را از اقدام دانشجویان و اهداف آنان اعلام کرد. سرانجام وی به علت اختلاف بر سر نحوه نظارت شورای انقلاب بر سپاه^[۸] در ۲۹ آبان استعفا داد.^[۹]

با توجه به این که هاشمی رفسنجانی در تاریخ ۲۶ آبان وارد کابینه موقت شورای انقلاب شده و به سرپرستی وزارت کشور منصوب شده بود و نیز لاهوتی که استعفای کتبی خود را رسانه‌ای کرده بود، سید علی خامنه‌ای به سرپرستی کل سپاه منصوب گردید. حسن حبیبی سخنگوی شورای انقلاب این خبر را در شامگاه ۲ آذر اعلام نمود.^[۱۰] خامنه‌ای طی مصاحبه‌ای، برنامه‌های خود را تحقق بخشیدن به اهداف چهارگانهٔ توسعه، تقویت، آموزش و انضباط در سپاه عنوان کرده بود.^[۱۱] با انتصاب ابوالحسن بنی‌صدر به فرماندهی کل نیروهای مسلح، او استعفای خود از سرپرستی سپاه و نیز معاونت وزارت دفاع را به شورای انقلاب تحویل داد.^[۱۲] منصوری نیز یک روز از پس از انتصاب بنی‌صدر، استعفا داده بود. عباس دوزدوزانی از ۵ اسفند، فرماندهی سپاه را بر عهده گرفت.^[۱۳] وی نخستین فرمانده کل سپاه بود که حکم فرماندهی خود را از بنی‌صدر دریافت کرده بود. دوزدوزانی هم به دلیل مخالفت‌های رئیس‌جمهور وقت، استعفا می‌دهد و از این مسئولیت کنار می‌رود.^[۱۴]

فرمانده بعدی سپاه عباس آقازمانی معروف به «ابوشریف» بود که در تاریخ ۲ خرداد ۱۳۵۹ طی حکمی از سوی بنی‌صدر به فرماندهی سپاه پاسداران منصوب شد اما کمتر از یک ماه بعد در تاریخ ۲۷ خرداد استعفا کرد.^[۱۵] آقازمانی می‌گوید احکامی که شورای انقلاب برای نخستین شورای فرماندهی صادر کرده بود، ۶ ماهه بود و قرار بر این بوده‌است که بعد از ۶ ماه، در سپاه انتخابات شود و طبق اساس‌نامه سپاه، فرماندهان از طریق انتخابات تعیین شوند اما بعد از گذشت ۶ ماه، انتخابات صورت نگرفته بود. سرانجام سمیناری با حضور اعضای سپاه برگزار شده و پس از برگزاری انتخابات، آقازمانی برای فرماندهی برگزیده می‌شود. آقازمانی به دلیل این که در حکم صادره از سوی بنی‌صدر، انتصابش از سوی فرمانده کل نیروهای مسلح ذکر نشده و بنی‌صدر نیز از صدور حکم جدید امتناع می‌کرد، استعفا داد اما به دلیل آنچه «بحرانی بودن وضعیت کشور» خوانده است، به فعالیت خود تا انتصاب فرمانده جدید ادامه داد.^[۱۶]

بنی‌صدر در روز ۸ تیر اعلام کرد که سید محمدکاظم موسوی بجنوردی را به فرماندهی سپاه منصوب کرده‌است. بجنوردی که به تازگی و در دوم انتخابات مجلس شورای اسلامی از حوزه انتخابیه تهران، ری و شمیران به مجلس راه یافته بود، در ابتدا فرماندهی سپاه را به صورت مشروط پذیرفته بود^[۱۷] اما پس از انتشار این خبر و مشورت با سید احمد خمینی، اعلام کرد که فرماندهی سپاه را نمی‌پذیرد.^[۱۸] در نهایت بنی‌صدر در ۲۲ تیر، مرتضی رضایی را به فرماندهی سپاه منصوب کرد اما رضایی حکم فرماندهی بدون امضای رهبری را فاقد اعتبار دانست و آن را قبول نکرد تا اینکه این حکم در ۲۸ تیر به تأیید رهبری رسید.

