Panagpudot ti lubong
Ti Panagpudot ti lubong (Ingles: Global warming) ket daytoy ti panagpangato ti katimbengan a temperatura ti tangatang iti Daga ken dagiti taaw manipud idi gibus iti maika-19 a siglo ken dagiti naipadto a panagtultuloy. Manipud idi rugi ti maika-20 a siglo, ti katimbengan a temperatura ti rabaw ti Daga ket nagpangato babaen ti agarup a 0.8 °C (1.4 °F), nga addaan iti agarup a dua a pagkatlo kadagiti panagpangato ket rimsua manipud idi 1980.[2] Ti panagpudot iti klima a sistema ket awan dudua, ken dagiti sientista ket ad-adu ngem 90% a sigurado a kaaduan kadagitoy ket naaramid babaen ti immadu a konsentrasion iti inbernadero nga alingasaw a napataud babaen kadagiti aramid ti nagtagitaon a kas dagiti panagpaawan ti kabakiran ken ti panagpuor kadagiti posil a sungrod.[3][4][5][6] Dagiti a nasukimat ket mabigbigan babaen ti nailian a siensia dagiti akademia kadagiti amin a kangrunaan a naparang-ay a pagpagilian.[7][A]
Dagiti maipadpadto a modelo ti klima ket naipabuklan idi 2007 a Reporta ti Maikapat a Panagipateg (AR4) babaen ti Intergobernmental a Sangkabenneg iti Panagbalbaliw ti Klima (IPCC). Nangibagbagada nga iti las-ud ti maika-21 a siglo ti rabaw a temperatura ti lubong ket mabalin nga umad-adu a ngumato iti 1.1 iti 2.9 °C (2.0 iti 5.2 °F) para iti kababaanda a Naipangpangruna a Reporta dagiti Senario ti Sengngaw ken 2.4 iti 6.4 °C (4.3 iti 11.5 °F) para iti kangatoda.[8] Dagitoy a sakup kadagitoy a karkulo ket nagtaud manipud iti panagusar kadagiti modelo nga adda dagiti aggigiddiat a sensitibidad ti konsetrasion ti alingasaw iti inbernadero.[9][10]
Dagiti masakbayan a ballag ken mainaig a panagbalbalaiw ket maigiddiat manipud kadagiti rehion ti lawlaw ti lubong.[11] Dagiti pagtonoyan iti panagpangato ti temperatura ti lubong ket mangiraman ti maysa a panagpangato kadagiti lessaad ti baybay ken ti panagbalbaliw ti kaadu ken tabas iti tudo, ken dagiti pay mabalin a panagpadakkel dagiti subtropikal a desierto.[12] Ti panagpudot ket manamnama a napigpigsa idiay Artiko ken mainaigto iti agtultuloy a panagsanud dagiti glasier, permafrost ken yelo ti baybay. Dagiti mabalin pay a pagtonoyan iti panagpudot ket mairaman ti kankanayon nga irurumsua dagiti pasamak ti nakaro a tiempo a mairaman dagiti allon ti pudot, igaaw ken napigsa a tudo, panag-asido ti taaw ken pannakapukaw dagiti sebbangan gapu kadagiti agbalbaliw a rehimen ti temperatura. Dagiti pagtonoyan a nakaro para iti tattao ket mairaman ti seguridad ti taraon manipud kadagiti panagbabassit kadagiti maapit ken ti pannkapukaw kadagiti pagnaedan manipud iti inundasion.[13]
Dagiti maisingsingasing a panagsungbat nga annuroten iti panagpudot ti lubong ket mairaman ti panagpalag-an babaen ti panagpabassit kadagiti sengngaw, panagampon kadagiti pagtonoyanna, ken dagiti mabalin a masakbayan a heoinhenieria. Kaaduan ti pagpagilian ket partido ti Pagibatayan a Taripnong ti Panagbalbaliw ti Klima ti Nagkaykaysa a Pagpagilian (UNFCCC),[14] a ti dumtengan ti gandatda ket ti panagpawil kadagiti makadangran nga antropoheniko a (a kas ti, pinataud ti tao) a panagbalbaliw ti klima.[15] Dagiti Partido ti UNFCCC ket nangamponda kadagti sakup ti annuroten a naidaremdem a mangpabassit kadagiti alingasaw a sengngaw ti inarbedero[16]:10[17][18][19]:9 ken ti panagtulong ti panagampon ti panagpudot ti lubong.[16]:13[19]:10[20][21] Dagiti Partido ti UNFCCC ket nangitunosda nasken dagiti panagpabassit kadagiti sengngaw,[22] ken dagiti masakbayan a panagpudot ti lubong ket mapatinggaan ti baba ti 2.0 °C (3.6 °F) a mainaig ti pre-industrial nga agpang.[22][B] Dagiti reporta naipablaak idi 2011 babaen ti Enbironmento a Programa ti Nagkaykaysa a Pagpagilian[23] ken ti Ahensia ti Internasional nga Enerhia[24] ket mangisingsingasing a dagiti ganetget manipud iti naspsapa ngem maika-21 a siglo a panagpabassit kadagiti sengngaw ket saan a makaanay ti UNFCCC a puntaan ti 2 °C.
