Գարդման (գավառ)

Գավառը հիշատակվում է նաև Գարդմանք կամ Գարդմանաձոր անուններով^[1]։ Զարգացած միջնադարում հայտնի էր Գարդմանի իշխանությունը։

Համաձայն Թադևոս Հակոբյանի, այս գավառը տարածվում էր Շամքոր գետի վերին հոսանքի շրջանում^[1]։ Գավառի մեծ մասը լեռնային է և անտառապատ^[1]։ Երբեմն որոշ հեղինակներ Գարդմանք գավառը սխալմամբ վերագրում էին Արցախ նահանգին^[1]։

Գարդմանի տարածքը այժմ բաժանվում է երկու շրջանի՝ Գետաբեկի (առավել լեռնային հատվածը, որով սահմանակցում է Հայաստանի Հանրապետությանը) և Շամքորի (դաշտային հատվածը, որը հասնում է մինչև Կուր գետ)։

Գարդմանը Շակաշենի (Գյոյգյոլի շրջանի դաշտային հատված), Տուչքատակի (Թովուզի շրջան և Շամշադին) և Աղվեի (Ղազախի և Իջևանի շրջան) հետ միասին կազմել է Ուտիքի հայաբնակ հատվածը։ 18-րդ դարի կեսին Գանձակի խանության հիմնումից հետո հայերն աստիճանաբար հեռանում են ոչ միայն վերոհիշյալ գավառների դաշտային հատվածներից, այլև երբեմն լեռնային հատվածներից։ 1770-ական թվականներին ամբողջությամբ հայափաթվում է Գետաբեկի շրջանը, և միայն գերմանացիների վերաբնակեցումից ու տեղում լեռնային արդյունաբերության հիմնադրումից հետո՝ մեկ դար անց, որոշակի հայ բնակչություն է հաստատվում միայն մեկ բնակավայրում՝ Գետաբեկում։ Ինչ վերաբերում է Շամխորի շրջանին, ապա այնտեղ 20-րդ դարի սկզբին գոյություն ուներ միայն վեց խոշոր գյուղ՝ Բադա (1672), Բարսում (1343), Գառնակեր (1313), Նուկզար (790) Չարդախլու (1422) և Ջագիր (932)։ Որոշակի հայ բնակչություն կար նաև Աննենդֆելդում (Շամքոր)։ Գարդմանում, բացի մի քանի տասնյակ թյուրքալեզու գյուղերից, եղել են նաև մի քանի ռուսական, այդ թվում՝ մեկ ուղղափառ բնակիչներ ունեցող գյուղ, ինչպես նաև մեկ այլ գերմանական ավան՝ Գեորգսֆելդը, և մեկ վրացական գյուղ։

Գարդման գավառում է եղել համանուն ավանը, որի ավերակները գտնվում են այժմյան Գրթմանիկում (Շամքոր գետի աջակողմյան վտակներից մեկի վրա)^[1]։

Գարդման գավառի նշանավոր վայրերից է հայ մատենագիրների կողմից հիշատակված Գետաբակք բերդը^[1], Գարդման բերդը, Չարեք բերդը, ինչպես նաև Չարեք վանքը և Գարդման վանքը։

Գարդմանում է գտնվում մի հայտնի պղնձահանք, որն գտնվում է այժմյա Գետաբեկ քաղաքի տեղը։ Այս պղնձահանքերի շահագործումն ունի հնագույն պատմություն- բայց նրա մասին հիշատակությունները հաճախակի են դառնում միայն 10-13-րդ դարերում^[1]։

• Հյուսիսային Արցախ
• Դաշտային Ղարաբաղ