Fábula
A fábula[1] é unha composición literaria breve, de ficción,[2] na que os personaxes son animais ou cousas que case sempre presentan características humanas como o falar. Estas historias conclúen cun ensino ou sentenza de carácter instrutivo, que adoita figurar ao final do texto. A fábula é pois unha narración inventada de feitos marabillosos que teñen unha conclusión moral.
O carácter didáctico das fábulas xa o utilizaron na antigüidade os gregos e os romanos. Entre os autores gregos que máis destacan atópase Esopo. Fedro, escritor en lingua latina, seguiu a tradición faulística iniciada por Esopo. Na época medieval, destacan os contos didácticos relixiosos, e na idade moderna a literatura da Ilustración, tamén con fins educativos. A idade contemporánea deu grandes fabulistas, como George Orwell e a súa A revolta dos animais.
Historia
A fábula ten as súas raíces na antigüidade e atópase en todas as culturas. Ela era parte da tradición oral moito antes da invención da escritura. Ela aínda está activo nos países onde a cultura oral mantense vivo e preto da natureza, como é o caso de África ou nas sociedades rurais.
Fedro: Fábulas.
A fábula xa era cultivada en Mesopotamia, dous mil anos antes de nosa era.[3] Unhas táboas de arxila que proveñen de bibliotecas escolares da época contan brevemente historias de raposos astutos, cans desgraciados e elefantes presuntuosos. Moitos destes textos mostran unha grande afinidade cos proverbios pola súa construción antitética, pero non posúen unha moral explícita.[4]
Na antigüidade grega, a primeira fábula, coñecida como a fábula do ruiseñor, contouna Hesíodo a comezos do século VII a.C. en Traballos e días, e xa posúe a intención de facer reflexionar sobre a xustiza. Aínda que en Homero non hai fábulas, as súas comparacións con animais xa posúen in nuce o xerme do xénero. En época clásica Sócrates entretivo os seus últimos días pondo en verso as fábulas de Esopo. Demetrio de Falero publicou a primeira colección de fábulas historicamente testemuñada, que se perdeu, pero que deu lugar a innumerables versións. Unha delas, fusión de varios manuscritos, data probablemente do século I logo de Cristo, e é a chamada Augustana. É a esta colección á que nos referimos cando falamos das chamadas Fábulas de Esopo. Era este un escravo semilendario da Asia Menor de cuxas circunstancias biográficas pouco se pode sacar en limpo, salvo que foi vendido como escravo en Samos ao filósofo Xanto, quen lle prometeu repetidas veces a liberdade e obtívoa ao fin grazas a unha intervención popular. Nicóstrato fixo unha colección de fábulas con intención educativa no século II, e tamén outros sofistas. De Grecia a fábula pasou a Roma; Horacio escribiu en Sátiras, II, 6, unha memorable, a do rato do campo e o rato de cidade; Fedro, seguindo ese precedente, transformou o xénero en prosa nun xénero poético en verso. No século IV o poeta romano Flavio Aviano escribiu unhas corenta, na súa maior parte adaptacións das de Fedro, pero outras non testemuñadas por ningunha tradición e quizais elaboradas por el mesmo; as fábulas de Aviano circularon moito na Idade Media, porque a diferenza das de Fedro non son nunca licenciosas e a súa métrica, na que abunda o hexámetro leonino, facilita o recordo.
Na Idade Media a fábula continúa transmitíndose baixo nomes de autores ou de coleccións que parecen pseudónimos: Romulus, Syntipas, pseudo-Dositeo, o Isopete... Esta temática expándese considerablemente mediante o Roman de Renart, colección de narracións compostas por clérigos anónimos no século XII. Nas historias do Ysengrinus, obra latina do poeta flamengo Nivard de Gand, a loita do raposo contra o lobo serve de pretexto para unha vigorosa sátira social da sociedade feudal e as súas inxustizas. A fábula transfórmase aquí nunha comedia animal. No século XII, a poetisa María de Francia publica unha colección de 63 fábulas.
Por outra banda, circularon por Europa numerosas coleccións doutras fábulas pertencentes a unha tradición autónoma distinta de orixe india (Hitopadesa, Pancatantra), difundidas a través de traducións árabes ou xudáicas españolas ou sicilianas. Moitas delas foron a pasar a exemplarios ou libros de exemplos para sermóns. O máis famoso e difundido foi sen dúbida a Disciplina clericalis do xudeu converso español Pedro Afonso, entre outros moitos.