Napalplaliiw a panagbalbaliw ti temperatura
Ti natimbeng a temperatura ti rabaw ti Daga ket ngimmato babaen ti 0.74±0.18 °C kadagit ipaset ti panawen ti 1906–2005. Ti gatad ti panagpudot kadagiti kinaudi a gudua iti dayta a paset ti panawen ket gangani nadoble para iti dayta a paset ti panawen a kas maysa a sibubukel (0.13±0.03 °C tunggal maysa a dekada, a maigiddiat ti 0.07±0.02 °C tungngal maysa a dekada). Ti pagtonoyan a isla ti urbano a pudot ket bassit laeng, a nakarkulo a pakaibilangan para iti basbassit ngem 0.002 °C iti panagpudot iti tungngal maysa a dekada manipud idi 1900.[26] Dagiti temperatura iti akin-baba a tropospera ket ngimmato iti nagbaetan ti 0.13 ken 0.22 °C (0.22 ken 0.4 °F) tunggal maysa a dekada manipud idi 1979, segun dagiti panagrukod ti satelite. Dagiti pannakbagi ti klima ket mangipakpakita ti temperatura a relatibo a natalinaayen kadagiti maysa wenno dua ribo a tawtawen sakbay ti 1850, nga adda dagiti maipapan ti rehion a panagduduma a kas ti Mediebal a Napudot a Paset ti Panawen ken ti Bassit a Panawen ti Yelo.[27]
Ti panagpudot a makitkita iti rehistro ti instrumental a temperatura ket maitunos kadagiti nawatiwat a sakop iti panagpalpaliiw, a kas nadokumentuan babaen dagiti adu a sientipiko a grupo.[28] Dagiti kas pagarigan ket mairaman ti panagpangato ti lessaad ti baybay (ti danum ket dumakkel no pumudot),[29] ti nawatiwat a pannakatunaw iti niebe ken yelo,[30] pannakaipangato ti linaon a pudott kadagiti taaw,[28] pannakaipangato ti kadam-eg,[28] ken ti nasapsapa a pannakaitutop kadagiti pasamak ti primabera,[31] e.g., ti panagsabsabong dagiti mula.[32] Ti probabilidad a dagitoy a panagbalbaliw ket nairana laeng a napasamak ket pudno a sero.[28]
Dagiti kaaudian a karkulo ti Goddard Institute for Space Studies (GISS) ti NASA ken ti National Climatic Data Center ket mangipakpakita nga idi 2005 ken 2010 ket agpadpada para iti kapudotan a tawen ti planeta manipud idi matalekan a, nawatwat a magun-od dagiti instrumento a panagrukod idi naladaw a maika-19 a siglo, a linabsanna idi 1998 babaen ti basbassit a sangkagasut a grado.[33][34][35] Dagiti karkulo babaen ti Climatic Research Unit (CRU) ket nangipakpakita nga idi 2005 a kas ti kapudotan a tawen, iti likudan ti 1998 a ti 2003 ken 2010 ket agpadpada para iti maikatlo a kapudotan a tawen, nupay kasta, "ti biddut a karkulo para kadagiti agmaymaysa a tawen … ket saan a basbassit ngem sangapulo a beses a dakdakkel ngem ti baetan a paggiddiatan dagitoy a tallo a tawen."[36] Ti World Meteorological Organization (WMO) dagiti insasao iti kasasaad ti sangalubongan a klima idi 2010 ket nangipalpalawag a, "Ti 2010 a nominal a pateg iti +0.53 °C ket nairanggo nga immuna kadagiti 2005 (+0.52 °C) ken 1998 (+0.51 °C), urayno dagiti paggiddiatan a baetan dagitoy a tallo a tawen ket saan nga estadistika a nangruna..."[37]
