ماتیکان گجستک ابالیش

مادَیان در زبان پارسی میانه به معنی کتاب است. گجستگ به معنی «گجسته» و نفرین شده‌است. نام ابالیش به شکل‌هایی گوناگون بازسازی شده‌است: هانس شدر آن را تصحیف «ابالیث» عربی،^[۱] دمناش آن را صورتی از «یَبَلَه» سریانی^[۲] و بعدها «عبدالله» عربی دانست^[۳] در نخستین خط از متن مادیان گجسته ابالیش آمده: «ایدون گویند که گجستگ ابالش زندیگ از استخر بود». زندیگ (معرب: زندیق) واژه‌ای است که موبدان مانویان را می‌خواندند.^[۴] این واژه برگرفته است از واژه آرامی zaddīḳ (برابر با «صدیق» عربی) که مانویان به بزرگان و «گزیدگان» خود می‌گفتند.^[۵][۶][۷]

ابالیش که نام اصلی‌اش «دین‌هرمزد» بوده برای گرفتن کمک مالی به آتشگاه می‌رود. اما چون چیزی به او نمی‌دهند با خشم به دربار مأمون عباسی در بغداد می‌رود «تا با همگی دانایان بهدینان، و تازیان و جهودیان و ترسایان ایرنچینیدن (= مجادله) کند.» مناظره میان او و یکی از موبدان زرتشتی به نام آذرفروبغ پسر فرخ‌زاد در حضور مأمون و سایر علمای ادیان آغاز می‌شود. ابالیش بحث را طرح می‌کند و موبد پاسخ می‌دهد. در پایان هر مسئله مأمون پاسخ‌های موبد را می‌پسندد.^[۸]

ادعایی در این خصوص وجود دارد که ابالیش مسلمان بوده و نام اصلی او ابالیث بوده‌است. این در حالی است که اصل متن ماتیکان گجستک ابالیش به روشنی می‌گوید که وی زندیق بوده‌است. با توجه به معنی واژه زندیگ و کاربرد آن در ادبیات پارسی میانه، و نیز قصد ابالیش برای پیکار با «تازیان» (= مسلمانان) این ادعا بی اساس است. در منابع مختلف زرتشتی و اسلامی نیز این مناظره را بین یک زرتشتی و مانوی دانسته‌اند.^[۹][۱۰]

• ماتیکان یوشت فریان
• مادیان هزار دادستان

1. ^ (barthelemy)
2. ^ دکتر فریدون جُنِیدی ریشهٔ نام ابالیش را این‌گونه حدس زده‌است:

ا- حرف نفی+ (بالِش رشد بالندگی): می‌باشد پس ابالیش صفتی به چم ضدّ بالندگی است.

• مدخل «ابالیش» در دائرةالمعارف بزرگ اسلامی