Մասնակից:Marykocharyan/Ավազարկղ
Ֆինանսներում փոխարժեքն այն գործակիցն է, որով մի արժույթը փոխանակվում է մյուսով: Վերջինս նաև համարվում է մի երկրի արժույթի գինը՝ մեկ այլ արժույթի նկատմամբ[1]: Օրինակ, այն, որ ճապոնական իենի միջբանկային փոխարժեքը ԱՄՆ դոլարի նկատմամբ 114 է, նշանակում է, որ 114 իենը կարող է փոխանակվել 1 ԱՄՆ դոլարի հետ կամ որ յուրաքանչյաուր ԱՄՆ դոլար կարող է փոխանակվել 144 իենի հետ: Այս դեպքում ասվում է, որ դոլարի գինը, իենի հարաբերությամբ, կազմում է 114 իեն կամ, համարժեքորեն, որ 1 իենի գինը դոլարի հարաբերությամբ կազմում է 1/114 դոլար:
Փոխարժեքները որոշվում են արտարժույթի շուկայում[2], որը բաց է բազմաթիվ վաճառողների և գնորդների համար, և որտեղ արժույթի առևտուրը շարունակական է՝ օրական 24 ժամ՝ բացառությամբ շաբաթ և կիրակի օրերի, այսինքն առքուվաճառքն իրականացվում է կիրակի օրը սկսած 20:15 (Լոնդոնի ժամանակով), միչև ուրբաթ օրը՝ 22:00 (Լոնդոնի ժամանակով): Սփոթ փոխարժեքը ընթացիկ փոխարժեքն է: Ֆորվարդ փոխարժեքը այն փոխարժեքն է, որը սահմանվում է այսօր՝ ապագայում կոնկրետ սահմանված ամսաթվին փոխանցումներն ու վճարումները կատարելու պայմանով:
Արտարժույթի մանրածախ շուկայում առք ու վաճառքի տարբեր փոխարժեքներ են սահմանում փողի դիլերները: Առքուվաճառքի գործարքների հիմնական մասի մի կողմում տեղական արժույթն է: Առքի փոխարժեքն այն արժեքն է, որով դիլերները պատրաստ են գնել արտարժույթ, իսկ վաճառքի փոխարժեքը՝ այն արժեքը, որով պատրաստ են վաճառել այդ արտարժույթը: Սահմանված փոխարժեքներն իրենց մեջ ներառում են առքուվաճառքից դիլերի մարժան (կամ շահույթը), որը նաև կարող է լինել կոմիսիոն վճարի կամ այլ տեսքով: Կանխիկ, փաստաթղթային կամ էլեկտրոնային գումարի համար կարող են սահմանվել տարբեր փոխարժեքներ: Փաստաթղթային գործարքների համար սահմանված բարձր փոխարժեքները հիմնավորվում են, որպես փաստաթղթի մաքրման համար լրացուցիչ ժամանակի և ծախսերի փոխհատուցում: Մյուս կողմից, կանխիկ գումարը հասանելի է անմիջապես վերավաճառելու համար, սակայն այն բերում է անվտանգության, պահեստավորման և փոխադրման, ինչպես նաև թղթարդրամների կապոցում կապիտալը պահելու ծախսերի:
Արտարժույթի մանրածախ շուկա
Միջազգային ճանապարհորդությունների և միջսահմանային վճարումների համար անհրաժեշտ արտարժույթի մեծ մասը գնվում է բանկերից, արտարժույթի փոխանակման բրոքերային կազմակերպություններից և արտարժույթի փոխանակման կետերի տարբեր տեսակներից: Մանրածախ առևտրի այս կետերի համար արտարժույթի աղբյուրը միջբանկային շուկաներն են, որոնք գնահատվում են Միջազգային հաշվարկների բանկի կողմից՝ օրական 5.3 տրիլիոն ԱՄՆ դոլարի չափով[3]: Գնումը կատարվում է սփոթ պայմանագրի փոխարժեքով: Մանրածախ հաճախորդները կոմիսիոն վճարի կամ այլ ձևով վճարում են կատարում՝ մատակարարի ծախսերը ծածկելու և շահույթ կուտակելու համար: Վճարման մի տեսակ է մեծածախ սփոթ փոխարժեքից վատ փոխարժեքի սահմանումը[4]: Մանրածախ առք ու վաճառքի գների տարբերությունը համարվում է առաջարկի և պահանջարկի գների սփրեդ (անգլ. bid -ask spread):
Փոխարժեքի սահմանում
Գոյություն ունի շուկայական պայմանավորվածություն, որով որոշվում է, թե որոնք են ֆիքսված և փոփոխվող արժույթները: Աշխարհի մեծ մասում կարգը հետևյալն է՝ EUR – GBP – AUD – NZD – USD – մյուսներ: Հետևաբար, EUR-ից AUD փոխանակելիս EUR-ն ֆիքսված, իսկ AUD-ն փոփոխվող արժույթներն է, իսկ փոխարժեքը ցույց է տալիս, թե քանի ավստրալական դոլար պետք է վճարել՝ 1 եվրո ստանալու համար: Մալթայի և Կիպրոսի արժույթները, որոնց արժեքները սահմանվում էին որպես հիմք դոլարի և մյուս արժույթների նկատմամբ, Եվրագոտուն միանալուց հետո հեռացվել են այս ցանկից:
Եվրոպայի որոշ հատվածներում և Միացյալ Թագավորության մանրածախ շուկայում EUR-ն և GBP-ն փոխատեղված են այնպես, որ GBP սահմանվում է որպես ֆիքսված արժույթ EUR-ի նկատմամբ: Որոշելու համար, թե որն է ֆիքսված արժույթ, երբ արժույթներից ոչ մեկը վերոնշյալ ցանկում չկան (այսինքն՝ երկուսն էլ «մյուսների» մեջ են), կա շուկայական պայմանավորվածություն՝ օգտագործել որպես ֆիքսված այն արժույթը, որի դեպքում փոխարժեքը մեծ է 1.000-ից: Սա նվազեցնում է կլորացման և ավելորդ տասնորդական կետերի օգտագործման խնդիրները: Այս կանոնի համար կան որոշ բացառություններ, օրինակ՝ ճապոնացիները սովորաբար սահմանում են փոխարժեք՝ իրենց արժույթը մյուսների համար հիմք ընդունելով:
Փոխարժեքը, որտեղ որպես գին օգտագործվում է երկրի տեղական արժույթը, հայտնի է որպես ուղղակի փոխարժեքի սահմանում (տվյալ երկրի տեսանկյունից): Օրինակ, Եվրագոտում 0.8989 եվրոն համարժեք է 1.00 ԱՄՆ դոլարի և օգտագործվում է երկրների մեծ մասում[5]:
Երկրի տեղական արժույթը որպես միավոր արժույթ օգտագործելով փոխարժեքի սահմանումը (օրինակ՝ Եվրոգոտում 1.11 ԱՄՆ դոլար = 1.00 եվրո) հայտնի է, որպես փոխարժեքի անուղղակի սահմանում կամ քանակի սահմանում և օգտագործվում է բրիտանական ամսագրերում. սա ընդունված է նաև Ավստրալիայում, Նոր Զելանդիայում և Եվրոգոտում:
Ուղղակի փոխարժեքի սահմանման դեպքում, եթե երկրի արժույթը ուժեղանում է (արժևորվում է կամ դառնում ավելի թանկ), ապա փոխարժեքը նվազում է: Փոխադարձաբար, եթե արտարժույթն է ուժեղանում և ազգային արժույթը արժեզրկվում, փոխարժեքը բարձրանում է:
1980-ականների սկզբից մինչև 2006 թվականը շուկայական պայմանավորվածությամբ արժութային զույգերի մեծ մասի համար սահմանվում էր փոխարժեք՝ սփոթ գործարքների համար չորս տասնորդական կետով, իսկ ուղղակի ֆորվարդների և սվոփների համար՝ մինչև վեց տասնորդական կետով: Բացառություն էին կազմում 1.000-ից փոքր արժեք ունեցող փոխարժեքները, որոնք սահմանվում էին հինգ կամ վեց տասնորդական կետով: Չնայած հաստատուն կանոնի բացակայությանը, 20-ից մեծ արժեք ունեցող փոխարժեքները սովորաբար սահմանվում էին երեք տասնորդական կետով, իսկ 80-ից մեծ փոխարժեքները սահմանվում էին երկու տասնորդական կետով: 5000-ից բարձր արժեքով արժույթները սահմանվում էին առանց տասնորդական կետի (օրինակ՝ նախկին թուրքական լիրան): Այլ կերպ ասած՝ փոխարժեքը սահմանվում է 5 թվով: Այն դեպքում, երբ փոխարժեքը 0-ից ցածր է, սահմանված կուրսը պարունակում է հինգ տասնորդական կետ[6]:
2005 թվականին Բարքլայս Քեփիթլը (անգլ.՝ Barclays Capital) կոտրեց պայմանավորվածությունը՝ իր էլէկտրոնային հարթակում հինգ կամ վեց տասնորդական կետով սփոթ փոխարժեք սահմանելով[7]: Առքի և վաճառքի փոխարժեքների տարբերության (սփրեդի) նվազումը պահանջում էր ավելի ճշգրիտ գնագոյացում և հնարավորություն էր տալիս բանկերին հաջող գործարքներ կնքել բազմաբանկային առևտրային հարթակներում, որտեղ հակառակ դեպում բոլոր բանկերը կարող էին սահմանել միևնույն գինը: Մի շարք այլ բանկեր հետևեցին այս համակարգին:
Փոխարժեքային ռեժիմ
Յուրաքանչյուր երկիր սահմանում է իր արժույթի համար կիրառելի փոխարժեքային ռեժիմ: Օրինակ` արժույթը կարող է լինել ազատ լողացող, ֆիքսված կամ հիբրիդ:
Եթե արժույթը ազատ լողացող է, դրա փոխարժեքը կարող է տատանվել այլ արժույթների նկատմամբ և որոշվում է շուկայում առկա առաջարկով և պահանջարկով: Այս արժույթների՝ բանկերի կողմից ֆինանսական շուկաներում սահմանված փոխարժեքները համարյա անընդհատ փոփոխվում են ամբողջ աշխարհում:
Շարժվող կամ կարգավորվող կապակցված համակարգ է ֆիքսված փոխարժեքը՝ արժույթի վերագնահատման (հիմնականում՝ արժեզրկման) դրույթով: Օրինակ՝ 1994 - 2005 թվականներին չինական յուան ռենմինբին (RMB) կապված էր ԱՄՆ դոլարին՝ 1 դոլարի համար սահմանված 8.2768 RMB գնով: Չինաստանը այս համակարգն ընդունող միակ երկիրը չէր. Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ավարտից հետո, մինչև 1967 թվականը, Արևմտյան Եվրոպայի բոլոր երկրները ԱՄՆ դոլարի նկատմամբ սահմանում էին ֆիքսված փոխարժեքներ, հիմնված Բրետտոն-Վուդսյան համակարգի վրա[8]: Բայց, համաձայն նախագահ Ռիչարդ Նիքսոնի՝ 1971 թվականի օգոստոսի 15-ի ելույթի, որը հայտնի է «Նիքսոնի շոկ» անվամբ, այս համակարգը շուկայական ճնշումների և շահարկումների պատճառով պետք է լքվեր՝ տեղը զիջելով լողացող, շուկայական ռեժիմին:
Այնուամենայիվ, որոշ կառավարություններ ձգտում են պահպանել իրենց արժույթը նեղ միջակայքում: Որպես արդյունք՝ արժույթները դառնում են գերգնահատված կամ թերագնահատված՝ բերելով ավելորդ առևտրային պակասուրդի կամ ավելցուկի:
Փոխարժեքի դասակարգում
- Արտարժույթի առևտուրը բանկի տեսանկյունից`
- Գնման փոխարժեքը (հայտնի է նաև որպես գնման գին) հաճախորդից արտարժույթ գնելու համար բանկի կողմից օգտագործվող գինն է: Ընդհանուր առմամբ՝ փոխարժեքը, որտեղ արտարժույթը փոխարկվում է ներքին արժույթի քիչ քանակությամբ, գնման փոխարժեքն է, որը ցույց է տալիս, թե ներքին արժույթի ինչ քանակություն է հարկավոր որոշակի արտարժույթ գնելու համար:
- Վաճառքի փոխարժեքը (հայտնի է նաև որպես վաճառքի գին) բանկի կողմից օգտագործվող այն գինն է, որը օգտագործվում է հաճախորդներին արտարժույթ վաճառելու համար: Այն ցույց է տալիս, թե երկրի արժույթի ինչ քանակություն է պետք հատուցել, որպեսզի բանկը վաճառի որոշակի արտարժույթ:
- Միջին փոխարժեքը առքի և վաճառքի փոխարժեքների միջինն է: Հիմնականում օգտագործվում է թերթերում, ամսագրերում կամ տնտեսական վերլուծություններում:
- Ըստ արտարժութային գործարքից հետո վճարման ժամկետի առանձնացնում են.
- Սփոթ փոխարժեք. վերաբերում է արտարժութային սփոթ գործարքներին: Այս դեպքում արտարժութային գործարքի կնքումից հետո վճարումները կատարվում են 2 աշխատանքային օրվա ընթացքում: Եթե արտարժութային շուկայում առկա փոխարժեքը հատուկ նշված չէ, որպես ֆորվարդ փոխարժեք, ուրեմն այն իրենից ներկայացնում է սփոթ փոխարժեք:
- Ֆորվարդ փոխարժեք. վճարումները կատարվում են ապագայի ինչ-որ ժամկետում, սակայն կողմերի միջև պայմանագիրը կնքվում է նախապես: Վճարման ժամկետի օրը պայմանագրի երկու կողմերը կատարում են փոխարժեքով սահմանված վճարումները, ինչպես նաև փոխանցում են պահուստավորման գումարը: Ֆորվարդ փոխարժեքը նշանակման վրա հիմնված գործարք է, որը պայմանավորված է արտարժույթի գնորդի՝ արտարժութային ֆոնդի պահանջի ժամանակահատվածով և արտարժութային ռիսկով: Ֆորվարդ փոխարժեքը հիմնված է սփոթ փոխարժեքի վրա և ներկայացվում է որպես սփոթ փոխարժեքի «պրեմիում», «զեղչ» կամ «հավասարություն»:
- Ըստ փոխարժեքի սահմանման մեթոդի առանձնացնում են.
