Ծինի դուքս Վեն

Ք.ա. 671 թվականին^[3] Ծինի դուքս Սիանն ամուսնացավ Ռոնգ ցեղից Հու Ծիծիի (չինարեն՝ 狐季姬) հետ և ծնեց Ճոնգերին (չինարեն՝ 重耳)^[4]:

Ք.ա. 665 թվականին խորթ մայրը՝ Լի Ծին որդի է ունեցել Սի Ծի (չինարեն՝ 奚齊) անունով։

Ք.ա. 655 թվականին Ճոնգերի եղբայր Շեն Շենը (申生) սպանվել է Լի Ծիի կողմից։ Ճոնգերը նույնպես հալածվեց Լի Ծիի ապստամբության պատճառով։ Նա թողեց Ծյանը (绛)՝ Ծինի (晋) մայրաքաղաքը և գնաց Պուչենգ (蒲城): Նրա հայրը` Ջին Սիանը ուղարկեց Բո Դիին (勃鞮)` սպանելու Ճոնգերին։ Բո Դին կտրեց Ճոնգերի թևը, իսկ Ճոնգերը բարձրացավ պատի վրա և փախավ^[5]։ Ճոնգերի մայրը Ռոնգ ընտանիքից էր։ Նա որոշեց փախչել Չժայ նահանգ։ Չժայ նահանգը Ծին նահանգի կողմից հարձակման ենթարկվելուց հետո նա փախավ այլ երկրներ և 19 տարի ապրեց աքսորավայրում և բնակվեց ութ նահանգներում՝ Դի (狄), Վեյ (衛), Ցի (齊), Ցաո (曹), Սոնգ (宋), Չժեն (鄭), Չու (楚) և Ցին (秦)^[6]:

Դի դինաստիա (մ.թ.ա. 655 թվական – մ.թ.ա. 644 թվական)

Մ.թ.ա. 651 թվականին Ջինի դուքս Սիանը մահացավ, Սյուն Սին (荀息) դարձավ նահանգի վարչապետը, նրա խորթ մայրը Լի Ծին իր որդուն` Սի Ցիին (奚齐) դարձրեց միապետ։ Սյուն Սին ինքնասպան եղավ։ Լիկըն (里克) մարդ ուղարկեց, որ Ճոնգերին վերադարձնեն։ Ճոնգերը վերադարձավ Չինաստան և գահ բարձրացավ, իսկ հետո շնորհակալություն հայտնեց նրան։ Ք.ա. 650 թվականին Ճոնգերի կրտսեր եղբայրը՝ Յիվուն (夷吾), հաստատվեց որպես Ծինի դուքս Հու (晋惠公)։ Ճոնգերն ապրեց Դիում (狄國) տասներկու տարի։ Ք.ա. 644 թվականին Ջինի դուքս Հուն ուղարկեց Բո Դիին՝ երկրորդ անգամ սպանելու Ճոնգերին, բայց Ճոնգերը չմահացավ, ուստի որոշեց չմնա Դիում։

Վեյ դինաստիա (մ.թ.ա. 644 թվական)

Ճոնգերը փախավ Վեյի մոտ։ Վեյգուոն նրան տեսնում էր որպես անհաջող որդի և հրաժարվում էր ընդունել նրան։ Նա գնաց մինչև վերջ, Երբ քայլեցին դեպի Վուլու (五鹿) (այժմ Պույանից հարավ-արևելք), նրանք քաղցած էին երբ տեսան, որ մի քանի գյուղացիներ սնվում էին դաշտի մոտ։ Ճոնգերն ու մյուսներն շատ էին քաղցած, ուստի նրանք ուտելու բան խնդրեցին մարդկանցից։ Գյուղացիները նրանց վրա ուշադրություն չդարձրեցին, և նրանցից մեկը կատակեց նրանց հետ և նրանց մի կտոր ցեխ տվեց։ Ճոնգերը բռնկվեց և նրա ենթակաները ցանկացան ծեծել նրանց։ Ճոնգերի հորեղբայրը՝ Հու Յանը (狐偃) շտապ կանգնեցրեց նրան, վերցրեց ցեխը և մխիթարեց Ճոնգերին՝ ասելով «Ցեխը հող է, իսկ ժողովուրդը մեզ հող է բերել, սա լավ նշան չէ՞»։ Ճոնգերն այլ ելք չուներ, քան իջնել աստիճաններով և քայլել առաջ ժպիտով։

