Գլաֆիրա Վասիլևիչ
Գլաֆիրա Մակարևնա Վասիլևիչ (բելառուս․՝ Глафіра Макараўна Васіле́віч, մարտի 29 (ապրիլի 10), 1895, մարտի 15, 1895[1] կամ 1895[2], Borisov County, Մինսկի նահանգ, Ռուսական կայսրություն - ապրիլի 22, 1971 կամ 1971[2], Լենինգրադ, ՌԽՖՍՀ, ԽՍՀՄ, այլ տվյալներով՝ Սանկտ Պետերբուրգ[5]), խորհրդային նշանավոր լեզվաբան, ազգագրագետ-էվենկագետ, շուրջ 200 աշխատանքների հեղինակ, այդ թվում 5 բառարանների և էվենսկերեն ավելի քանի 50 դպրոցական դասագրքերի։ Լեզվաբանական գիտությունների թեկնածու (1935) և պատմական գիտությունների դոկտոր (1969)[6]։
Գլաֆիրա Վասիլևիչ բելառուս․՝ Глафіра Макараўна Васілевіч | |
|---|---|
| Ծնվել է | մարտի 29 (ապրիլի 10), 1895, մարտի 15, 1895[1] կամ 1895[2] Borisov County, Մինսկի նահանգ, Ռուսական կայսրություն |
| Մահացել է | ապրիլի 22, 1971 կամ 1971[2] Լենինգրադ, ՌԽՖՍՀ, ԽՍՀՄ |
| Քաղաքացիություն |  Ռուսական կայսրություն և  ԽՍՀՄ |
| Մասնագիտություն | ճանապարհորդ հետազոտող, ազգագրագետ և լեզվաբան |
| Հաստատություն(ներ) | Միկլուխո-Մակլայի անվան ազգագրության և մարդաբանության ինստիտուտ |
| Գործունեության ոլորտ | ազգագրություն[3], լեզվաբանություն[3], Էվենկներ[3] և Էվենսկերեն[3] |
| Գիտական աստիճան | պատմական գիտությունների դոկտոր |
| Տիրապետում է լեզուներին | ռուսերեն[4][3] |
| Գիտական ղեկավար | Լև Շտեռնբերգ և Վլադիմիր Բոգորազ |
| Հայտնի աշակերտներ | Վերա Ցինցիուս և Chuner Taksami? |
Կենսագրություն
Գլաֆիրայի ծնվելուց կարճ ժամանակ անց Վասիլևիչ ընտանիքը տեղափոխվել է Սանկտ Պետերբուրգ։ Հայրը աշխատել է գործարանում, մայրը եղել է տնաշխատ դերձակուհի։ Գլաֆիրան սովորել է Պետրովսկի կանանց վարժարանում, 14 տարեկանից մասնավոր դասեր է տվել։ 1913-1920 թվականներին աշխատել է գանձապետարանի փոստատան արտաքին փոստի բաժնում։ Այնուհետև աշխատել է որպես դպրոցական ուսուցչուհի և առանց աշխատանքը թողնելու ընդունվել է Պետրոգրադի աշխարհագրական ինստիտուտի ազգագրության ֆակուլտետ[6]։
Ինստիտուտն ավարտելուց հետո 1925 թվականին ԽՍՀՄ կենտրոնական գործադիր կոմիտեին կից հյուսիսային ծայրամասերի (Հյուսիսի կոմիտե) ազգությունների աջակցման կոմիտեի Լենինգրադի բաժանմունքի կողմից գործուղման է ուղարկվել Իրկուտսկի և Ենիսեյի նահանգ՝ էվենկների ուսումնասիրման, ազգագրական և լեզվաբանական նյութերի հավաքագրման համար։ Այս գործուղումը տարորոշել է նրա հետագա գիտական գործունեության ուղղությունները[6]։ Իր կյանքի ընթացքում նա մասնակցել է 11 արշավախմբերի, որոնց ընթացքում հավաքել է նյութեր լեզվի, բանահյուսության, հասարակական կացութաձևի և էվենկների շամանության վերաբերյալ[5]։
Գ. Վասիլևիչի ստեղծագործական առաջին շրջանը հիմնականում նվիրված է եղել լեզվաբանական հետազոտություններին[6]։ Աշխատել է Սանկտ Պետերբուրգի պետական համալսարանի աշխարհագրական ֆակուլտետի Ռուսաստանի Հյուսիսի, Սիբիրի և Հեռավոր Արևելքի բուն փոքրաթիվ ազգերի ամբիոնում որպես կից ասիստենտ, 1927 թվականից Լենինգրադի արևելյան ինստիտուտում դասավանդել է էվենսկերեն։ 1931 թվականից Ա. Գերցենի անվան մանկավարժական ինստիտուտում աշխատել է դոցենտ, որտեղ դասավանդել է էվենսկերեն[5]։ Հիմնարար ներդրում է ունեցել Արևելյան Սիբիրի և Հեռավոր Արևելքի մի շարք շրջանների էվենկների լեզվի բարբառագիտական ուսումնասիրության մեջ՝ հրապարակելով էվենսկերեն-ռուսերեն բարբառագիտական բառարան (Լ., 1934), Էվենսկերենի բարբառների ակնարկներ (Լ., 1948)[9]: 