- Հիմնական փոխարժեք. սովորաբար ընտրվում է հիմնական փոխարկելի արժույթ, որը ամենից հաճախն է օգտագործվում միջազգային տնտեսական գործարքներում և ունի արտարժութային պահուստների ամենամեծ մասնաբաժինը: Այն համեմատվում է երկրի փոխարժեքի հետ, ինչից հետո սահմանվում է հիմնական փոխարժեքը: Բանալի փոխարժեք է ընտրվում գնագոյացման, տեղաբաշխման, պահուտավորման համար օգտագործվող, հեշտությամբ փոխարկվող և միջազգայնորեն ընդունված արժույթը:
- Քրոս փոխարժեք. հիմնական փոխարժեքի սահմանելուց հետո տեղական արժույթի փոխարժեքը՝ այլ արժույթների նկատմամբ սահմանվում է՝ օգտագործելով հիմնական փոխարժեքը: Ստացված փոխարժեքը քրոս փոխարժեք է:
Այլ դասակարգումներ
- Ըստ արտարժութային գործարքների վճարման մեթոդի առանձնացնում են՝
- հեռագրային փոխարժեք,
- փոստային վճարման փոխարժեք,
- պահանջարկի սկզբնական փոխարժեք:
- Ըստ փոխարժեքի վերահսկողության մակարդակի առանձնացնում են՝
- Պաշտոնական փոխարժեք, որը հրապարակվում է երկրի արտարժութային վերահսկողություն իրականացնող մարմնի կողմից: Սովորաբար օգտագործվում է արտարժութային խիստ վերահսկողություն ունեցող երկրների կողմից:
- Շուկայական փոխարժեքը արտարժույթի առուվաճառքի իրականացման իրական փոխարժեքն է: Այն տատանվում է՝ կախված արտարժույթի առաջարկից և պահանջարկից:
- Ըստ փոխարժեքի միջազգային ռեժիմի առանձնացնում են՝
- Ֆիքսված փոխարժեք, ինչը նշանակում է, որ երկու երկրների արժույթների միջև փոխարժեքը հիմնականում հաստատուն է, իսկ փոխարժեքի տատանումները՝ աննշան:
- Լողացող փոխարժեք, ինչը նշանակում է , որ երկրում դրամավարկային քաղաքականությունն իրականացնող իշխանությունը չի սահմանում երկրի արժույթի համար պաշտոնական փոխարժեք այլ արժույթի նկատմամբ, և այն չունի տատանումների վերին կամ ստորին սահման: Տեղական արժույթը որոշվում է արտարժույթի շուկայում առաջարկի և պահանջարկի հարաբերությամբ և կարող է ազատ է աճել ու նվազել:
- Ըստ փոխարժեքում գնաճի առկայության առանձնացնում են՝
- Անվանական փոխարժեք `պաշտոնապես հայտարարված կամ շուկայական փոխարժեք, որը հաշվի չի առնում գնաճը,
- Իրական փոխարժեք՝ անվանական փոխարժեքը` առանց գնաճի։
Փոխարժեքի փոփոխության վրա ազդող գործոններ
- Վճարային հաշվեկշիռ. երբ երկիրը ունի միջազգային վճարային հաշվեկշռի մեծ պակասուրդ կամ առևտրային պակասուրդ, նշանակում է, որ նրա արտարժութային եկամուտներն ավելի քիչ են, քան արտարժութային ծախսերը, և նրա՝ արտարժույթի նկատմամբ պահանջարկը գերազանցում է առաջարկին, ուստի արտարժույթային փոխարժեքը աճում է, երկրի արժույթը՝ արժեզրկում:
- Տոկոսադրույքի մակարդակ. տոկոսադրույքը կապիտալի փոխառության ծախսն է կամ եկամուտը: Երբ երկիրը բաևձրացնում է տոկոսադրույքը կամ երբ ներքին տոկոսադրույքը բարձր է օտարերկրյա տոկոսադրույքից, դա բերում է կապիտալի ներհոսքի՝ դրանով իսկ բարձրացնելով ազգային արժույթի պահանջարկը և բերելով ազգային արժույթի արժևորմանն ու արտարժույթի արժեզրկմանը:
- Գնաճի գործոն. երբ երկրում գնաճի մակարդակը բարձրանում է, փողի գնողունակությունը նվազում է, թղթադրամը արժեզրկվում է երկրի ներսում, իսկ արտարժույթը՝ արժևորվում: Եթե երկու երկրներում էլ առկա է գնաճ, բարձր գնաճով երկրի արժույթը կարժեքզրկվի ցածր գնաճ ունեցողի արժույթի նկատմամբ: Վերջինս նախորդի հարաբերական վերագնահատումն է:
- Ֆինանսական և դրամավարկային քաղաքականություն. չնայած երկրի կառավարության վարած դրամավարկային քաղաքականության ազդեցությունը փոխարժեքի փոփոխությունների վրա անուղղակի է, սակայն նույնպես շատ կարևոր է: Ընդհանուր առմամբ, խթանող հարկաբյուջետային և դրամավարկային քաղաքականության ու գնաճի հետևանքով առաջացած հարկաբյուջետային եկամուտների և ծախսերի հսկայական դեֆիցիտը կարժեզրկի ազգային արժույթը: Հարկաբյուջետային և դրամավարկային քաղաքականության խստացումը կնվազեցնի հարկաբյուջետային ծախսերը, կկայունացնի արժույթը և կարժևորի ազգային արժույթը:
- Վենչուրային կապիտալ. եթե սպեկուլյատները սպասում են որոշակի արժույթի արժևորման, նրանք կգնեն տվյալ արժույթի մեծ ծավալ, ինչը կնպաստի այդ արժույթի փոխարժեքի աճին: Հակառակ դեպքում, եթե սպեկուլյատները ակնկալում են, որ որոշակի արժույթ կարժեզրկվի, նրանք կվաճառեն տվյալ արժույթի մեծ քանակություն, ինչը կհանգեցնում է սպեկուլյացիայի: Արտարժույթի փոխարժեքը անմիջապես կընկնի: Արտարժույթի փոխարժեքի կարճաժամկետ տատանումներում սպեկուլյացիան կարևոր գործոն է:
- Կառավարության միջամտությունը շուկային. երբ արտարժույթի շուկայում փոխարժեքի տատանումները բացասաբար անդրադառնում երկրի տնտեսությանը, առևտրին կամ կառավարությունը փոխարժեքի ճշգրտումների միջոցով նպատակ ունի հասնել որոշակի քաղաքական նպատակների, դրամական իշխանությունը կարող է մասնակցել արժութային առևտրին՝ շուկայից գնելով կամ շուկային վաճառելով տեղական արժույթի կամ արտարժույթի մեծ քանակություն: Արդյունքում արտարժույթի առաջարկը և պահանջարկը հանգեցնում են փոխարժեքի փոփոխության:
- Երկրի տնտեսական հզորությունը. ընդհանրապես, տնտեսական աճի բարձր տեմպերը չեն ազդում տեղական արժույթի վարքին կարճաժամկետում, սակայն երկարաժամկետ կտրվածքով նրանք մեծապես աջակցում են տեղական արժույթի ուժեղացմանը:
Փոխարժեքի տատանումներ
Բաղադրիչ երկու արժույթներից որևէ մեկի փոխության դեպքում շուկայական փոխարժեքը փոխվում է: Արժույթը արժևորվում է, երբ դրա համար պահանջարկը ավելի մեծ է, քան առկա առաջարկը, և արժեզրկվում է, երբ պահանջարկը փոքր է առկա առաջարկից (սա չի նշանակում, որ մարդիկ այլևս չեն ուզում փող ունենալ, այլ նշանակում է, որ նրանք նախընտրում են իրենց ունեցվածքը որոշակի այլ ձևով, հնարավոր է՝ մեկ այլ արժույթով պահել):
Արտարժույթի նկատմամբ պահանջարկի աճը կարող է արդյունք կամ լինել կամ գործարքների աճով պայմանավորված փողի պահանջարկի աճի կամ փողի պահանջարկի սպեկուլյատիվ աճի: Գործարքների պահանջարկը խիստ փոխկապակցված է երկրի գործարար ակտիվության, համախառն ներքին արդյունքի (ՀՆԱ), զբաղվածության մակարդակի հետ: Որքան ավելի շատ են գործազուրկ մարդիկ, այնքան հասարակությունը ամբողջությամբ ավելի քիչ են կծախսի ապրանքների և ծառայությունների վրա: Կենտրոնական բանկերը սովորաբար որոշ դժվարություններ են ունենում`գործարար փոխանցումների արդյունքում դրամի պահանջարկի փոփոխությանը համապատասխան անհրաժեշտ առաջարկը ապահովելու գործում:
Կենտրոնական բանկերի համար ավելի դժվար է սպեկուլյատիվ պահանջարկի կառավարումը, ինչի վրա նրանք ազդում են տոկոսադրույքների կարգավորման միջոցով: Սպեկուլյանտը ձեռք է բերում որոշակի արժույթ, եթե դրա դիմաց եկամուտը (տոկոսադրույքը) բարձր է: Ընդհանուր առմամբ, որքան բարձր է արժույթի տոկոսադրույքը, անքան մեծ է դրա նկատմամբ պահանջարկը: Կա պնդում, որ նման սպեկուլյատիվ գործունեությունը կարող է խաթարել իրական տնտեսական աճը, մասնավորապես, քանի որ արժութային սպեկուլյանտները կարող են մեծ քանակությամբ արտարժույթ վաճառել՝ ճնշում գործադրելով փոխարժեքի վրա և կանխամտածված կերպով նվազեցնել այն, որպեսզի ստիպեն կենտրոնական բանկին գնել այդ արժույթը՝ կայունությունը պահպանելու համար (փոխարժեքի անկումից հետո սպեկուլյանտները կարող են հետ գնել արժույթը, փակել իրենց դիրքը և դրանով իսկ շահույթ ստանալ):