Ցի դինաստիա (մ.թ.ա. 644 թվական - մ.թ.ա. 639 թվական)

Ճոնգերը լսել է, որ Գուան Չժոնգը (管仲)՝ Ցիի դուքս Հուանի վարչապետը մահացել է, և որոշել է գնալ Ցի նահանգ՝ ծառայելու Ցիի դուքս Հուանին։ Ճոնգերը հարմարավետ կյանք է ապրել Ցի նահանգում և հրաժարվել է գահը վերականգնելու ցանկությունից։ Ցիի դուքս Հուանը նրան նվիրեց 20 մարտակառք և ձի, ու կազմակերպեց Ցի Ծյանի (齐姜) ամուսնությունը Ճոնգերի հետ^[7]։

Ք.ա. 639 թվականին Ցիի դուքս Հուանի մահից հետո Ցիում սկսվեցին քաղաքացիական ընդհարումներ։ Մի օր Ճաո Շուայը (赵衰) և Ծյու Ֆանը (咎犯) քննարկեցին, թե ինչպես հեռանալ Ցի նահանգից։ Պալատի սպասուհին լսեց նրանց խոսակցությունը և պալատ վերադառնալուց հետո նա գաղտնի ասաց Ճոնգերի կնոջը՝ Ցի Ծյանին։ Քանի որ Ցի Ծյանը վախենում էր, որ պալատի սպասուհին կբացահայտի գաղտնիքը, ոչ միայն չպարգևատրեց պալատի սպասուհուն, այլ անմիջապես սպանեց նրան։ Ցի Ծյանը նաև խորհուրդ տվեց Ճոնգերին արագ հեռանալ Ցի նահանգից, սակայն Ճոնգերը հրաժարվեց։ Ճաո Շուայը և մյուսները Ճոնգերին հարբեցրին, նրան դրեցին կառքի վրա և հեռացան Լինցից՝ Ցիի մայրաքաղաքից։ Երբ Ճոնգերը արթնացավ, արդեն ուշ էր, նա գնաց Գեի (戈) հետ Հու Յանին (狐偃) սպանելու, բայց նրան չհաջողվեց։

Ցաո դինաստիա (մ.թ.ա. 639 թվական)

Ճոնգերը և նրա հավատարիմ նախարարները ժամանեցին Ցաո նահանգ։ Ցաոի դուքս Գոնգը (曹共公) շատ հետաքրքրվեց, երբ լսեց, որ Ճոնգերի կողերը միացված են իրար, ուստի նա հետևեց Ճոնգերի, երբ նա լոգանք էր ընդունում^[8][8]։ Ցաո Գոնգոնգն այնքան կոպիտ էր, Ճոնգերը բավականին զայրացավ։

Սոնգ դինաստիա (մ.թ.ա. 638 թվական)

Ք.ա. 638 թվականին, Չուի նահանգը Սոնգի դուքս Սյանգի բանակին հաղթելուց շատ չանցած, Ճոնգերը ժամանեց Սոնգ նահանգ։ Սոնգ Սյանգոնգը (宋襄公) ջերմորեն վերաբերվեց նրան և նվիրեց 20 կառք և ձի։

Չժեն դինաստիա (մ.թ.ա. 637 թվական)