1931-1951 թվականներին հրատարակել է էվենկիական տարրական դպրոցի էվենսկերեն և ռուսերեն 62 դասագիրք, 12 ծրագիր և ձեռնարկ, գեղարվեստական գրականության էվենսկերեն մի շարք թարգմանություններ[5]։ Ինքը գրել է էվենսկերեն բանաստեղծություններ երեխաների համար[10]։ 1935 թվականին նրան շնորհվել է լեզվաբանական գիտությունների թեկնածուի գիտական աստիճան՝ առանց ատենախոսության պաշտպանության[6]։ Լեզվաբանության բնագավառում նրա գիտական վաստակը ճանաչվել է ինչպես հայրենիքում, այնպես էլ արտասահմանում[11]։
Վերապրել է Լենինգրադի շրջափակումը։ Շրջափակման ժամանակ աշխատանքի է անցել ԽՍՀՄ Գիտությունների ակադեմիայի ազգագրության ինստիտուտում[5][6]։
1952 թվականի ապրիլի 8-ին ձերբակալվել է այն բանի մեղադրանքով, որ նա.
<…> 1930-1939 թվականների և 1946-1951 թվականների ընթացքում հրատարակվող էվենսկերեն ուսումնական, գեղարվեստական գրականությունում և գիտական հոդվածներում թույլ էր տվել քաղաքական բնույթի աղավաղումներ, առաջ է քաշել լեզվի մասին հետադիմական տեսություններ, կոպիտ նատուրալիստական ձևով գռեհկացրել է բառարանները <…> ՌՍՖՍՀ Գերագույն խորհրդի պատգամավորներից մեկին ուղղված նամակում և «Մարքսիզմն ու ազգային հարցը» համառոտագրությունում զրպարտել է ԽՄԿԿ և խորհրդային իշխանության ազգային քաղաքականությանը[6]:
Հունիսի 9-ին հեռացվել է ազգագրության ինստիտուտից։ 1952 թվականի հուլիսի 12-ին Լենինգրադի քաղաքային դատարանի քրեական գործերով դատական կոլեգիան նրան մեղավոր է ճանաչել ՌԽՖՍՀ Քրեական օրենսգրքի 5810-րդ հոդվածի 1-ին մասով և դատապարտել է 10 տարվա ազատազրկման՝ 5 տարի ժամկետով իրավունքների սահմանափակմամբ և «Լենինգրադի պաշտպանության համար» ու «1941-1945 թվականների Հայրենական մեծ պատերազմում քաջարի աշխատանքի համար» մեդալներից զրկմամբ։ 1952 թվականի օգոստոսի 19-ի ՌՍՖՍՀ Գերագույն դատարանի որոշմամբ Գ. Վասիլևիչի վճռաբեկ բողոքը մնացել է առանց բավարարման։ Պատիժը կրել է Մոլոտովի շրջանում։ Ստալինի մահից հետո ՌՍՖՍՀ Գերագույն դատարանի նախագահությամբ 1955 թվականի հունիսի 30-ի որոշմամբ վերականգնվել է անունը և հուլիսի 18-ին նա ազատ է արձակվել[6]։
1955 թվականի հոկտեմբերի 1-ին վերականգնվել է ազգագրության ինստիտուտի հին աշխատատեղը։ Իր ստեղծագործության երկրորդ շրջանում Գլաֆիրա Վասիլևիչը հիմնականում զբաղվել է ոչ թե լեզվաբանական, այլ ազգագրական հետազոտություններով։ Նրա աշխատանքների մեծ մասը նվիրված է եղել բանահյուսությանը, հասարակական կենցաղին, էվենկների էթնոգենեզին, շամանությանը[6]։ Գիտնականը մեծ թվով գիտական աշխատանքներ է հրապարակել։ Գլաֆիրա Մակարևնայի ազգագրական աշխատանքների թեմայով հրապարակած ամենակարևոր գիրքը «Էվենկներ։ Պատմա-ազգագրական ակնարկներ (XVII-XX դարի սկիզբ)» (Լ., 1969, 304 էջ) աշխատությունն է, որը առաջ է բերել ինչպես դրական[12], այնպես էլ քննադատական[13] արձագանքներ։ Մինչ օրս չի հրատարակվել նրա «Լեզվի, բանահյուսության և ազգագրության նյութերը տունգուսների էթնոգենեզի խնդրի վերաբերյալ» աշխատությունը։
1969 թվականի մայիսի 16-ին ԽՍՀՄ ԲՈՀ-ի որոշմամբ Գլաֆիրա Վասիլևիչին շնորհվել է պատմական գիտությունների դոկտորի գիտական աստիճան։ Ատենախոսության փոխարեն նրան թույլատրվել է ներկայացնել հրապարակված աշխատանքների ամբողջությունը[6][14]։
Գլաֆիրա Վասիլևիչը մահացել է 1971 թվականի ապրիլի 22-ին։
Հիմնական աշխատանքներ
- На Нижней Тунгуске//Северная Азия. — 1926. — № 5—6. — С. 150—157.
- Памятка тунгусам-отпускникам. Стеклограф. — Л., 1928. — 30 с.
- Учебник эвенкийского (тунгусского) языка. — М.—Л.: Гос. учеб. педагог. изд-во, 1934. — 160 с.
- Эвенкийско-русский (тунгусско-русский) диалектологический словарь. — М., Л., 1934. — LXXII, 244 с., 1 вкл. л. карт.
- Сборник материалов по эвенкийскому (тунгусскому) фольклору / Под ред. Я. П. Алькора. — Л.: Изд-во Институт народов Севера ԽՍՀՄ Կենտրոնական գործադիր կոմիտե, 1936. — 290 с.
- Очерк грамматики эвенкийского (тунгусского) языка. — Л.: Госучпедгиз, 1940. — 196 с.
- Древнейшие этнонимы Азии и названия эвенкийских родов // Սովետսկայա էտնոգրաֆիա. — 1946. — № 4. — С. 34—49.
- Древнейшие языковые связи современных народов Азии и Европы // Труды Միկլուխո-Մակլայի անվան ազգագրության և մարդաբանության ինստիտուտ. Новая сер. — 1947. — Т. 2. — С. 205—232. Архивировано из первоисточника 21 Դեկտեմբերի 2018.
- Материалы языка к проблеме этногенеза тунгусов // Крат. сообщ. Միկլուխո-Մակլայի անվան ազգագրության և մարդաբանության ինստիտուտ. — 1946. — Т. 1. — С. 46—51.
- Очерки диалектов эвенкийского (тунгусского) языка. — Л.: Ленингр. отд-ие Учпедгиза, 1948. — 352 с. с карт., 1 л. табл.
- Русско-эвенкийский (русско-тунгусский) словарь. — М.: Гос. изд-во иностр. и нац. словарей, 1948. — 332 с. с илл.
- К вопросу о киданях и тунгусах // Сов. этнография. — 1949. — С. 155—160.
- Енисейско-чирингдинские эвенки // Сб. Կունստկամերա. — 1951. — Т. 13. — С. 154—186. Архивировано из первоисточника 1 Մարտի 2022.
- Эвенки // Народы Сибири. (1956). — М.: Изд-во Академии наук СССР, 1956. — С. 701—741.
- К проблеме этногенеза тунгусо-маньчжуров // Крат. сообщ. Ин‑та этнографии. — 1957. — Т. 28. — С. 57—61.
- Древние охотничьи и оленеводческие обряды эвенков // Сб. Музея антропологии и этнографии. — 1957. — Т. 17. — С. 151—185.(չաշխատող հղում)
- Эвенкийско-русский словарь. Ок. 25 000 слов. — М.: ГИС, 1958. — 802 с., 1 отд. л. карт.
- К вопросу о классификации тунгусо-маньчжурских языков // Вопросы языкознания. — 1960. — № 2. — С. 43—49.
- Тунгусская колыбель. (в связи с проблемой этногенеза тунгусо-маньчжуров) // Сб. Музея антропологии и этнографии. — 1960. — Т. 19. — С. 5—28. Архивировано из первоисточника 19 Օգոստոսի 2014.
- Исторический фольклор эвенков. Сказания и предания. — М., Л.: Նաուկա, 1966. — 399 с. с нот.; 1 л. карт.
- Эвенки (к проблеме этногенеза тунгусов и этнич. процессов у эвенков). Доклад по опубл. работам, представл. на соискание учен. степени д-ра ист. наук. — Л., 1968. — 67 с.
- Эвенки. Историко-этнографические очерки (XVII — начало XX в.). — Л.: Նաուկա (հրատարակչություն), Ленингр. отд-е, 1969. — 304 с. с илл.
Рец.: Смоляк А. В., Соколова З. П. [Рецензия] // Сов. этнография. — 1971. — № 1. — С. 163—166. Гурвич И. С., Долгих Б. О., Туголуков В. А. [Рецензия] // Там же. — С. 166—168.
Ծանոթագրություններ
Գրականություն
- Г. М. Василевич — крупнейший советский тунгусовед. (К 70-летию со дня рождения). Якутск, 1965.