Sengkalan

Miturut wujudé

Miturut wujudé, sengkalan iku ana rong warna yaiku:

• Suryasengkala; yaiku sengkalan kanggo nengeri taun surya.
• Candrasengkala; yaiku sengkalan kanggo nengeri taun candra.

Miturut jinisé

Miturut jinisé sengkalan dipérang dadi telu, yaiku:

• Sengkalan lamba, yaiku sengkalan kang migunakaké tembung-tembung kang prasaja. Tuladha: Buta (5) lima (5) naga (8) siji (1), dadi angkané 5581 lan tegesé taun 1855.
• Sengkalan miring, yaiku sengkalan kang migunakaké tembung-tembung miring saka watek sengkalan lamba. Tuladha: Lungiding Wasita Ambuka Bawana (1975).
  • Tembung "lungid" tegesé "landhep", kang dikarepaké landheping "gaman". Gaman duwé watek 5.
  • Tembung "wasita" tegesé "pitutur jati", pitutur iku ana gegayutané karo resi, wiku utawa pandhita kang nduwé watek 7.
  • Tembung "Ambuka", kang dikarepaké "lawang" utawa "gapura" kang nduwé watek 9.
  • Tembung "Bawana", kang dikarepaké "bumi" kang nduwé watek 1.
• Sengkalan memet, yaiku sengkalan kang digawé ora nganggo ukra nanging awujud gambar, reca, candhi, gedhong lan sapanunggalané. Tuladha: Dik (buta) gajah tinunggangan jalma, tegesé 1785 (buta=5, gajah=8, tinunggangan=7, jalma=1).

1. Tembung kang duwé watek 1 yaiku:

2. Tembung kang duwé watek 2 yaiku:

3. Tembung kang duwé watek 3 yaiku;

4. Tembung kang duwé watek 4 yaiku:

5. Tembung kang duwé watek 5 yaiku;

6. Tembung kang duwé watek 6 yaiku:

7. Tembung kang duwé watek 7 yaiku:

8. Tembung kang duwé watek 8 yaiku:

9. Tembung kang duwé watek 9 yaiku:

0. Tembung kang duwé watek 0 yaiku:

Carané Gawe Sengkalan

Yèn arep gawé ukara sengkalan:

• Sepisanan kudu nggoleki tembung luwih dhisik kanggo guru dasanama (persamaan arti tembung), tegesé tetembung kang darbe tegesé padha duwé watak wilangan kang padha. Umpamane: gunung, prawata, arga, giri, haldaka, lan redi.
• Kaping loro, guru sastra (persamaan tembung), tetembungan kang duwé wujud tukisan kang padha, dianggep duwé wilangan kang padha. Thuladhane: esthi kang tegesé gajah. Lan tembung esthi iku, uga mengku teges kekareban kang duwé watak wolu (8).
• Kaping telu, nggoleki guru warga (persamaan golongan). Tetembungan kang duwé golongan padha dianggep darbe watak wilangan kang pdha, contoné: rembulan, srengéngé, bumi, iku duwé watak wilanagan siji (1).
• Sing Kaping papat, guru wanda (persamaan suku tembung), yaiku tetembungan kang duwé suku tembung utawa unine padha dianggep duwé watak wilangan kang padha yaiku papat (4)
• Kaping lima, yaiku migatekake anané guru sarana (persamaan fungsi), yaiku sarana utawa piranti.Watak wilangan dianggep padha karo fungsine (pigunane). Tuladha: lidah (ilat).Sing nggunakaké rasa dianggep duwé watak wilangan padha yaiku enem.
• Kaping enem, nggoleki guru karya (persamaan sipat kerja) yaiku barang lan kerjane, watak wilangane dianggep padha, upama mata lan madeng, dianggep darbe watak wilangan padha yaiku loro (2)
• Kaping pitu, guru darwa (persamaan sipat), yaiku sipat salah sawijining barang (benda) dianggep darbe watak lan wilangan kang padha karo panas, dianggep duwé watak wilangan kang padha yaiku telu (3)
• Kaping wolu, yaiku nggoleki guru jarwa persamaan arti utawa sinonim). Tetembungan kang duwé teges makna (arti) kang padha. Contoné, retu,obah lan horeg, dianggep duwé watak wilangan kang padha yaiku enem (6)

Carané Maca Sengkalan

Maca sengkalan padha karo maca ukara racaké, nanging angka kang kinandhut ing ukara sengkalan mau diwaca saka mburi mengarep utawa saka tengen mangiwa kaya maca tulisan Arab. Tegesé, angka saka ukara kang keri saka sengkalan mau dadi angka taun kang ngarep dhéwé, kosok baline angka kang kinandhut ing tembung sapisan, umpamané saka sengkalan nalika yasane Buta Cakil kang unine: tangan taksa satataning tanma. Jarwane Tangan: 2, Yaksa: 5, Satataning: 5, lan janma: 1, dadi diwaca taun 1552 Jawa utawa taun 1670 Masehi.

Sengkalan lumrahé digunakaké kanggo awxh katrangan tahun panulisan ing wiwitan utawa pungkasan buku/babad. Kasisipaké ing larikan tembang macapat mula pilihan uniné sengkalan uga kalarasaké karo guru gatra-guru wilangané tembang.

Conto sengkalan saka babad ing museum Reksapustaka Pura Mangkunegaran Surakarta :

• Babad Mataram : “Purwaning reh kang ing ngadu manis, anujwa ri sabtu jam sangenjang, ing wular rajib ri kang lek, tanggal kaping tri nuju, ing kuningan kalima akhir, taun wawu senggara, ing sengkalanipun, nabi nem amulang raja (=1671), anedhak srat babad awaling matawis, duk mangyasani kitha”
• Serat Ambya : “Kasmaran tanggal ping kalih, gara wage wulan rajab, warsa dal ing sengkalane, wani trus sabdaning nata (=1791), ing Prawiranagaran, kaping pat panumpingipun, nedhak mangun srat Ambya.”
• Babad Madura : “titi tamat panyuratnya srat babat ing madureki senen wage ping sekawan ing wulan rabingulakir taun dal amapangi windu kuntara lumaku sengkalane pinetanga jaran nenem kreta siji (=1767) kang raka kinen mring nagri ing madura.”
• Babad Kartasura : “Jumuwah wage tinulis, megengan ing wulan siyam, taun Je hakaro mangsane, windunipun kunthara, hanenggih sinengkallan, sir sasaga swara Ratu (=1780), sewu Tungatus wolong dasa.”
• Babad Tanah Jawa : “Anglir silem tembang madu gendhis, wiwitan kanen ingkang sangsa, Jumuwah wage dinane, trus warna giri ratu (=1749), sangkalane ingkang winarni, nenggih ing wulan sapar, tanggal wolu likur, taun Jimawal lumampah, sarta ingkang winarna sangkalaning warsa, ingkang leres kaetang.”
• Babad Adiati Terung : “kadya madu purwaning tulis, duk manurat wancinya jam astha, ing somanis arine, anuju tanggalipun, kaping lima nenggih, marengi Sura wulanira, déné ingkang taun, Jimakir ing taunira, sinengkalan Rasa obah esthi tunggil (=1866), punika panyeratinya.”

Déné sengkalan memet bisa rupa gambar utawa barang kang ngemu sengkalan, umpané ing Bangsal Kamandhungan Kraton Surakarta ana tetenger rupa lulang sapi siji ngemu sengkalan taun 1708.

• Setyawara
• Ki Demang
• Candrasangkala: Angka-Angka Yang Disandikan Dalam Untaian Kata-Kata