Ք.ա. 637 թվականին (Ճոուի թագավոր Սյանգի տասնհինգերորդ տարին, Լուի դուքս Սիի քսաներեքերորդ տարին և դուքս Վենի երեսունվեցերորդ տարին), Ճոնգերն անցավ Չժեն նահանգի կողքով, և Չժեն նահանգի բժիշկ Շու Ճանը Վենին խորհուրդ տվեց քաղաքավարությամբ վերաբերվել Ճոնգերին, սակայն դուքս Վենը պատճառաբանեց, «Շատ մարդիկ կան, որ անցել են արքայազնի մահացած որդու մոտով»։ Այդ պատճառով նա չլսեց Շու Ճանի (叔詹) խորհուրդը և քաղաքավարությամբ չվերաբերվեց Ճոնգերին։ Այստեղից է ծագում Ծինի դուքս Վենի հրավերը Ցինի դուքս Մուին։ Բացի այդ, դուքս Վենը զորքեր է հավաքել Չենպուի (城濮) ճակատամարտում Չուին օգնելու համար, ինչը հարցաքննելու առիթ է տվել Ծինի դուքս Վենին։ Այն նաև հանգեցրեց ապագայում Ցինի և Ծինի միջև մի քանի պատերազմների կանխատեսմանը (շփոթության ճակատամարտ, իշխանների և պաշտոնյաների ճակատամարտ և որոշ սահմանային հակամարտություններ)։

Չու դինաստիա (մ.թ.ա. 637 թվական)

Երբ նա հասավ Չու նահանգ, Չուի թագավոր Չենգը նրան համար ընդունելություն կազմակերպեց և հարցրեց, թե ինչպես է նա պլանավորում ապագայում հատուցել Չու նահանգին։ Ճոնգերը պատասխանեց, «Ծինի և Չուի միջև պատերազմի դեպքում ես պատրաստ եմ հրամայել բանակին նահանջել երեք տուն (այսինքն՝ իննսուն մղոն)։ Չու նահանգի բժիշկ Չենգ Դեչենը (成得臣) առաջարկել է Չու Չենգ (楚成) թագավորին անհապաղ սպանել Ճոնգերին, որպեսզի նրա համար անախորժություններ չպատճառեն, սակայն Չենգ թագավորը չընդունեց նրա խորհուրդը։

Ցին դինաստիա (մ.թ.ա. 636 թվական)

Վերջապես, երբ Ճոնգերը ժամանեց Ցին, Ցինի դուքս Մուն (秦穆公) ջերմորեն ընդունեց նրան։ Նա ղեկավարեց կայսերական ընտանիքի հինգ կանանց նշանադրությունը նրա հետ, այդ թվում էր նաև Հուայինգը (怀嬴)՝ Ցինի դուքս Մուի կենսաբանական դուստրը։

Ծինի դուքս Հուն երկիրը կառավարելու ոչ մի հնարավորություն չուներ, և նա պարտություն կրեց Հանյուանի (韩原) ճակատամարտում, ինչը Ծինում առաջացրեց դժվարությունների։ Ժողովուրդը դժգոհեց։ Ք.ա. 637 թվականի աշնանը մահացել է Ծինի դուքս Հուին։ Ծին բժիշկ Լուանը (栾) գաղտնի բանագնաց ուղարկեց Ցին՝ համոզելու Ճոնգերին` վերադառնալ երկիր և հավակնել թագավորի տիտղոսին։ Ըստ «Ծուո Ճուանի»-ի<sup>[9]</sup>, Ճոուի թագավոր Սյանգի տասնվեցերորդ տարում (Լուի դուքս Սիի քսանչորսերորդ տարին, Ցինի դուքս Մուի քսանչորսերորդ տարին, մ.թ.ա. 636 թ.), Ցինի դուքս Մուն զորքեր ուղարկեց` Ճոնգերին ուղեկցելու Ծին։ Ցինի բանակը հատեց Խուանխե (黄河) գետը դեպի արևելք և մտավ Ծին։ Լինգհուն (令狐), Սանգցյուանը (桑泉) (երկուսն էլ ներկայիս Շանսիի Լինյի կոմսությունում), և Ծիու Շուայը (臼衰) (այժմ՝ Յոնջի քաղաքից հյուսիս-արևելք, Շանսի) Ծին նահանգի հարավ-արևմուտքում, մեկը մյուսի հետևից հանձնվեցին Ճոնգերին։ Ցինի դուքս Հուայը զորքեր ուղարկեց դեպի արևմուտք՝ հանդիպելու Ցինի բանակին և կայազորեց Լուլիուին (庐柳) (այժմ Շանսիի Լինյի շրջանից հյուսիս-արևմուտք)։ Ցինի դուքս Մուն գնաց Լուլիու՝ համոզելու Ծինի բանակին` նահանջել դեպի Հուան (այժմ Շանսիի Լինյի շրջանի հարավ-արևմուտք)։ Հու Յանը (狐偃), ով աքսորվել էր Ճոնգերի հետ, միավորեց ուժերը Հուանիում (郇邑) գտնվող Ցինի և Ծինի պաշտոնյաների հետ և աջակցեց Ճոնգերին` հավակնելու միապետի կոչմանը։ Այնուհետև Ճոնգերը առաջնորդեց Ցինի բանակը դեպի Ցյուվո (曲沃) (այժմ՝ Վենսի շրջանից հյուսիս-արևելք, Շանսի) մուտք գործելու Ծինդոույի (晋都翼) (նաև հայտնի է որպես Ցզյան, ներկայիս Յիչեն շրջանի հարավ-արևմուտք, Շանսի)՝ գահը փոխարինելու որպես Ծինի դուքս Վեն։ Ծինի դուքս Հուն փախել է Գաոլյանգ (高梁)՝ Ծին նահանգի հյուսիսային մաս (այժմ Լինֆեն քաղաքից հյուսիս-արևելք, Շանսի), և սպանվել է դուքս Վենի կողմից։

Ճոնգերի գահ բարձրանալուց հետո նա բարձր հեղինակություն ուներ իշխանների շրջանում։ Լյու Շենգը (吕省) և Սի Ռուին (郤芮), ովքեր ծառայում էին Ծինի դուքս Հուին, վախենում էին, որ կհալածվեն Ծինի դուքս Վենի կողմից, ուստի ցանկացել են սպանել նրան։ Նրանք ծրագրել էին հրկիզել նրա պալատը։

Բո Դին լսել է նրանց դավադրության մասին և ցանկացել է ասել Ծինի դուքս Վենին, սակայն դուքս Վենը հրաժարվել է նրան տեսնել, քանի որ նա երկու անգամ փորձել է սպանել դուքս Վենին։ Բո Դին ասաց, որ այն ժամանակ գործում էր պարզապես պատվերով, և հիշեցրեց նրան, «Ծինի դուքս Հուն ոչ մի ոխ չի պահել Գուան Ճոնգի (管仲) դեմ՝ նախկինում նրա վրա նետեր արձակելու համար»։ Երբ Ծինի դուքս Վենը լսեց դա, նա ընդունեց Բո Դիին, իսկ Բո Դին բացահայտեց Լու Շենգի և Սի Ռուիի դավադրությունը։ Լու Շենգը և Սի Ռուին փախան, և Ծինի դուքս Վենը օգնություն խնդրեց Ցինի դուքս Մուից։ Ցինի դուքս Մուն Խուանխե գետի ափին փակեց Լու Շենգի և Սի Ռուիի ճանապարհը։ Ամռանը Ցինի դուքս Մուն երեք հազար Ցին զորք ուղարկեց Ծին՝ օգնելու նրանց ուժեղացնել իրենց պաշտպանությունը։ Մինչ այժմ Ծինի դուքս Վենը սկսեց իր իշխանությունը Ծինում տասնինը տարվա աքսորից հետո։

«Դուքս Յանգի կենսագրության» (公羊传) գրառումները տարբեր են։ Ըստ «Դուքս Յանգի կենսագրություն»-ի՝ մ.թ.ա. 636 թվականի վերջին Ճոնգերը յուրացրել է Ծին նահանգը միայն դուքս Հուի մահից հետո։