Dagiti temperatura idi 1998 ket saan a kadawyan a gapu ta dagiti sangalubongan a temperatura ket napektaran babaen ti Akin-abagatan a Panagpallayog ti El Niño (ENSO), ken ti kapigsaan nga El Niño iti napalabas a siglo ket napasamak iti las-ud ti dayta a tawen.[38] Ti sangalubongan a temperatura ket suheto dagiti nabiit a termino a panagbalbaliw a maituoon kadagiti napaut a pagduyosan ken mabalin a temporario a manglapped kaniada. Ti relatibo a katalinaay ti temperatura manipud idi 2002 aginggana idi 2009 ket maitunos iti kastoy a pasamak.[39][40] Idi 2010 ket El Niño pay a tawen. Iti ababa a pangbaliw ti panagpallayog, ti 2011 ket maysa idi a La Niña a tawen nga idi ket nalamlamiis ngem daytoy ket maika-11 pay a kapudotan a tawen manipud idi nairugin ti panagirehistro idi 1880. Kadagiti 13 a kapudotan a tawtawen manipud idi 1880, 11 kadagitoy ket tawtawen manipud idi 2001 aginggana idi 2011. Kadagiti kabarbaro a kinaudi a rehistro, ti 2011 ket isu idi ti kapudotan a tawen ti La Niña iti paset ti panawen manipud idi 1950 aginggana idi 2011, ken maasitganna ti 1997 a saan idi a ti kababaan a puntos iti siklo.[41]
Dagiti panagbalbaliw ti klima ket agdumaduma iti sangalubongan. Manipud idi 1979, dagiti temperatura ti daga ket ngimmato iti agarup a mamindua a naparpardas ngem dagiti temperatura ti taaw (0.25 °C tunggal maysa a dekada a maigiddiat ti 0.13 °C tunggal maysa a dekada).[42] Dagiti temperatura ti taaw ket nabunbuntog a nagpangato ngem dagiti temperatura ti daga gapu ti dakdakkel nga epektibo a kapasidad dagiti taaw ken gapu ta ti taaw ket ad-adu a makapukaw ti pudot baaen ti panagbawbaw.[43] Ti akin-abagatan a Hemisperio ket masna pay a napudpudot ngem ti akin-abagatan a Hemisperio gapu ti maipapan ti meridiano a panangawit ti pudot kadagiti taaw nga adda dagiti paggiddiatan iti agarup a 0.9 petawatts nga agpaamianan,[44] nga adda ti maysa a mainayon a maited manipud kadagiti albedo a paggiddiatan a nagbaetan dagiti polar a rehion. Manipud idi rugi ti industrialisasion ti interhemisperiko a paggiddiatan ti temperatura ket ngimmaton gapu ti pannakatunaw ti yelo ti baybay ken niebe idiay Amianan.[45] Dagiti natimbeng a temperatura ti artiko ket ngimmatngaton iti gangani a dua a gatad iti sangalubongan kadagiti napalabas a 100 a tawtawen, nupay kasta dagiti temperatura ti artko ket nakarkaroda pay nga agbalbaliw.[46] Urayno ad-adu pay dagiti inbernadero nga alingasaw ti naipuspusgaw iti Akin-amianan ngem ti Akin-abagatan a Hemisperio daytoy ket saan a makaited iti paggiddiatan iti panagpudot gapu ta dagiti nangruna nga inbernadero nga alingasaw ket aganayda laeng nga agpaput tapno mailaokda kadagiti hemisperio.[47]
Ti termal nga inertia dagiti taaw ken dagiti nabuntog a sungbat dagiti saan a dagus a pakaibanagan ket kaibuksilanna a ti klima ket makasapul kadagiti siglo wenno napapaut tapno maipag-isu kadagiti panagbalbaliw. Dagiti panagadal ti panagikeddeng ti klima ket mangipakpakita nga urayno mapatalinaay dagiti inbernadero nga alingasaw kadagiti agpang idi 2000, ti adu pay a panagpudpudot iti agarup a 0.5 °C (0.9 °F) ket mapasamak pay laeng.[48]
Dagiti nagibasaran
Dagiti akinruar a silpo
Dagiti midia a mainaig iti Panagpudot ti lubong iti Wikimedia Commons