پس از مرتضی رضایی، شورای فرماندهی سپاه به دستور رهبری، گزینه‌های فرماندهی را اعلام می‌کند. شورای فرماندهی، محمد بروجردی، یوسف کلاهدوز و محسن رضایی را در نظر داشت که از این میان، محسن رضایی ۲۷ ساله را به عنوان فرمانده کل سپاه انتخاب کرده و محسن رضایی، ۱۶ سال فرماندهی سپاه را بر عهده می‌گیرد.^[۱۹] محسن رفیقدوست می‌گوید که هنگام انتصاب مرتضی رضایی به فرماندهی سپاه، از او خواسته بود کلاهدوز را قائم‌مقام خود کند تا امور سپاه را کلاهدوز اداره کرده و او فقط فرمانده باشد. با عزل بنی‌صدر، قرار می‌شود تا فرمانده جدیدی برای سپاه تعیین شود. اعضای شورای فرماندهی سپاه بر روی کلاهدوز نظر داشتند که عملاً در یک سال گذشته فرمانده سپاه بوده اما او به دلیل ارتشی بودن، نمی‌پذیرد.^[۲۰]

دوره فعالیت فرماندهی موقت

دوره فعالیت رسمی فرمانده کل

ر.	نگاره	نام	شاخه	آغاز تصدی	پایان تصدی	طول دوران	سمت‌های پیشین	منابع
۱		عباس آقازمانی (۱۳۱۸-)	—	۲ خرداد ۱۳۵۹	۲۷ خرداد ۱۳۵۹	۲۶ روز	معاون عملیات (۱۳۵۸–۱۳۵۹)	[۲۹]
۲		[پانویس ۱] مرتضی رضایی	—	۲۲ تیر ۱۳۵۹	۲۰ شهریور ۱۳۶۰	۱ سال، ۱ ماه و ۲۹ روز	جانشین فرمانده سپاه تهران (۱۳۵۸–۱۳۵۹)	[۳۰]
۳		سرلشکر پاسدار[پانویس ۲] محسن رضایی (۱۳۳۳-)	—	۲۰ شهریور ۱۳۶۰	۱۹ شهریور ۱۳۷۶	۱۶ سال	مسئول اطلاعات (۱۳۵۸–۱۳۶۰)	[۳۱][۳۲]
۴		سرلشکر پاسدار سید یحیی صفوی (۱۳۳۱-)	نزسا	۱۹ شهریور ۱۳۷۶	۱۰ شهریور ۱۳۸۶	۹ سال، ۱۱ ماه و ۲۲ روز	فرمانده نزسا (۱۳۶۴–۱۳۶۵) • جانشین فرمانده نزسا (۱۳۶۵–۱۳۶۸) • سرپرست فرماندهی نزسا (۱۳۶۷–۱۳۶۸) • جانشین فرمانده کل (۱۳۶۸–۱۳۷۶)	[۳۳][۳۴]
۵		سرلشکر پاسدار محمدعلی جعفری (۱۳۳۶-)	نزسا	۱۰ شهریور ۱۳۸۶	۱ اردیبهشت ۱۳۹۸	۱۱ سال، ۷ ماه و ۲۰ روز	جانشین فرمانده نزسا (۱۳۶۹–۱۳۷۱) • فرمانده نزسا (۱۳۷۱–۱۳۸۴) • فرمانده قرارگاه ثارالله (۱۳۷۹–۱۳۸۴) • رئیس مرکز راهبردی (۱۳۸۴–۱۳۸۶)	[۳۵]
۶		سرلشکر پاسدار حسین سلامی (۱۳۳۹-)	نهسا	۱ اردیبهشت ۱۳۹۸	تاکنون	۵ سال و ۶ روز	فرمانده دافوس (۱۳۷۱–۱۳۷۶) • معاون عملیات ستاد مشترک (۱۳۷۶–۱۳۸۴) • جانشین رئیس ستاد مشترک (۱۳۸۴) • فرمانده نهسا (۱۳۸۴–۱۳۸۸) • جانشین فرمانده کل (۱۳۸۸–۱۳۹۸) • سرپرست معاونت هماهنگ‌کنندهٔ سپاه (۱۳۹۷)	[۳۶]

