Dialecto biscaíño
O dialecto biscaíño (bizkaiera ou euskara bizkaitarra en éuscaro) ou occidental (mendebaldekoa en éuscaro) desde a nova clasificación de 1997 é un dialecto do éuscaro. É (xunto co suletino) un dos dialectos máis diferenciados do éuscaro batua. A pesar da xeneralización do éuscaro batúa nas relacións formais, o seu uso é moi común nos medios de comunicación do País Vasco, principalmente nas publicacións e radios locais. Tamén segue tendo unha presenza importante na produción literaria actual: os bertsolaris ou versificadores biscaíños Xabier Amuriza, Unai Iturriaga e Igor Elorza e o grupo de rock Gatibu, entre outros, cantan nesta variedade da lingua. Tamén o escritor Kirmen Uribe ocasionalmente recorre a ela nas súas obras.
Trazos sociolingüísticos
Segundo palabras de Georges Lacombe, debido á personalidade propia deste dialecto, os dialectos do éuscaro ben poderían dividirse en dous grupos, o biscaíño e o resto. Defendía que era tan diferente este dialecto dos demais, que a diferenza destes, as isoglosas que o separan do contiguo (o guipuscoano ou central) están tan cerca as unhas das outras, que conforman un claro feixe; é dicir, os seus trazos fonético-fonolóxicos, morfosintácticos e de léxico coinciden de tal xeito xeograficamente que conforman unha fronteira dialectal moi clara a diferenza doutros dialectos.
Por mor destas diferenzas dialectais e as que mantén co éuscaro batúa, respectando o uso que corresponde a cada un, a Euskaltzaindia produciu unhas bases do modelo do biscaíño escrito (bizkaieraren idatzizko ereduaren finkapenak), normas que se centran sobre todo na morfosintaxe. O ámbito de uso dos dialectos do éuscaro réxese pola norma 137 da Academia, segundo a cal deberíase limitar o uso do batúa basicamente aos ámbitos da comunicación, a administración e o ensino.
Desde 1997 e segundo a nova clasificación dialectal realizada por Koldo Zuazo, autor de Euskalkiak. Herriaren lekukoak (Elkar, 2004), o nome que recibe o dialecto biscaíño é o de dialecto occidental. Koldo Zuazo [1], profesor de Filoloxía vasca na Universidade de Euskadi, profundou cos seus estudos na dialectoloxía do éuscaro. A partir da clasificación de Bonaparte, en 1997 Zuazo realizou unha categorización máis concreta., ademais de en a maior parte de Biscaia, utilízano moitos falantes das comarcas guipuscoanas do Alto (sobre todo) e Debabarrena e nos pobos arabeses de Aramayona (Aramaio) e Vilarreal (Legutiano).
De acordo co estudo realizado por Yrizar en 1970 este dialecto era falado falábanos unhas 200.000 persoas [1], nos anos oitenta estimábase que o número de falantes aproximábase a 300.000 falantes. En 1991 o 16% deste territorio histórico era euskaldún e segundo os datos de 2001 de 1 122 710 biscaíños polo menos o 22% (é dicir, 247.000) falaba e escribía en éuscaro. Estes datos non son máis que orientativos, pois se descoñece se todos os vascofalantes de Biscaia coñecen o seu dialecto e ademais hai que ter en conta que este dialecto entra en territorio guipuscoano (Vergara, Salinas de Léniz, Arrasate, Oñate etc.)[2]
Xeografía e historia
Os límites do dialecto biscaíño correspóndense coa tribo prerromana dos caristios [3] probablemente non sendo unha mera casualidade. Antigamente a zona biscaíña estivo xunto con Áraba e o val de Amezcoa na circunscrición eclesiástica de Calahorra e é deste xeito na que se xustifica a influencia do dialecto occidental (ou biscaíño) nas falas destas rexións, aínda que non por iso póidase dicir que o dialecto alavés (hoxe en día extinto) fose de mesmos trazos que o biscaíño, probablemente tivo características comúns, pero tamén personalidade propia.[4]
Literatura escrita
Literatura clásica
Ata o século XVI
As baladas e eresiak recollidas polo historiador mondragonés Esteban Garibay (1533-1599) son os primeiros testemuños que hai do dialecto biscaíño e probablemente o máis completos. No ano 2004 foi descuberto o manuscrito de Juan Pérez de Lazarraga cuxo dialecto aínda non foi concretado, pero que se atoparía dacabalo entre o alavés e o biscaíño.
