ყირიმელი თათრების ლიტერატურა

ყირიმელთა ერთ-ერთი პირველი ლიტერატურული ნაწარმოები იყო XIII საუკუნის მაჰმუდ ყირიმლის პოემა " იუსუფი და ზულეიხა" ^{[1] [2] [3]} გამოჩენილი ყირიმელი მწერლები იყვნენ: ალი (1232), მაჰმუდი (XIII-XIV სს.), მევლანა რეჯებ ბინ იბრაჰიმი (1386), მევლანა შერეფედინ ბინ ქემალი ( 1438) და ქემალ უმმე (1475 წ.). ^[4]

ოქროს ურდოს პერიოდში (XIII - XV საუკუნის პირველი ნახევარი ) ყირიმელთა მიერ ისლამის მიღების შედეგად წარმოიშვა სასახლის პოეზია, რომლის ჩამოყალიბება მეტ-ნაკლებად დასრულდა ყირიმის სახანოს განვითარების ადრეულ პერიოდში.

ყირიმის სახანოს აყვავების პერიოდის ყირიმელი თათრების ლიტერატურა სასახლის ლიტერატურას (saray edebiyatı) უკავშირდება, რომელიც ასევე ცნობილია როგორც "დივანური ლიტერატურა", ანუ საერო. მისი ავტორები იყვნენ ხანები და არისტოკრატები. ამ პერიოდის ყველა წერილობითი ძეგლი არაბულ ენაზე იწერებოდა. ლიტერატურა წარმოდგენილი იყო პოეზიით, ცნობილ პოეტებს შორის იყვნენ: აბდულ-მეჯიდ ეფენდი, უსეინ კეფევი, მენგლი ი გერაი, ბორა გაზა, რამელ ხოჯა, აშიკ უმერი, მუსტაფა ჯევჰერი, ლეილა ბიკეჩი, აშიკ არიფი, ჯანმუჰამედი, ოიდიპ ეფენდი. ხანის კარზე იმყოფებოდა აგრეთვე პოეტი ხან-ზადე-ხანუმი — ხან ბაჰადირ I გირაის ცოლი.

XV-XVII საუკუნეებში ყირიმელი პოეტების შემოქმედებიდან ანთოლოგიები შეადგინეს.

წარმოდგენილი ლიტერატურა უხვად იყო გაჯერებული უცხოური, უპირველეს ყოვლისა, არაბული და სპარსული ლექსიკით. თურქული ლექსიკის გამოყენებას დაბრკოლებას უქმნიდა ვერსიფიკაციის სისტემა — არუზი, რომელიც ემყარებოდა ხმოვანთა დაყოფას სიგრძის მიხედვით ( მარცვლები იყოფა ორ ჯგუფად - მოკლე (ღია მარცვალი მოკლე ხმოვნებით, U) და გრძელი (ღია მარცვალი გრძელი ხმოვნებით ან დახურული მარცვალი მოკლე ხმოვნებით, —) რაც არ იყო ყირიმელი თათრების ენაში. სწორედ ამ მიზეზით პოეტები ხშირად მიმართავდნენ არაბულ და სპარსულ ლექსიკას. შედეგად წარმოიშვა ენა, რომელიც ხელმისაწვდომი იყო მხოლოდ სპარსული და არაბული ენების მცოდნეთათვის. ^[5]

მეორე მიმართულება იყო თეოლოგიური შრომები (იქმნებოდა ძირითადად სუფიზმის მიმდევრების მიერ), მაგალითად, შეიხ იბრაჰიმ ალ-კირიმი.

ამავდროულად, საგმირო ნაწარმოებები გამოჩნდა ხალხურ ენაზე ( Çorabatır — დევგმირი ჩორა, Kör oğlu — ბრმის ვაჟი ), სოციალური ნაწარმოებები ( Tair ve Zore — ტეირი და ვარსკვლავი ), ზღაპრები (ცხოველების შესახებ, მაგიური, ყოფითი, კუმულატიური), ხალხური სიმღერები (საქორწილო, ლირიკული, კომიკური, მხედრული), ლეგენდები, ანდაზები, გამონათქვამები, გამოცანები და სხვა. ხსენებული ნაწარმოებების ენა ნაკლებადაა დატვირთული ნასესხები ლექსიკით. ^[5]

ამ პერიოდის სხვა ცნობილი ნაწარმოებებია: იან-მუჰამედის "ისლიამ-გირაის ლაშქრობის შესახებ პოლონეთის წინააღმდეგ" , სეიდ მუჰამედ რიზას "ასებ-უს-სეიარი" (თათართა ისტორიის შვიდი პლანეტის სიახლეები ), ხანის იარლიყები:"ელ მუგუმი", "ულ-ბურხან“ (მტკიცებულებათა ოკეანე).. ^[6] კლასიკური პერიოდში შეიქმნა ისტორიული ნაწარმოებები, როგორიცაა ჰალიმ გირაის " ხანების ვარდისფერი ყვავილების ბაღი ან ყირიმის ისტორია " და აბდ ალ-ჯაფარ ქირიმის "ქრონიკები და ისტორიული ამბები".