فهرست جانشینان

ر.	نگاره	نام	شاخه	آغاز تصدی	پایان تصدی	سمت‌های پسین	منابع
۱		سرهنگ دوم یوسف کلاهدوز (۱۳۲۵-۱۳۶۰)	—	تیر ۱۳۵۹	۷ مهر ۱۳۶۰	—	[۳۷]
۲		علی شمخانی (۱۳۳۴-)	—	مهر ۱۳۶۰	۲ مهر ۱۳۶۸	فرمانده سپاه خوزستان (۱۳۵۸–۱۳۶۰) • فرمانده نزسا (۱۳۶۵–۱۳۶۷) • معاون اطلاعات و عملیات ستاد فرماندهی کل قوا (۱۳۶۷–۱۳۶۸) • فرمانده نداجا (۱۳۶۸–۱۳۷۶) • فرمانده ندسا (۱۳۶۹–۱۳۷۶) • رئیس مرکز تحقیقات راهبردی دفاعی (۱۳۸۴–۱۳۹۲) سمت‌های غیرنظامی: وزیر سپاه (۱۳۶۷–۱۳۶۸) • وزیر دفاع (۱۳۷۶–۱۳۸۴) • رئیس کمیسیون دفاعی-امنیتی شورای راهبردی روابط خارجی (۱۳۸۵–۱۳۹۲) • دبیر شورای عالی امنیت ملی (۱۳۹۲–تاکنون) • نماینده ولی فقیه در شورای عالی امنیت ملی (۱۳۹۲–تاکنون) • رئیس کمیسیون سیاسی، دفاعی و امنیتی مجمع تشخیص مصلحت نظام (۱۳۹۶–تاکنون)	[۳۸][۳۹][۴۰][۴۱]
۳		سرتیپ پاسدار سید یحیی صفوی (۱۳۳۱-)	نزسا	۲ مهر ۱۳۶۸	۱۹ شهریور ۱۳۷۶	فرمانده کل (۱۳۷۶–۱۳۸۶) • دستیار و مشاور عالی فرمانده کل قوا (۱۳۸۶–تاکنون)	[۴۲]
۴		سرتیپ پاسدار محمدباقر ذوالقدر (۱۳۳۳-)	س.م.	۲۲ شهریور ۱۳۷۶	۲ آذر ۱۳۸۴	معاون امور بسیج ستاد کل نیروهای مسلح (۱۳۸۶–۱۳۸۸) سمت‌های غیرنظامی: قائم‌مقام وزیر کشور (۱۳۸۴–۱۳۸۶) • معاون امنیتی و انتظامی وزیر کشور (۱۳۸۴–۱۳۸۶) • معاون راهبردی قوه قضائیه (۱۳۹۱–تاکنون)	[۴۳]
۵		سرتیپ پاسدار مرتضی رضایی	حفاسا	۱۰ اردیبهشت ۱۳۸۵	۲ خرداد ۱۳۸۷	—	[۴۴]
۶		سرتیپ پاسدار سید محمد حجازی (۱۳۲۵-۱۴۰۰)	بسیج	۲ خرداد ۱۳۸۷	۱۲ مهر ۱۳۸۸	معاون آماد، پشتیبانی و تحقیقات صنعتی ستاد کل نیروهای مسلح (۱۳۸۸–۱۳۹۳)	[۴۵]
۷		سرتیپ پاسدار حسین سلامی (۱۳۳۹-)	نهسا	۱۲ مهر ۱۳۸۸	۱ اردیبهشت ۱۳۹۸	سرپرست معاونت هماهنگ‌کنندهٔ سپاه (۱۳۹۷) • فرمانده کل (۱۳۹۸–تاکنون)	[۴۶][۴۷]
۸		دریادار پاسدار علی فدوی (۱۳۳۹-)	ندسا	۲۶ اردیبهشت ۱۳۹۸	تاکنون	جانشین فرمانده نیروی دریایی سپاه (۱۳۷۶-۱۳۸۹) فرمانده نیروی دریایی سپاه (۱۳۸۹-۱۳۹۷) معاونت پشتیبانی سپاه (۱۳۹۷-۱۳۹۸)	[۴۸]

• فرمانده کل ارتش جمهوری اسلامی ایران
• فرمانده کل انتظامی جمهوری اسلامی ایران