Կոնֆուցիոսը (孔子) խուսափեց Ծինի դուքս Վենի համար գահը յուրացնելուց և «Գարուն և աշուն» (春秋) գլխավոր տեքստում չնշեց դուքս Վենի համբարձման մանրամասները։

Թագավոր

Ք.ա. 635 թվականին Չժոու Սյան (周襄) թագավորի կրտսեր եղբայրը՝ արքայազնը, գլխավորեց ապստամբությունը, իսկ Չժոու Սյան թագավորը փախավ Չժեն նահանգ և շտապ օգնություն խնդրեց Ծինի դուքս Վենից։ Միևնույն ժամանակ Ցին նահանգը պատրաստվում էր փրկել Չժոու թագավորին։ Ծինի դուքս Վենը ցանկանում էր լինել տիրակալը, և նա օգտվեց այս հնարավորությունից՝ ցույց տալու իր ուժն ու հեղինակությունը։ Հետևաբար, անկախ այն հանգամանքից, որ Ծին նահանգը նոր էր հաստատվել, որոշվում է փրկել կայսրին գործողություն սկսելուց առաջ և թույլ չտալ, որ Ցին նահանգը վարկ ստանա։ Ուստի նա խոստացավ Չժոուի թագավոր Սյանգին և հաղթեց արքայազնի գոտին, և Չժոուի թագավոր Սյանի ուղեկցությամբ վերադարձավ Պեկին։ Ծինի դուքս Վենին իր բարության համար շնորհակալություն հայտնելու համար Չժոուի թագավորը Ծինին նվիրեց Հենեյը (河內), Յանգֆանը (阳樊) և այլ վայրեր։

Վտարում

Այդ ժամանակ մահացել էր Ցինի դուքս Հուն։ Կենտրոնական հարթավայրերում գլխավոր չկար։ Ծինի դուքս Վենը նախ կտրեց Չուի թևերը, հաղթեց Ցաոյին և Վեյին և խզեց դիվանագիտական հարաբերությունները Չուի հետ^[10]։

Ք.ա. 633 թվականին (Չժոուի թագավոր Սյանգի քսաներորդ տարին) Սոնգ դինաստիայի մայրաքաղաք Շանգցյուն (商丘) շրջապատված էր Չուի զորքերով։ Ք.ա. 632 թվականի սկզբին Ծինի դուքս Վենը առաջնորդեց իր զորքերը Սոնգին փրկելու համար։ Որպեսզի հատուցի Չու նահանգի հյուրընկալությունը, երբ նա աքսորում էր, նա հրամայեց բանակին նահանջել երեք տուն (իննսուն մղոն) և ջախջախեց Չուի բանակին Պու (濮) քաղաքում (այժմ՝ Պու շրջանից հարավ, Շանդուն)։ Ծինի դուքս Վենը նախագահեց հողի կիրառման դաշինքը և դարձավ հեգեմոն։

Ծինի դուքս Վենը այնուհետև միավորվեց Ցին նահանգի հետ՝ հարձակվելու Չժեն նահանգին կողմ՝ կանխելով Չու նահանգի ապագա հյուսիսային առաջխաղացումը^[11]։

Կառավարում

Ցինի դուքս Վենի օրոք կառավարիչներն էին Սի Հուն (郤縠), Սի Ցին (郤溱), Սիան Չժենը (先軫), Չժաո Շուայը (趙衰), Հու Մաոն (狐毛), Հու Յանը (狐偃), Լուան Չժին (欒枝), Սյու Չենը (胥臣), Սիան Ցիե Ծյուն (先且居), Ծի Չժենը (箕鄭), Սյու Յինը (胥嬰), Սիան Դոուն (先都)։

Ք.ա. 628 թվականի ձմռանը Ծինի դուքս Վենը մահացավ, և գահ բարձրացավ նրա որդին՝ Ծինի դուքս Սյանը։

Պատմական գրառումները հստակ չեն արձանագրում Ծինի դուքս Վենի ծննդյան ժամանակը։ Գաղթի ժամանակ նրա տարիքի մասին երկու վարկած կար։

1. Ըստ «Պատմական արձանագրությունների» Լուի դուքս Սիի հինգերորդ տարում (մ.թ.ա. 655 թ.) նա քառասուներեք տարեկան էր, երբ աքսորվում էր, վաթսուներկու տարեկանում վերադարձավ Չինաստան և մահացավ յոթանասուն տարեկան հասակում։
2. «Ծուո Չժուան, Դուքս Չժուանգի քսանութերորդ տարին», «Ռոնգում ամուսնացավ ևս երկու դուստրերի հետ, մեծ դուստրը Հու Ծին ծնեց Ճոնգերին, իսկ երիտասարդ դուստրը ծնեց Յիվուին»։ «Ծուո Չժուան, Կայսր Չժաոյի տասներեքերորդ տարին» արձանագրում է, «…իմ նախորդի՝ Հու Ծիծի դուքս Վենի որդին… ծննդյան տասնյոթ տարի… մահվան տասնինը տարի», Ծինի դուքս Վենը փախավ տասնյոթ տարեկան հասակում և տասնինը տարի աքսորվեց, մինչև վերջապես վերադարձավ Չինաստան՝ գահը վերցնելու համար։ Նա մահացավ ութ տարի գահին նստելուց հետո՝ քառասունչորս տարեկանում։ Յանգ Բոճուն ստուգեց, որ պատմական գրառումները սխալ էին, և Ցզուան քաղաքում գրանցված Ծինի դուքս Վենի ծննդյան տարեթիվը ճիշտ էր։ Ճոնգերը ծնվել է Լուի դուքս Չժուանգի (մ.թ.ա. 671) 23-րդ տարում, իսկ նրա քույր Բո Ծին ամուսնացել է Ցինի դուքս Մուի հետ Լուի դուքս Սիի հինգերորդ տարում (մ.թ.ա. 655 թ.): Ծուոճուանի «Դուքս Ճաոյի տասներեք տարիները» բնօրինակում գրված է. «Իմ նախահայր դուքս Վենը՝ Հու Ծիծիի որդին, սիրում էր ընծաներ։ Նա ուզում էր սովորել։ Ծնվել էր տասնյոթ տարի առաջ և հինգ մարդ ուներ։
3. «Գուոյու», «Ծինի դուքսը մահացել է տասնյոթ տարի առաջ»։ Սա համահունչ է Ծուո Չժուանի գրառումներին։

Ծնողներ

• Հայրը՝ Ջինի դուքս Սիան (獻)
• Մայրը՝ Հու Ծիծի (狐季姬), որը նաև հայտնի է որպես Մեծ Ռոնգ Հու Ծի

Կանայք և հարճեր

• Վեն Ին (文嬴)
• Բի Ծի (偪姞)
• Ծի Կուեյ (季隗)
• Դու Ցի (杜祁)
• Ցի Ծիան (齊姜)
• Հուայ Յին Վ懷嬴)
• Նան Վեյ (南威)
• Հարճ Չժոու (周), սերել է Ցինից, Ծինի դուքս Չենի մայրը
• Կային նաև երկու այլ Ցինի հարճեր

Երեխաներ

• Բո Թիաո (伯鯈), մայրը` Ծի Կուեյ
• Շու Լիու (叔刘), մայրը` Ծի Կուեյ
• Հուան (驩), այսինքն՝ Ցինի դուքս Սյանգը, մայրը` Բի Ծի
• Յոնգ (雍), մայրը` Դու Ցի
• Լը (乐), ծնվել է Չեն Ինի կողմից
• Հեյ Թուն (黑臀), մայրը` Չժոուն և դուստրը՝ Ծինի դուքս Չենը

Դուստր

Բո Ծի (伯姬), որը նաև հայտնի է որպես Չժաո Ծի, Ծուն Ծի