Á parte destes dous textos pódense atopar textos sobre todo de interese lingüístico ou relixioso, pero non literario; a maioría da zona de Áraba:
- O vocabulario recompilado polo escritor italiano Nicolás Landuchio en "Dictionarium Linguae Cantabricae"
- A doutrina cristiá de Juan Pérez de Betolaza, que foi publicada en Bilbao probablemente para biscaíños, iso xustificaría que o tradutor aínda sendo alavés tomase o biscaíño como dialecto para a tradución.[5]
- Carta escrita en éuscaro de Juan de Zumárraga, primeiro bispo de México.
- "Refráns e sentenzas comúns en basco" aparecido en Pamplona e de autor anónimo con algúns refráns en dialecto biscaíño [6]
- 545. Otu doneari ygarartean nequea.
- 546. Guiçon onac azcurriac bere.
- 547. Ecandu gastoari bernea ausi.
- 548. Barria eder eguic.
Século XVII
Os textos en biscaíño do século XVII non teñen maior valor desde o punto de vista literario tampouco, pero son interesantes para coñecer o éuscaro da época:
- "Exposición breve da doutrina cristiá... co exame de conciencia e acto de contrición, exercicios cotiáns, significacións dos ornamentos sacros e misterios da Misa" de Martín Ochoa de Capanaga, edición bilingüe en dúas columnas, a dereita en éuscaro e a esquerda en castelán.[7]
- "Modo breve de aprender a lingua biscaíña" escrito por Rafael Mikoleta é a primeira gramática para o éuscaro, neste caso para o dialecto biscaíño. Está composto por unha banda de gramática, un dicionario, algúns poemas e "pláticas", baseadas na do inglés John Minsheu.[8]
Século XVIII
A influencia do Manuel de Larramendi é decisiva neste século, sendo o responsable do aumento de produción no País Vasco continental e tamén da súa calidade. A calidade literaria destes traballos foi escasa, pois a maioría viran ao redor da temática relixiosa ao ser doutrinas cristiás, aínda que caben subliñar as seguintes obras nos seus correspondentes xéneros literarios:
Século XIX
Considérase que neste século o biscaíño chega a desenvolverse plenamente como un dos dialectos literarios vascos, coas obras de Juan Antonio Moguel e Pedro Antonio Añibarro. Esta variedade empezou a competir en certa medida co prestixio do guipuscoano do Beterri no uso escito, potenciado ao redor da figura do pai xesuíta Manuel Larramendi. Isto, segundo algúns autores rompeu a posibilidade de chegar a unha unificación.
Despois das Guerras Carlistas, unha parte importante dos movementos a favor da cultura vasca desenvolvéronse en Biscaia e as novas terías sobre a lingua influíron considerablemente na produción escrita na variedade occidental. Os neoloxismos inventados na contorna da figura de Sabino Arana (aranismos ou sabinismos) e as tendencias mais puristas empezaron a levar á práctica na área de influencia do biscaíño, estendéndose despois ao resto dos territorios.
Hipervizcaíno (hiperbizkaiera)
O hipervizcaíno ou supervizcaíno foi unha tendencia lingüística xerada a partir da segunda metade do século XIX, cando foi publicada a primeira gramática do biscaíño por Juan Mateo Zabala. As súas teorías deron como resultado un intento de querer subliñar en todo o posible as diferenzas do biscaíño respecto ao resto dos dialectos. Para iso, os defensores desta tendencia deron os seguintes pasos:
- Resucitar os arcaísmos do éuscaro antigo, sempre que estes afastásense do vasco común.
- Fortalecer as particularidades do dialecto en cuestión, sendo as palabras nahi e gura (querer) os exemplos máis claros. Nahi é común a todas as variedades do éuscaro, incluíndo o éuscaro falado en Biscaia, pero os escritores defensores desta tendencia reforzaron o uso do sinónimo gura (do lat. gula(m)) por considerala a forma "castiza" ou orixinaria do biscaíño. Aplicaron o mesmo criterio no caso da flexión verbal e a sintaxe.
- Reforzaron o uso dos localismos e innovacións rexionais para evitar no posible as formas comúns que, segundo eles, foran "tomadas" ou "contaxiadas" do éuscaro guipuscoano.
Estes movementos foron un obstáculo real para a unificación lingüística.
Subdialectos (azpieuskalkiak)
Segundo Koldo Zuazo[9], o occidental é o dialecto máis estendido, e ten dous subdialectos: o occidental e o oriental, utilizando nalgunhas zonas un subdialecto intermedio.
Notas
Véxase tamén
Outros artigos
- Dialecto alavés
- Dialecto guipuscoano
- Dialecto alto-navarro
- Dialecto labortano
- Dialecto baixo-navarro
- Dialecto suletino
- Dialecto roncalés