Բեռնափոխադրող ընկերությունների վրա, որոնք ապրանքներ են տեղափոխում մի երկրից մյուսը, փոխարժեքի տատանումը մեծ ազդեցություն կարող է ունենալ: Այդ պատճառով, հաշվի առնելով այս տատանումները՝ բեռնափոխադրողները հիմնականում կատարում են CAF (արժույթի ճշգրտման տոկոս) գանձում[9][10]:
Արտարժույթի գնողունակություն
Իրական փոխարժեքը արտարժույթի գնողունակությունն է այլ արժույթի հարաբերությամբ՝ ներկա գների և փոխարժեքի պայմաններում: Դա հարաբերությունն է տվյալ երկրի արժույթի միավորների այն քանակության, որը անհրաժեշտ է այլ երկրում ապրանքային զամբյուղ գնելու համար՝ արտարժութային շուկայում մյուս երկրի արժույթը ձեռք բերելուց հետո և տվյալ երկրի արժույթի այն քանակության, որը անհրաժեշտ է ապրանքային նույն զամբյուղը ուղղակիորեն տվյալ երկրում գնելու համար: Կան իրական փոխարժեքը հաշվելու տարբեր եղանակներ[11]:
Այսպիսով, իրական փոխարժեքը փոխարժեքի և երկու երկրների շուկայական զամբյուղների համեմատական գների արտադրյալն է: Օրինակ՝ ԱՄՆ դոլարի գնողունակությունը եվրոյի գնողունակության հարաբերությամբ եվրոյի դոլարային գինն է (մեկ եվրոյին համարժեք դոլարի չափը) բազմապատկած ապրանքային զամբյուղի եվրո գնի (միավոր ապրանքին համարժեք եվրոյի չափի) և ապրանքային զամբյուղի դոլարային գնի (միավոր ապրանքին համարժեք դոլարի չափի) հարաբերությամբ, հետևաբար՝ չափման միավոր չունի: Սա իրենից ներկայացնում է փոխարժեքը(մեկ եվրոյին համարժեք դոլարի չափը)՝ բազմապատկած երկու արժույթների հարաբերական գնով՝ ապրանքային զամբյուղի գնողունակության տեսանկյունից (միավոր ապրանքին համարժեք եվրոյի չափի հարաբերությունը միավոր ապրանքին համարժեք դոլարի չափին): Եթե բոլոր ապրանքները լինեին ազատ վաճառելի, և տեղացիներն ու արտասահմանցիները գնեին միևնույն ապրանքային զամբյուղից, գնողունակության համարժեքությունը տեղ կունենար երկու երկրների փոխանակային կուրսի և ՀՆԱ դեֆլյատորի համար, և իրական փոխարժեքը հավասար կլիներ 1-ի:
Դոլարի նկատմամբ եվրոյի փոխարժեքի ժամանակի ընթացքում կատարված փոփոխությունը հավասար է եվրոյի արժևորման գործակցին (եվրոյի փոխարժեքի դրական կամ բացասական տոկոսային շարժի գործակցի) գումարած եվրոյի ինֆլյացիայի գործակիցը և հանած դոլարի ինֆլյացիայի գործակիցը:
Իրական փոխարժեքի հավասարակշռություն և անհավասարակշռություն
Իրական փոխարժեքը իրենից ներկայացնում է ներքին և օտարերկրյա ապրանքների ու ծառայությունների համեմատական գնով ճշգրտված անվանական փոխարժեքը, որը արտացոլում է աշխարհի մյուս երկրների նկատմամբ երկրի մրցունակությունը[12]: Ավելի մանրամասն՝ արժույթի արժևորումը կամ ներքին գնաճի ավելի բարձր մակարդակը խթանում են իրական փոխարժեքը՝ վատթարացնելով երկրի մրցունակությունը և կրճատելով ընթացիկ հաշվեկշիռը: Մյուս կողմից, արժույթի արժեզրկումը առաջացնում է հակառակ ազդեցություն `բարելավելով երկրիընթացիկ հաշվեկշիռը[13]:
Ապացուցված է, որ իրական փոխարժեքը, ընդհանուր առմամբ, կայուն մակարդակի է հասնում երկարաժամկետում, և որ այդ գործընթացը ավելի արագ է փոքր բաց տնտեսություններում, որոնց հատուկ է ֆիքսված փոխարժեքը[13]: Իրական փոխարժեքի ցանկացած էական շեղում իր երկարատև հավասարակշռության մակարդակից, այսպես կոչված, իրական փոխարժեքի անհամաձայնությունը, բացասաբար է ազդում երկրի վճարային հաշվեկշռի վրա[14] :Գերագնահատված իրական փոխարժեքը նշանակում է, որ ներկայիս իրական փոխարժեքը գերազանցում է իր հավասարակշռված արժեքը, իսկ թերագնահատված իրական փոխարժեքը` հակառակը[15]: Մասնավորապես, իրական փոխարժեքի երկարաժամկետ գերագնահատումը համարվում է առաջիկա ճգնաժամինախանշան, այն պատճառով, որ երկիրը խոցելի է դառնում ինչպես սպեկուլյատիվ հարձակումների, այնպես էլ արժութային ճգնաժամի համար, ինչպես 1997 թ. Ասիական ֆինանսական ճգնաժամի ընթացքում կատարվեց Թաիլանդում[16] : Մյուս կողմից, իրական փոխարժեքի երկարատև թերագնահատումը սովորաբար առաջացնում է ճնշում ներքին գների վրա՝ փոխելով սպառողների սպառման խթանները և այսպիսով՝ մեծացնելով առևտրային և ոչ առևտրային ոլորտների միջև առկա անհամապատասխանությունը[14]:
Հաշվի առնելով այն, որ իրական փոխարժեքի անհամապատասխանությունը, մասնավորապես՝ գերագնահատումը, կարող է խաթարել երկրի՝ արտահանման վրա հիմնված զարգացման ռազմավարությունը, իրական փոխարժեքի չափումը չափազանց կարևոր է ճիշտ քաղաքականության մշակման համար[12]: Ցավոք, այս փոփոխականին հետևել հնարավոր չէ: Իրական փոխարժեքի հավասարակշռությունը գնահատելու համար ամենահաճախ օգտագործվող մեթոդը համընդհանրորեն ընդունված գնողունակության համարժեքության տեսությունն է, համաձայն որի, իրական փոխարժեքի հավասարակշռության մակարդակը ժամանակի ընթացքում անփոփոխ է մնում: Այնուամենայնիվ իրական փոխարժեքի հավասարակշռությունը ֆիքսված արժեք չէ, քանի որ հետևում է տնտեսական առանցքային հիմունքների միտմանը[12], ինչպիսիք են տարբեր դրամավարկային և հարկաբյուջետային քաղաքականությունները կամ հայրենիքի և արտասահմանի ասիմետրիկ ցնցումները[13]: Հետևաբար, գնողունակության համարժեքության տեսությունը տարիների ընթացքում մեծապես քննարկվել է, քանի որ այն կարող է ազդել իրական փոխարժեքի բնական շարժի վրա՝ ստեղծելով նոր՝ իրական փոխարժեքին անհամապատասխան հավասարակշռություն:
Սկսած 1980-ական թվականներից այս մոտեցման սահմանափակումները հաղթահարելու համար շատ հետազոտողներ փորձել են գտնել հավասարակշռված իրական փոխարժեքի այլընտրանքային արժեքներ[12]: Տնտեսագիտական գրականության մեջ ամենատարածված մոտեցումներից են հիմնական հավասարակշիռ փոխարժեքը՝ ստեղծված Ուիլիամսոնի կողմից (1994 թվականին)[17] և վարքագծային հավասարակշիռ փոխարժեքը, որը նախապես գնահատվել է Քլարքի և Մաքդոնալդի կողմից (1998 թվականին)[18]: Առաջինը կենտրոնանում է իրական փոխարժեքի երկարատև որոշիչների վրա, այլ ոչ թե կարճաժամկետ ցիկլային և սպեկուլյատիվ ուժերի վրա[18] : Այն ներկայացնում է մակրոտնտեսական հավասարակշռությանը համապատասխան և միևնույն ժամանակ ներքին և արտաքին հավասարակշռության բերող իրական փոխարժեք: Ներքին հավասարակշռությունը հասնում է այն ժամանակ, երբ արտադրության մակարդակը համապատասխանում է ինչպես արտադրության բոլոր առկա գործոնների լիարժեք զբաղվածությանը, այնպես էլ ցածր և կայուն գնաճին[18]: Մյուս կողմից, արտաքին հավասարակշռությունն այն է, երբ վճարային հաշվեկշռի իրական և ապագա մնացորդները համատեղելի են կապիտալի երկարաժամկետ կայուն հոսքերի հետ[19]: Այնուամենայնիվ, հիմնական հավասարակշիռ փոխարժեքը դիտարկվում է, որպեսիրական փոխարժեքի անվանական արժեք, քանի որ հիմնված է ներքին և արտաքին մնացորդների հետ կապված որոշ «իդեալական» տնտեսական պայմանների վրա: Մասնավորապես, քանի որ վճարային հաշվեկշռի կայուն դիրքորոշումը սահմանվում է, որպես բացառիկ արժեք, այս մոտեցումը երկար ժամանակ լայնորենքննարկվել է: Վարքագծային հավասարակշիռ փոխարժեքը, ընդհակառակը, իրական փոխարժեքի վարքագծի էկոնոմետրիկ վերլուծություն է՝ հաշվի առնելով իրական փոխարժեքի՝ գնողունակության համարժեքության հավասարակշիռ մակարդակից շեղումները՝ որպես հիմնական տնտեսական հիմքերի փոփոխության հետևանք: Այս մեթոդի համաձայն՝ վարքագծային հավասարակշիռ փոխարժեքը իրական փոխարժեքն է, երբ բոլոր տնտեսական հիմքերը հավասարակշռված են[13]: Հետևաբար, իրական փոխարժեքի անհավասարակշռությունը ի հայտ է գալիս այնքան, որքանով տնտեսական հիմունքները շեղված են իրենց երկարատև կայուն մակարդակից: Այսպիսով՝ վարքագծային հավասարակշիռ փոխարժեքը ավելի ընդհանուր մոտեցում է, քան հիմնական հավասարակշիռ փոխարժեքը, քանի որ այն սահմանափակված չէ երկարաժամկետ հեռանկարով և կարողանում է բացատրել իրական փոխարժեքի ցիկլային շարժումները[18]:
Երկկողմանի փոխարժեք և արդյունավետ փոխարժեք
Երկկողմանի փոխարժեքը ներառում է փոխարժեքային զույգ, իսկ արդյունավետ փոխարժեքը արտարժութային զամբյուղի միջին կշռվածն է և կարող է դիտվել, որպես երկրի արտաքին մրցունակության ընդհանրացված ցուցանիշ: Անվանական արդյունավետ փոխարժեքը կշռված է ասիմպտոտիկ առևտրային ծավալների հակադարձով: Իրական արդյունավետ փոխարժեքը ճշգրտում է անվանական արդյունավետ փոխարժեքը՝ երկրի գնային մակարդակով[11]: Համեմատած անվանական արդյունավետ փոխարժեքի՝ ՀՆԱ-ով կշռված արդյուանվետ փոխարժեքը կարող է ավելի հարմարավետ լինել՝ հաշվի առած համաշխարհային ներդրումային ֆենոմենը:
Զուգահեռ փոխարժեք
Շատ երկրներում առկա է տարբերակում՝ թույլատրելի գործարքների պաշտոնական փոխարժեքի և զուգահեռ փոխարժեքի միջև, որը արձագանքում է պաշտոնական փոխարժեքով արտարժույթի նկատմամբ ավելցուկային պահանջարկին: Աստիճանը, որով զուգահեռ փոխարժեքը գերազանցում է պաշտոնական փոխարժեքին, կոչվում է զուգահեռ պրեմիում[20]:
Տոկոսադրույքների բացահայտ հավասարություն
Տոկոսադրույքների բացահայտված հավասարությունը նշում է, որ մեկ արժույթի արժեզրկումը կամ արժեզրկումը կարող է չեզոքացվել տոկոսադրույքի տարբերության փոփոխությամբ: Եթե ԱՄՆ-ի տոկոսադրույքները աճում են, իսկ ճապոնական տոկոսադրույքները մնում են անփոփոխ, ապա ԱՄՆ դոլարը պետք է արժեզրկվի ճապոնական իենի դեմ այնքանով, որով կխոչընդոտի արբիտրաժին (իրականում հակառակն է, արժևորումը շատ հաճախ տեղի է ունենում կարճաժամկետ, ինչպես բացատրվում է ստորև): Ապագա փոխարժեքը արտացոլվում է այսօր հայտարարված ֆորվարդ փոխարժեքի մեջ: Մեր օրինակում դոլարի ֆորվարդ փոխարժեքը սահմանված է զեղչով, քանի որ այն իր ֆորվարդ փոխարժեքով ավելի քիչ իեն կարող է գնել, քան սփոթ փոխարժեքով: Յենը համարվում է պրեմիումում:
Տոկոսադրույքների բացահայտ հավասարությունը չի գործում, սկսած 1990-ականներից: Ի տարբերություն տեսության, բարձր տոկոսադրույքներով արժույթները ոչ թե արժեզրկվում, այլ արժևորվում են՝ ի հաշիվ գնաճի զսպման և ավելի եկամտաբեր արժույթի:
Վճարային հաշվեկշռի մոդել
Ըստ վճարային հաշվեկշռի արտարժութային փոխարժեքները հավասարակշռության մակարդակի վրա են, եթե դրանք առաջացնում են կայուն ընթացիկ հաշվեկշիռ: Առևտրի դեֆիցիտ ունեցող երկիրը կունենա արտարժութային պահուստների կրճատում, ինչը ի վերջո նվազեցնում է (արժեզրկում է) իր արժույթի գինը: Ավելի էժան (արժեզրկված) արժույթը երկրի ապրանքները համաշխարհային շուկայում դարձնում է առավել հասանելի`ներմուծումը դարձնելով ավելի թանկ: Միջանկյալ ժամանակահատվածից հետո ներմուծումը կնվազի, իսկ արտահանումը կաճը կբարձրանա` դրանով իսկ կայունացնելով առևտրային հաշվեկշիռը և հավասարակշռելով արժույթը:
Ինչպես գնողունակության համարժեքությունը, վճարային հաշվեկշռի մոդելը նույնպես հիմնականում կենտրոնանում է վաչառվող ապրանքների եւ ծառայությունների վրա՝ անտեսելով գլոբալ կապիտալի հոսքերի աճող դերը: Այլ կերպ ասած, փողը ոչ միայն հետապնդում է ապրանքներին ու ծառայություններին, այլև ավելի մեծ չափով `ֆինանսական ակտիվներին, ինչպիսիք են բաժնետոմսերը և պարտատոմսերը: Նրանց հոսքերը փոխանցվում են վճարային հաշվեկշռի կապիտալի հաշվին՝ դրանով հավասարակշռելով ընթացիկ հաշվի դեֆիցիտը: Կապիտալի հոսքերի աճը նպաստել է ակտիվների շուկայի մոդելի արդյունավետ բարձրացմանը: