Օդագնացության թանգարան

Թանգարանի պատմությունը սկսվում է 1957 թվականից՝ Հարավսլավիայի ռազմաօդային ուժերի հրամանատարության Պատմության հատուկ դեպարտամենտի և Հարավսլավիայի օդագնացության թանգարանի ստեղծմամբ^[2]։ Այդ դեպարտամենտի նպատակը, որը հետագայում վերանվանվել է Հարավսլավիայի օդագնացության թանգարան, հավաքել, պահպանել, ուսումնասիրել և ցուցադրել է Հարավսլավիայի ավիացիայի բոլոր ժամանակաշրջանների ցուցանմուշները սկսած տարածաշրջանում թռիչքի մասին առաջին գաղափարների ի հայտ գալուց։ Առանձնահատուկ ուշադրություն է դարձվել ազգային ավիացիայի պատմության ամենավաղ շրջաններին, ավիացիայի հիմնադիրներին, ինչպես նաև Բալկանյան և Առաջին համաշխարհային պատերազմներին։

Զեմունի ռազմաօդային ուժերի հրամանատարության շենքում գործող թանգարանի բազմիցս տեղափոխումներից հետո և Բեժանիյսկայի ցամաքալեզվակի տարածքում գտնվող «Բելգրադ»-ի հին օդանավակայանի Սպաների տան շենքում տեղակայվելուց հետո, 1968 թվականի վերջին որոշվել է թանգարանի համար հատուկ շենք կառուցել։ Ավիագնացության թանգարանի նոր շենքի կառուցման համար առաջարկված մի քանի վայրերից ընտրվել է «Բելգրադ»-ի օդանավակայանի համալիրի մաս կազմող տարածքը (այժմ՝ Բելգրադի Նիկոլա Տեսլայի անվան միջազգային օդանավակայան), որը գտնվում է օդանավակայանի մուտքի ճանապարհի աջ կողմում՝ մուտքից 200 մետր հեռավորության վրա։ Դրանով ընդգծվել է ավիացիայի և պրակտիկայի տեսության ու պատմության միջև գաղափարական կապը և ձեռք բերվեց օդանավակայանի հանրային համալիրի բովանդակության զգալի հարստացում։ Այդ վայրն ընտրվել է հաշվի առնելով ուղևորների, ենթադրաբար թանգարան այցելուների հոսքի հզորությունը, շինարարության ֆինանսական նպատակահարմարությունը, ինչպես նաև թանգարանագիտական նպատակահարմարությունը՝ հաշվի առնելով գործող օդանավակայանի միջավայրի որակական փոխկապակցվածությունը շենքի հիմնական նշանակության և բովանդակության հետ։

Օդագնացության թանգարանը կառուցվել է Նիկոլա Տեսլայի անվան օդանավակայանի համալիրի տարածքում 1969-1989 թվականներին Սարաևոյի ճարտարապետ Իվան Շտրաուսի^[3] նախագծով և բելգրադյան ինժեներ-շինարարների նախագծային լուծումների հիման վրա^[4]։ Շենքը նախագծվել է ինքնաթիռների հարուստ և եզակի հավաքածուն տեղավորելու նպատակով։ Իր գտնվելու վայրի և ճարտարապետական ​​լուծման գրավչության, ինչպես նաև ցուցադրության հարստության շնորհիվ այն բացվելուց հետո դարձել է երկրի առաջատար թանգարաններից մեկը։

Թանգարանը նախագծվել և կառուցվել է որպես շրջանաձև հատակագծով կառույց՝ ցոկոլային հարկով, առաջին հարկով, միջնահարկով, երկրորդ հարկով և պատկերասրահով^[5]։ Շենքի հայեցակարգում հստակ երևում է ներքին տարածքի բաժանումը վարչական, տեխնիկական և ցուցահանդեսային մասերի։ Յուրահատուկ պատվանդանի տեսք ունեցող կառույցի ստորին հատվածում տեղակայված են շինություններ, որոնք հանդիսանում են թանգարանի առանցքը և ապահովում նրա գործունեությունը, իսկ ցուցանմուշների ցուցադրման համար նախատեսված շինությունը նախագծված է մոնումենտալ և ներկայացուցչական։ Շտրաուսի հակումը երկրաչափական քանդակագործական ձևերի նկատմամբ կրճատվում է մինչև ամենանվազեցված ձևը՝ տեղադրված գոգավոր շրջանաձև պատվանդանի վրա։ Հենց այս տորայի ձևն է, որ թանգարանի շենքերը ճանաչելի և եզակի են դարձնում այս շրջանի հարավսլավական արվեստում։ Կառույցի առանձնահատուկ որակը կայանում է նրանում, որ օգտագործվում է թափանցիկ ապակեպատ ճակատը, որն օգնում է ապահովել թանգարանի ցուցադրության և օդանավակայանի համալիրի միջև կապը։ Ձևային գերազանց որակները և ֆունկցիոնալ պահանջների հաջող լուծումը ստեղծել են յուրահատուկ ճարտարապետության շենք, որը պատկանում է Հարավսլավիայի հետպատերազմյան շինարարության անթոլոգիական աշխատանքներին։ Ստեղծագործական այս ինքնատիպ աշխատանքի համար ճարտարապետ Շտրաուսը 1989 թվականին արժանացել է դաշնային «Պայքար» հրատարակչության մրցանակին՝ ճարտարապետության լավագույն աշխատանքի համար^[6]։ Իր ճարտարապետական ​​արժանիքների, օդանավակայանի համալիրի և Սրեմի դաշտավայրի հարակից շենքերի ու շրջակա տարածքի որակական հարաբերությունների շնորհիվ այն հանդիսանում է ժամանակակից Բելգրադի ակնառու վիզուալ խորհրդանիշը։

Թանգարանի հավաքածուն ներառում է ավելի քան 200 թռչող ապարատ, որոնցից այցելուները կարող են դիտել շենքում տեղակայված 50 ապարատը և շենքի շրջակայքում գտնվող մեկ տասնյակը։ Որոշ ցուցանմուշներ գտնվում են թանգարանի պահոցում և սպասում են ռեստավրացիայի։ Դրանց թվում կարևոր տեղ է զբաղեցնում իտալական արտադրության Ֆիատ G-50 կործանիչը, որն աշխարհում միակ պահպանված օրինակն է։ Թանգարանում պահվում է Սուբոտիցայից ավիացիայի հիմնադիր Իվան Սարիչի Սարիչ 1 թռչող ապարատի ճշգրիտ պատճենը։ Իր իսկ արտադրության այդ թռչող ապարատով առաջին թռիչքը նա կատարել է 1910 թվականին։

Պատմական նշանակություն ունի Oլույ 11-ը, որն առաջին ռազմական ինքնաթիռն է, որն օգտագործվել է սերբական բանակում։ Սերբիայում արտադրված առաջին ինքնաթիռը՝ Ֆիզիր ՖՆ-ն, նույնպես ցուցադրվում է այստեղ, որն արտադրվել է Սերբիայի առաջին ինքնաթիռաշինական Իկարուս գործարանում^[7]։

Սեփական նախագծման և արտադրության ինքնաթիռների շարքում պատվավոր տեղ է զբաղեցնում Գ-2 Գալեբ-ը՝ հայրենական սերիական արտադրության առաջին օդառեակտիվ շարժիչով օդանավը, որը բացի հայրենական օդային ուժերից օգտագործվել է նաև մի շարք բարեկամ երկրների օդուժի կողմից։ Զինված ուժերի կողմից օգտագործելու ընթացքում Փարիզի Լե-Բուրժե միջազգային ավիասալոնում օդանավն արժանացել է մրցանակի՝ որպես իր դասի լավագույն ինքնաթիռ^[7]։

Բացի սեփական նախագծման և արտադրության ինքնաթիռներից, հավաքածուն ներառում է նաև մեծ թվով ինքնաթիռներ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի մասնակից մի քանի երկրներից։ Դրանցից են Hawker Hurricane-ը, Supermarine Spitfire-ը, Republic P-47 Thunderbolt-ը, Як-3-ը, Ил-2 գրոհային ինքնաթիռը, Messerschmitt Bf 109-ը և այլն։ 1999 թվականին ՆԱՏՕ-ի զինված ուժերի կողմից Հարավսլավիայի ռմբակոծությունից հետո Ավիագնացության թանգարանը հավաքել է զգալի քանակությամբ ցուցանմուշներ կապված այդ իրադարձությունների հետ։ Այդ ցուցանմուշներից ամենակարևորը ամերիկյան արտադրության F-117 անտեսանելի, այսպես կոչված Գիշերային ճուռակ ռմբակոծիչի և ամերիկյան F-16 Fighting Falcon կործանիչ-ռմբակոծիչի բեկորներն են, որոնք խոցվել են Հարավսլավիայի Զինված ուժերի հակաօդային պաշտպանության գործողությունների արդյունքում։

Թանգարանում պահվում են մեծ թվով փաստաթղթեր և հոդվածներ ռազմաօդային ուժերի ստորաբաժանումների և հաստատությունների մասին^[8]։ 2017 թվականի մարտին թանգարանի հիմնադիր իրավունքները փոխանցվել են Սերբիայի Հանրապետությանը^[9]։

• 
  ФизирФН, առաջին զանգվածային արտադրության հարավսլավական ինքնաթիռը
• 
  У-2, հայտնի խորհրդային երկնաթև ինքնաթիռը
• 
  Hawker Hurricane-ը՝Հարավսլավիայի ռազմաօդային ուժերի նշանով

• 
  Як-3 ինքնաթիռի միակ ամբողջական սարքավորված օրինակն աշխարհում
• 
  Messerschmitt Bf.109՝ Հարավսլավիայի ռազմաօդային ուժերի նշանով
• 
  UTVA 213

• 
  Republic P-47 Thunderbolt
• 
  Republic F-84 Thunderjet
• 
  North American F-86 Sabre

• 
  МиГ-21
• 
  Фоллэнд «Нэт» Мк.1
• 
  СОКО J-22 Орао

• 
  Ј-20
• 
  Junkers Ju 52 (այս նմուշը արտադրվել է Ֆրանսիայում Տուկան անունով)
• 
  Sud Aviation Caravelle

• 
  MQ-1 Predator, խփվել է 1999 թվականին
• 
  Lockheed F-117 Nighthawk խցիկի լամպը, խփվել է 1999 թվականի մարտի
• 
  General Dynamics F-16 Fighting Falcon ինքնաթիռի բեկորներ, խփվել է 1999 թվականին