Қазақстан моноқалалары
Моноқалалардың тізбесіне Қазақстандағы 89 қаланың 27-сі кіреді. Олардың халық саны 2017 жылғы деректер бойынша 1 447,5 млн адамды немесе елдегі қала халқының 8,0%-ын құрады, оның ішінде 16 моноқала аудан орталығы болып табылады. Моноқалаларда Қазақстанның өнеркәсіптік әлеуетінің басым бөлігі шоғырланған.[1]
Әлеуметтік мәселелері
Қазақ КСР-нің әміршіл-әкімшіл экономикасы жағдайында моноқалалардың басты артықшылығы республиканың қарқынды өсіп келе жатқан халқын толықтай дерлік жұмыспен қамтамасыз ете алуында болды. Алайда еркін нарық шеңберінде бұл сұраныс пен ұсыныстың тұрақты ауытқуына, сондай-ақ КСРО ыдырағаннан кейінгі алғашқы жылдардағы экономикалық байланыстардың ыдырауына байланысты мүмкін болмай қалды. Соның салдарынан қазақстандық қалалар жұмыссыздыққа ұшырап, халықтың республиканың ірі қалаларына немесе шетелге жаппай қоныс аударуынан зардап шекті. Кеден Одағы ішіндегі кейбір үзілген байланыстарды қалпына келтіру кейбір қалалардың экономикалық және әлеуметтік тұрғыдан жандануына көмектесуі мүмкін.
Қазіргі жағдайы
Дегенмен барлық моноқаланың әлеуметтік-экономикалық жағдайы бірдей емес. Шартты түрде оларды үш топқа бөлуге болады:
- Қала құраушы кәсіпорындары бар (салыстырмалы түрде гүлденген 19 моноқала): Абай, Ақсай, Ақсу, Алтай, Балқаш, Жаңаөзен, Жезқазған, Жітіқара, Қаражал, Құлсары, Курчатов, Лисаковск, Риддер, Рудный, Сәтбаев, Теміртау, Хромтау, Шахтинск, Екібастұз.
- Ішінара жұмыс істеп тұрған қала құраушы кәсіпорындары бар (5 азырақ гүлденген моноқала): Арқалық, Жаңатас, Қаратау, Саран, Степногорск.
- Жұмыс істемейтін қала құраушы кәсіпорындары бар (3 жағдайы нашар моноқала): Кентау, Серебрянск, Текелі.
Мамандануы
- Тау-кен өндіру және өңдеу өнеркәсібі: Степногорск, Хромтау, Текелі, Алтай, Курчатов, Риддер, Балқаш, Жезқазған, Қаражал, Саран, Сәтбаев, Теміртау, Шахтинск, Абай, Арқалық, Жітіқара, Лисаковск, Рудный, Ақсу, Екібастұз, Кентау
- Тау-кен өндіру өнеркәсібі: Ақсай, Жаңаөзен
- Өңдеу өнеркәсібі: Құлсары
- Экономикалық мамандануы жоқ: Серебрянск
Қала құраушы кәсіпорындар
| № | Облыс | Моноқала | Халық саны (адам) | Қала құраушы кәсіпорындары |
| 1 | Абай | Курчатов | 10 457 | «ҚР Ұлттық ядролық орталығы» ЖШС ШЖҚ РМК |
| 2 | Ақмола | Степногорск | 49 589 | «Степногорск тау-кен химиялық комбинаты» ЖШС «Қазақалтын тау-кен металлургия комбинаты» АҚ «ЕПК Степногорск» АҚ (Степногорск подшипник зауыты) |
| 3 | Ақтөбе | Хромтау | 29 982 | "Казхром" "ТҰҚ" АҚ филиалы - «Дөң тау-кен байыту комбинаты» |
| 4 | Атырау | Құлсары | 65 964 | «Ембімұнайгаз» АҚ «Жылыоймұнайгаз» МГӨБ |
| 5 | Батыс Қазақстан | Ақсай | 36 352 | «КарачаганакПетролиумОперейтинг Б. В.» |
| 6 | Жамбыл | Жаңатас | 25 583 | «ЕвроХим-Каратау» ЖШС «ЕвроХим-Удобрения» ЖШС |
| Қаратау | 28 490 | «TalasInvestmentCompany» ЖШС | ||
| 7 | Жетісу | Текелі | 30 317 | «Текелі қайта өңдеу кешені» ЖШС «Суффле Қазақстан ашытқы зауыты» АҚ |
| 8 | Қарағанды | Балқаш | 73 739 | «Kazakhmys Smelting» ЖШС Балқаш мыс балқыту зауыты «Қазақмыс корпорациясы» ЖШС Балқаш байыту фабрикасы «Kazakhmys Energy» ЖШСБалқаш жылуэлектрорталығы «Kazakhmys Distribution» ЖШС «Энергия желілері» Балқаш аймақтық кәсіпорны |
| Саран | 34 636 | «Kazcentrelectroprovod» ЖШС Күзембаев атындағы шахта | ||
| Теміртау | 171 890 | «АрселорМиттал Теміртау» АҚ | ||
| Шахтинск | 39 185 | 4 көмір шахтасы «Құрылысмет» ЖШС | ||
| Абай | 28 560 | «АрселорМиттал Теміртау» АҚ «Абай» шахтасы | ||
| 9 | Қостанай | Арқалық | 28 907 | «Алюминий Казахстана» АҚ филиалы - Торғай боксит кеніш басқармасы |
| Жітіқара | 35 298 | «Костанайские минералы» АҚ Жітіқара асбест тау-кен байыту комбинаты «Комаровское тау-кен кәсіпорны» ЖШС | ||
| Лисаковск | 31 178 | «Алюминий Казахстана» АҚ филиалы - Краснооктябрь боксит кеніш басқармасы «АрселорМиттал Теміртау» АҚ «Өркен» ЖШС Лисаков кен байыту комбинаты | ||
| Рудный | 112 027 | «Соколов-Сарыбай тау-кен байыту өндірістік бірлестігі» АҚ | ||
| 10 | Маңғыстау | Жаңаөзен | 74 357 | «Өзенмұнайгаз» АҚ |
| 11 | Павлодар | Ақсу | 51 614 | «Қазхром Трансұлттық компания» АҚ филиалы - Ақсу ферроқорытпа зауыты «Еуроазиаттық энергетикалық корпорация» АҚ Ақсу ГРЭС |
| Екібастұз | 128 981 | «Богатырь Көмір» ЖШС «Булат Нұржанов атындағы Екібастұз ГРЭС-1» ЖШС ТОО «KAZ Minerals Bozshakol» | ||
| 12 | Түркістан | Кентау | 74 464 | «Кентау трансформатор зауыты» АҚ |
| 13 | Ұлытау | Жезқазған | 89 079 | «Kazakhmys Smelting» ЖШС Жезқазған мыс балқыту зауыты «Қазақмыс корпорациясы» ЖШС «Жезқазғантүстімет» ӨБ №1,2 Жезқазған байыту фабрикалары «Kazakhmys Energy» ЖШСЖезқазған жылуэлектрорталығы «Kazakhmys Maintenance Services» ЖШС «Балқашсервис» кәсіпорны |
| Қаражал | 8 240 | «Өркен» ЖШС «Өркен-Атасу» өкілдігі «Karazhal Operating» ЖШС «Жәйрем тау-кен байыту комбинаты» АҚ | ||
| Сәтбаев | 68 379 | «Қазақмыс корпорациясы» ЖШС «Жезқазғантүстімет» ӨБ №3 Жезқазған байыту фабрикасы«Kazakhmys Distribution» ЖШСЭлектр желілері кәсіпорны «Kazakhmys Distribution» ЖШСЖылуэнергетика кәсіпорны «Kazakhmys Maintenance Services» ЖШС «Жезқазғансервис» кәсіпорны «Kazakhmys Maintenance Services» ЖШС Кен-шахта жабдығы зауыты | ||
| 14 | Шығыс Қазақстан | Алтай | 36 118 | «Қазмырыш» ЖШС «Алтай» байыту фабрикасы |
| Риддер | 45 510 | «Қазмырыш» ЖШС Риддер байыту фабрикасы | ||
| Серебрянск | 7 118 | «Бұқтырма СЭС» АҚ «Серебрянск бейорганикалық өндіріс зауыты» ЖШС |