Астероид
Астероид (гр. ἀστεροειδής – жұлдызсияқтылар) — газ-тозаңды бұлттардың эволюциясы барысында пайда болған Күн жүйесіндегі кіші денелер, кіші планеталар деп те аталады.
Бірінші астероидты 1801 жылы 1 қаңтарда италиялық астроном Джузеппе Пьяцци ашты, оны Церера деп атады. 1802 жылы астрономиямен айналысатын неміс дәрігері Ольберс Церераға жақын аймақтан жаңа аспан денесін тауып, оның атауын Паллада деп қояды. 1804 жылы Юнона, 1807 жылы Веста табылды. Кішкентай планеталарды Уильям Гершель астероид яғни «жұлдыз іспетті» деп атауды ұсынды.
Бастапқы кезде құдайлардың аттарымен аталған астероидтарға кейін ұлы адамдардың есімі берілді. Астероидтар табылғанда оған ашылған жылы көрсетілген белгі тағылады. Астероидтың орбитасы есептелген соң тұрақты номер және аты беріледі.
Есептеулер бойынша Күн жүйесінде 1,1-ден 1,9 миллионға дейін радиусы 1 шақырымнан асатын денелер бар. Қазіргі уақытта анықталған астероидтардың көбісі Марс пен Юпитердің арасында орналасқан астероидтар белдеуінде орналасқан. Астероидтық белдеудің жалпы массасы жуық есеппен алғанда 3,0—3,6·1021 кг құрайды. Бұл Ай массасының 4%-н ғана құрайды.
Орбитаға байланысты жіктелуі
- Жерге жақындайтын астероидтар:
- Атиралар тобы
- Атондар тобы
- Аполлондар тобы
- Амурлар тобы
- Марс-кроссерлер (Марс орбитасын қиып өтетіндер)
- Негізгі белдеудің астероидтары
- Троян астероидтары
- Кентавр астероидтары
Астероид орбиталарының шеңберден өзгешілігі аз, сондықтан астероидтардың көпшілігі Күн жүйесінің ішкі аймағына кірмейді. Бірақ кейбір астероидтар Күнге жақын келіп немесе Сатурн орбитасының сыртына шығып кетеді. Юпитер орбитасы бойымен планетаның алдында және артында қозғалатын астероидтардың екі тобы бар. Олар «Гректер» мен «Трояндықтар» деп аталады. Олардың айналу периоды Юпитердің айналу периодына сәйкес келеді және орбитадағы орны аспан механикасының теориясын құрушы Лагранждың тапқан заңы бойынша есептеп шығарған нәтижесінен ауытқымайды.
Спектрлік түрлері
Құрамы жағынан астероидтар келесі үш негізгі спектрлік түрге бөлінеді: көміртекті C, силикатты S және металды M астероидтары.
C спектрлік түріндегі астероидтардың альбедосы өте төмен, яғни олардан аз жарық шағылады, және телескоппен бақылағанда, олар қараңғылау болып көрінеді. S астероидтары керісінше жарық болады, яғни альбедосы жоғары болып келеді. M астероидтары никель мен темірге бай, олардың альбедо көрсеткіші орташа шамаларда орналасады.[1]
Бұдан басқа да спектрлік түрлер бар, бірақ оларға жатқызылатын астероидтар салыстырмалы түрде сирек кездеседі.
Пайда болуы
Көпшілік қабылдаған теория бойынша, планеталар пайда бола бастаған кезеңде Марс пен Юпитер аралығында ғарыштық тозаңның аккрециясына Юпитердің гравитациялық өрісі кедергілер келтіріп жүрген. Сондықтан планетезимальдар одан ірі нысандарға айнала алмаған және көптеген соқтығысулар нәтижесінде шағылып, ұсақталып қалатын.[2]
Кейбір ерекше астероидтар
| Атауы | Диаметр (шақырым) | Ашылуы | Деректер |
|---|---|---|---|
| (1) Церера | 939 | 1 қаңтар 1801 | Алғашқы ашылған астероид, қазір ергежейлі планета деп саналады |
| (4) Веста | 529 | 29 наурыз 1807 | Жер бетінен көзбен бақылауға болатын жалғыз астероид, Церерадан кейін ең үлкені және ең салмақтысы (V спектрлік түрі) |
| (10) Гигея | 431 ± 7 | 12 сәуір 1849 | C спектрлік түрінде ең үлкен астероид |
| (15) Эвномия | 268 | 29 шілде 1851 | S спектрлік түрінде ең үлкен астероид |
| (16) Психея | 186 | 17 наурыз 1852 | M спектрлік түрінде ең үлкен астероид[3] |
| (87) Сильвия | 261 | 16 мамыр 1866 | Жанында екі серігі ашылған алғашқы астероид (2005 жылы анықталды) |
| (90) Антиопа | 80 | 1 қазан 1866 | Алғашқы ашылған қосарлы астероид (2000 жылы анықталды) |
| (243) Ида | 56×24×21 | 29 қыркүйек 1884 | Серігі бар екені анықталған алғашқы астероид (1993 жылы анықталды) |
| (323) Брюсия | 36 | 22 желтоқсан 1891 | Астрофотография әдісімен ашылған алғашқы астероид |
| (433) Эрос | 13×13×33 | 13 тамыз 1898 | Алғашқы ашылған Жерге жақын астероид, ғарыш кемесі қонған алғашқы астероид, жасандысерігі болған алғашқы астероид (қ. NEAR Shoemaker) |
| (588) Ахиллес | 135,5 | 22 ақпан 1906 | Юпитердің жанында ашылған алғашқы троян астероиды |
| (624) Гектор | 370×195 | 10 ақпан 1907 | Юпитер трояндықтарының ішінде ең үлкені |
| (846) Липперта | 52,4 | 26 қараша 1916 | Өз осімен ең баяу айналатын астероидтардың бірі (1641 сағат ішінде) |
| (951) Гаспра | 12,2 | 30 шілде 1916 | Ғарыш кемесі ұшып барған алғашқы астероид |
| (1566) Икар | 1,4 | 27 маусым 1949 | Меркурий орбитасын кесіп өтетін бірінші белгілі астероиды |
| (1902) Шапошников | 97 | 18 сәуір 1972 | Диаметрі 100 шақырымнан асатын соңғы белгілі астероид |
| (3200) Фаэтон | 5 | 11 қазан 1983 | Ғарыштан ашылған алғашқы астероид |
| (5261) Эврика | ~2–4 | 20 маусым 1990 | Марстың жанында ашылған алғашқы троян астероиды |
| (7968) Эльст — Писарро | 3,8 | 14 шілде 1996 | Кометалық белсенділігі байқалған алғашқы астероид |
| (25143) Итокава | 1,3 | 26 қыркүйек 1998 | Тозаң үлгісі ғарыш кемесімен Жерге жеткізілген алғашқы астероид (қ. Хаябуса) |
| 2010 TK7 | ~0,3 | қазан 2010 | Жердің жанында ашылған алғашқы троян астероиды |
| P/2013 R3 | – | қыркүйек 2013 | Ыдырауы бақыланған алғашқы астероид |
| 2014 RC | ~0,017 | 1 қыркүйек 2014 | Өз осімен ең жылдам айналатын астероид (16,2 секунд ішінде) |