Durante o Renacemento as fábulas contaron co interese dos humanistas; Leonardo da Vinci, por exemplo, compuxo un libro de fábulas. O xénero dos emblemas, que se puxo de moda no século XVI e XVII, recorreu con frecuencia á fábula no comentario escrito e no gravado gráfico a imitación do humanista italiano Alciato, como os de Guillaume Guéroult, quen parece haberse especializado neste xénero con Le Blason des Oyseaux (1551), Les Hymnes du Temps et de ses parties (1560) e Les Figures de la Bible (1564), compostos baixo o mesmo modelo dun gravado acompañado dunha curta peza en verso. En Portugal cultiva a fábula Sá de Miranda. O xesuíta François-Joseph Desbillons, profesor, produciu cincocentas sesenta. Boisard publicou unha colección con mil e unha. Jean-Pons-Guillaume Viennet publicou en 1843 as fábulas que escribiu ao longo de toda a súa vida. Ata Napoleón, antes de ser consagrado emperador, compuxo unha xulgada bastante boa na súa época.
Con todo case todos estes autores caeron no esquecemento, salvo Jean de La Fontaine e o escritor dezaoitesco Florian (1755-1794). Este último compuxo unha colección dun centenar de fábulas de adaxio público ou privado, moitas delas inspiradas nas do tinerfeño Tomás de Iriarte (Fábulas literarias). Florian inspirou á súa vez ao inglés John Gay e ao español Félix María Samaniego. Gotthold Ephraim Lessing ilustrou o xénero en Alemaña e Ignacy Krasicki en Polonia.
No século XIX a fábula cultivouse tamén con afán no resto do mundo, aínda que non en Francia; tiveron éxito soamente as coleccións especializadas en temas concretos; en Rusia cultivaron o xénero Iván Krylov, en España Cristóbal de Beña (Fábulas políticas) e Juan Eugenio Hartzenbusch e en México José Rosas Moreno. Ambrose Bierce utilizou a fábula para a sátira política nos Estados Unidos (coas súas Fábulas fantásticas e a súa Esopo emendado), pero Beatrix Potter (1866-1943) foi máis convencional en Gran Bretaña.
En España, e xa no século XX, escribiu un Nuevo fabulario Ramón de Basterra, quen, seguindo algúns precedentes de Hartzenbusch, fai protagonistas das súas composicións a elementos deshumanizados, como máquinas, cigüeñais, émbolos, cables e guindastres, no canto de leóns, raposas, corvos ou lobos; con iso incorpora a Revolución industrial e as Vangardas a esta milenaria tradición. En 1961, o dramaturgo francés Jean Anouilh publicou unha colección de 43 fábulas que foi moi vendida e revitalizou este xénero. Jean Chollet escribiu tamén no século XX bastantes fábulas inspiradas no mundo actual.
As fábulas e os apólogos utilizáronse desde a Antigüidade grecorromana polos escravos pedagogos para ensinar conduta ética aos nenos que educaban. A moral deducida destes exemplos era a do paganismo: é imposible cambiar a condición natural das cousas, incluída a condición humana e o carácter das persoas. Co tempo, o Cristianismo substituíu esta concepción do mundo por outra que presupuña no home a posibilidade de cambiar a súa natureza, cun xuízo moral incluído. Esopo e Babrio, entre os autores de expresión grega, e Fedro e Aviano entre os romanos, foron os autores máis soados de fábulas e serviron de exemplo aos demais. Coa revitalización da Antigüidade clásica no século XVIII e o seu afán didáctico e educador comezaron a escribirse fábulas; no século XIX, a fábula foi un dos xéneros máis populares, pero empezaron a ampliarse os seus temas e realizáronse coleccións especializadas. No século XX o xénero cultivouse xa moi pouco.
A principios do século XXI, inesperadamente, a fábula padece unha revolución literaria grazas á obra do escritor napolitano Sabatino Scia, autor de máis que duascentas fábulas, que el chamou "fábulas de protesta occidental"; como o mesmo Esopo e Fedro, elixiu o xénero fábula cal xénero principal e ao mesmo tempo xénero-portavoz da mesma actividade creativa. A fábula, agora, polo traballo de renovación de Sabatino Scia, xa non é simplemente un medio para contar a vida, un instrumento para pór en escena os vicios do home, os vicios da sociedade e os problemas da natureza mesma, senón é o teatro mesmo en que os vicios maniféstanse de modo completamente espontáneo. " ¡...E sábese que nas fábulas, raleas a correo para protestar, cada cousa móvese, ri, chora, enfádase, fala, xoga. As fábulas de Sabatino Scia teñen a forma dialóxica franca e directa e os animais falan entre eles usando as astucias dos homes e sempre tratando de saír de situacións enredadas. Son animais que pensan, que actúan por conseguinte como os animais nas fábulas de Esopo. Hai unha diferenza: non pretenden facer unha moral, aceptan cunha forma de sabedoría os acontecementos e buscan a súa vida no bosque, que é o seu espazo, o máis confortable posible. Eles tamén, como os homes, deben aprender a procurarse comida e a non converterse eles mesmos en alimento para os homes. Coñecen as súas capacidades, o grao de intelixencia e tan tamén entre eles como entre os homes, os máis listos teñen o mellor.
Características
Como xénero literario posúe un carácter mixto narrativo e didáctico e estas propiedades:
- Esencialmente ofrece un contido moralizante ou didáctico.
- Sempre contén un adaxio. Nas máis antigas atópase escrito ao final do texto.
- Xeralmente é unha peza moi breve e con poucos personaxes.
- Posúe unha grande inventiva, riqueza imaxinativa e de colorido.
- É inverosímil.
- A súa exposición de vicios e virtudes é maliciosa, irónica.
- Xeralmente os seus personaxes son animais aos que se humaniza.
A fábula clásica repousa sobre unha dobre estrutura; desde o título mesmo atópase unha oposición entre dous personaxes de posicións subxectivas atopadas. Pero estes dous personaxes atópanse sempre en desigualdade social: un en posición alta e outro en posición baixa e desfavorable. Grazas a un evento narrativo imprevisto ou survenant, o que estaba en posición alta atópase en posición inferior e viceversa. Este esquema é denominado por Christian Vandendorpe como "dobre reenvío" en Apprendre à lire des fables, Montréal, 1989 e atópase en decenas delas, sobre todo nas populares, e permite fixar a comprensión e vehicular unha moralidade clara. Como di Hegel, "A fábula é como un enigma que será sempre acompañado pola súa solución" (Estética, II) Ata se a fábula non ten xa popularidade, o esquema que a forma reencóntrase no feito diverso (Christian Vandendorpe, Da fable au fait divers) e na lenda urbana (Jean-Bruno Renard, Rumeurs et légendes urbaines, París: Coll. Que sais-je?, 3445). Estas situacións son imprescindibles nunha fábula, pois sen importar o autor, o contexto social ou político, estas son as que a identifican e marcan un límite entre ela e outros xéneros similares cos que podería confundirse pola forma alegórica que conteñen. Outro punto de partida importante para delimitar a fábula, é que esta se estrutura en feitos imposibles a diferenza dos outros xéneros alexóricos.
Xénero literario
Non debe confundirse coa parábola ou relato simbólico nin co discurso ou sermón parenético, cuxa intención é exhortar a seguir unha conduta ética e por iso recorre con frecuencia a este tipo de procedementos.
Diferéncianse dos apólogos en que estes son máis xerais e neles poden intervir ademais homes e personaxes tanto animados como inanimados. Poden estar escritas en prosa ou verso. No Index motifs, catálogo de motivos de relatos folclóricos de Antti Aarne e Stith Thompson (Aarne-Thompson), as fábulas aparecen clasificadas como contos de animais.
Malia ser un xénero literario suxeito á transmisión oral de xeración en xeración, a fábula aínda conserva estas características que a diferencian doutros xéneros narrativos máis mutables como o conto ou relato ou a novela, á cal o tempo trouxo numerosos cambios e novos subxéneros e tendencias.
Convén distinguir claramente a fábula como xénero literario, da fábula argumental ou argumento: Aristóteles falaba desta última cando escribe que a fábula é un dos seis elementos que forman a traxedia xunto cos caracteres, o canto, a elocución, o pensamento e o espectáculo.[5]. Así pois, a fábula tráxica é o seu argumento ou o encadeamento[6] de accións e feitos expostos que forma a narración ou, doutra forma, na linguaxe cinematográfica, a sinopse.