Արագած (Ապարանի շրջան)

Գյուղը գտնվում է Ապարան-Երևան ավտոմայրուղու աջ կողմում, Ապարան քաղաքից 10 կիլոմետր հարավ, Արագած լեռան արևելյան ստորոտին, Գեղարոտ գետակի ափին, հարթ տեղում։ Տները երկհարկանի են, քարաշեն։ Օդը առողջարար է, ջուրը՝ սառնորակ։

Արագածի ազգաբնակչության փոփոխությունը.^[2]

1831 թվականին կազմված «Ապարանի մահալի չափաբերական մատյանի» համաձայն 1828 թվականին լքված գյուղատեղում բնակություն է հաստատել Մանազկերտից և մասամբ Ալաշկերտից գաղթած 64 ընտանիք (221 տղամարդ, 176 կին)։ Ներգաղթյալններն իրենց շարքերից գյուղապետ են ընտրել Խաչատուրի որդի Մելիք Ներսեսին։ 1842-1859 թվականներին գյուղապետի պաշտոնում նրան փոխարինել է եղբայրը՝ Մելիք Գևորգը։ 1845 թվականին գյուղում բնակություն է հաստատել Մուշ քաղաքից գաղթած 7, 1859 թվականին՝ ևս 2 ընտանիք։ 1840-ական թվականներին գյուղի եկեղեցին կոչվել է Սրբուհի Աստվածածին։ Գյուղում գործում են երկու դպրոց, հիվանդանոց, դեղատուն, կապի բաժանմունք։ 1967 թվականին շահագործման է հանձնվել 25 մահճակալանոց հիվանդանոցի շենքը, 1983 թվականին՝ «Ալմաստ» գործարանի մասնաճյուղը։

Գյուղացիները զբաղվում են անասնապահությամբ, դաշտավարությամբ, բանջարաբուծությամբ։ Հիմնականում անասնապահությամբ և կարտոֆիլի մշակությամբ։

Գյուղի շրջակայքում պահպանվել են մ.թ.ա. 2-րդ և 1-ին հազարամյակների ամրոց-պահակակետերի, վաղ և ուշ միջնադարյան բնակավայրերի ավերակներ։ 1897 թվականին անվանի հայագետ Գարեգին Ա Հովսեփյան գյուղում մշո բարբառով գրի է առել «Սասնա ծռեր» էպոսի նոր տարբերակը։ Գյուղի ավելի քան 300 որդիներ 1918 թվականի մայիսի 22-ից 29-ը մասնակցել են Ապարանի հերոսամարտին (հաջողվել է պարզել 154-ի անունը)։ 300-ից ավելի արագածցիներ մասնակցել են Երկրորդ համաշխարհային պատերազմին (զոհվել է 184-ը)։ Երեք տասնյակից ավելի արագածցիներ մասնակցել են Արցախյան ազատամարտին։ Նրանցից Ռուբեն Շավարշի Հակոբյան և Գևորգ Հուրմիկի Մանուկյան (երկուսն էլ «Սասունցի Դավիթ» ռազմականացված ջոկատից) զոհվել են ազերիների դեմ մղված մարտերում։ Պատմաբան Տիգրան Հայազն տպագրության է պատրաստել «Արագած» հանրագիտարան, որի առաջաբանը և որոշ արագածցիների մասին հոդվածներ տեղ են գտել սույն հրապարակման մեջ։

Գյուղում են գտնվում Սբ.Աստվածածին եկեղեցին (1914 թ.) և «Կենաց ծառ» մատուռը (XVII-XVIII դդ.), իսկ 1,2 կմ հյուսիս-արևմուտք՝ «Լուսաղբյուր» մատուռը (XIX-XX դդ.)։

Արագած գյուղում են ծնվել կամ այդ գյուղի բնակիչներից են սերում եկեղեցական-մշակութային գործիչ Բենիկ վարդապետ, Հայաստանի Առաջին Հանրապետության խորհրդարանի անդամ Սիրակ Գրիգորյան, ՀԽՍՀ Գերագույն խորհրդի պատգամավոր Նահապետ Հովհաննիսյան, Գուսան Աշխույժ, բժշկական գիտությունների դոկտոր Վիլյամս Խաչատրյան, տնտեսագիտության դոկտոր Աղասի Սարգսյան, երկրաբանական գիտությունների թեկնածու Լիդա Թադևոսյան, գյուղատնտեսական գիտությունների թեկնածու Արամ Խաչատրյան, տնտեսագիտության թեկնածու Գայանե Սարգսյան, գործարար և բարերար Աղվան Կարապետյանը, տեխնիկական գիտությունների թեկնածու Նվեր Թորոսյան, տեխնիկական գիտությունների թեկնածու Սևակ Սարգսյան, տնտեսագիտության թեկնածու Կարապետ Առաքելյան, ՀԽՍՀ վաստակավոր ժուռնալիստ Ռոզա Գրիգորյան, ՀՀ սպորտի վաստակավոր աշխատող Ռուբեն Կարապետյան, գնդապետներ Գրիշա Մելքումյանց, Ալբերտ Հարությունյան, Տիգրան Մանուկյան, քահանա Տեր Դանիել Տեր-Դանիելյան, գրիչ Մկրտիչ, բանասաց Գևորգ Պետրոսյան, գլխավոր բժիշկ Արամ Գալստյան, դպրոցի տնօրեն Լուսինե Դանիելյան, կուսակցական-պետական գործիչներ, հայր ու որդի Գևորգ Պետրոսյան և տեխնիկական գիտությունների թեկնածու Ֆելիքս Պետրոսյան, ժողովրդական երգերի կատարող Ժորա Գրիգորյան։

• Արագածի պատմության և մշակույթի անշարժ հուշարձանների ցանկ (Արագածոտնի մարզ, Ապարանի տարածաշրջան)

Արխիվային փաստաթղթեր

• ՀՀ Ազգային արխիվ, ֆոնդ 93, g 1, գործեր 84, 103, 145։

Գրքեր

• Մադաթյան Ք.Մ. Ալաշկերտի խոսվածքը (Ապարան-Արագածի տարածք), Երևան, 1985։
• Շահխաթունեանց Յով., Ստորագրութիւն կաթողիկէ Էջմիածնի և հինգ գաւառացն Արարատայ, հ. Բ, Էջմիածին, 1842։

Հոդվածներ

• Համբարյան Ա.Ս., Ապարանի գյուղացիական շարժումների պատմությունից /Պատմա-բանասիրական հանդես, 1963, թիվ 1/։
• Տիգրան Պետրոսյանց, Ապարանը գրական-պատմագիտական հիշատակություններում /Երիտասարդ գիտաշխատող, 1980, թիվ 1/։