რუსეთის მიერ ყირიმის დაპყრობის შემდეგ ლიტერატურული ცხოვრება ყირიმელი თათრების ენაზე შეჩერდა, ვინაიდან პოეზიის მთავარი მეცენატები ყირიმის ხანები იყვნენ.

მე-19 საუკუნის ბოლოს და მე-20 საუკუნის დასაწყისის მთავარი ფიგურა იყო ისმაილ გასპრინსკი, რომელმაც საფუძველი ჩაუყარა მოთხრობასა და რომანს ყირიმელი თათრების ლიტერატურაში. გასპრინსკიმ გამოსცა გაზეთი " თერჯიმანი ", რომელშიც გამოჩნდა ახალი ყირიმელი თათარი მწერლების ნაწარმოებები.

მე-20 საუკუნეში ეშრეფ შემი-ზადემ ცდილობდა ახალი ყირიმული თათრული პოეზიის შექმნას. გამოჩენილ პოეტებს შორის არიან: ბექირ ჩობან-ზადე, აბდულა დერმენჯი, შევკი ბექტორე, აბდულა ლატიფ-ზადე, ამდი გირაიბაი . პირველი დრამა ყირიმულ თათრულ ენაზე "Oladzhaga Chare Diamond" (ბედისწერას ვერსად გაექცევი ) დაწერა აბდულა ოზენბაშლიმ 1901 წელს. 1906 წელს ბახჩისარაიში ჯელალ მეინოვის ხელმძღვანელობით დაარსდა ლიტერატურული წრე „ უჩკუნი “ (ნაპერწკალი).

საბჭოთა ომისშემდგომი პერიოდის ყირიმელი თათრების ლიტერატურის განვითარებაზე ძლიერი გავლენა იქონია ცენტრალურ აზიასა და ურალში ყირიმელი თათრების დეპორტაციის ფაქტმა. ამგვარად, ლიტერატურული ტრადიცია შეწყდა. ყირიმელი თათრების ლიტერატურისა და მისი ყველაზე მნიშვნელოვანი ავტორების არსებობის ფაქტი სსრკ-ში 1970-იან წლებამდე მივიწყებას მიეცა.

1970-იან და 1980იან წლებში განვითარდა პროზა. ცნობილი პროზაიკოსები არიან: აიდერ ოსმანი, ურიე ედემოვა, ერვინ უმეროვი, ემილ ამიტი და რუსტემ მუედინი. საბჭოთა პერიოდის კლასიკოსია შამილ ალიადინი. ცნობილმა ყირიმელმა თათარმა ავტორმა ჯენგიზ დაგჯიმ ყველა თავისი ნაწარმოები თურქულ ენაზე შექმნა.

თანამედროვე ყირიმულ თათრულ პროზისთვის დამახასითებელია ისლამური კულტურის ტრადიციები ( სუფიზმი, ყურანის ეთიკა). შედარებით ნაკლებია ევროპული პოსტმოდერნიზმისა და ავანგარდის გავლენა. შეიმჩნევა მხოლოდ თაჰირ ხალილოვის და გულნარა უსეინოვას ნაწარმოებებში. თანამედროვე ყირიმელი თათარი პოეტები არიან: შაკირ სელიმი, იუნუს კანდიმი, პევატ ზეტი .

არსებობს ყირიმელი თათარების მწერალთა კავშირი. მხატვრული ნაწარმოებები იბეჭდება ლიტერატურულ ჟურნალში Yildiz.

ყირიმელი თათრების ენაზე შექმნილი საუკეთესო ნაწარმოებებისტვის დაწესებულია ი. გასპრინსკის, ეშრეფ შემი-ზადეს, ბექირ ჩობან-ზადეს სახელობის პრიზები, ასევე ტარდება აჰმედ იჰსან კირიმლის კონკურსი.