Pêndro

Dîroka Pêndro bi kêmî ve di dema serweriya Emirate ya Badînan de ye, ku di sala 1843 de bi dawî bû^[3]. Pêndro sedan salan e ji aliyê Mizûrî ve hatibû rûniştin. Mizûrî yek ji kevintirîn eşîrên kurdan e li Kurdistan ê. Eşîra Mizûrî cara yekem ji aliyê Şerefxanê Bedlîsî ve tê behskirin di pirtûka xo de Şerefname di sala 1597an de^[4]. Ewliya Çelebî di pirtûka rêwîtiyê xwe ya bi navê "Seyahatname" de di sala 1638 de behsê Mizûrî kiriye^[5] û ji aliyê Mark Sykes ve di sala 1909an de, ji aliyê dîroknasê kurd Muhemmed Emîn Zekî di pirtûka xwe (Kurd û Kurdistan) di 1931ê de behsa eşîra Mizûrî kiriye^[6].

Li erdê, çiyayî û daristan, bûye harîkar bo tevgera kurdayetî û tevgera civakî. Di tevahiya dîrokê de, herêm gelek caran bi hêzên derveyî hatiye dagirkirin. Pêndro û gundên din li herêmê gefa jeopolîtîk ya herî mezin bû bo dijminê kurdan. Gelek caran gundiyan ji mecbûr hatin derxistin û gundên wan hatin şewitandin, dijminê kurdan ev kir, ji ber ku gelek gundan serhildan kirin û ji bo serxwebûna Kurdistan şer dikin^[7]. Gelek pendroyî beşdarî şoreşa yekem a Barzan bûn, ku di sala 1932an de bi dawî bû û Şêx Ehmedê Barzanî zorê lê hat kirin penaberiyê bikin bo Wanê bi 400 malbatan Barzanî re, ev hejmara malbatan 31 pêndroyî hene^[8]. Piştî deh salan di sala 1943an de Mistefa Barzanî li sirgûnkirinî di li Sulaymaniyê derket, ji vegera Barzan û wî li deverê serdana çend gundan kir û hejmarek gundiyan gehişne wî, û polîsit herêmî girtin û bê çek kirin. Hevketineka xûnavi di navbera Barzanî û leşkerên îstîxbarata leşkerî de li Pendro, vê pevçûnê da sê karbidestên îstîxbarata leşkerî ya Îraqî hatin kuştin, ew şer destpêka serhildan 1943 yê Barzanî bû. Dagirkirna Barzan di 7ê cotmeha 1945 de ji aliyê Îraqê ve, zorê Barzanî kir ku hêzên xwe ji deverê vekişînin û derbasî Rojhilata Kurdistanê bi nêzîkî sê hezar Barzanî re, 165 ji wan ji Pêndro hatibûn. Paşê bejdarî û sazkirina Komara Kurdistanê kirin. Piştî Komara Kurdistanê ji aliyê artêşa Îranê ve hatibû rûxana din, Barzanî û 500 pêşmerge wî di çine Sovyetê de, di nav de 19 pendroyî hebûn^[9]. Zêdetir ji 150 pendroyê di Şoreşa Îlonê û Şoreşa Gulan de beşdarî bûn. Piştî Peymana Cezayirê zêdetir ji şêst hezar kurd bi zorê hatine penaberkirin, di nav de 116 malbatên pêndroyê hebûn, piraniya pir ber bi Îranê ve reviyan.

Di 25ê hizêrana 1978'an de artêşa Iraqê hemî gundin nêzîkî sînora derxistin û veguhastin û gundên wan rûxandin û hatin şewitandin, hemî pêndroyî li Komelgeha Behirkê li Hewlêrê nîştecêkirin, tevahî herêmê winda kirin û kes tûne ma tê da^[10]. Komkujî li dijî kurdên Barzanî ji hêla rejîmê Îraqê di 1983an de, kuştina 8.000 barzanî, 16 qurbanî ji Pêndro bûn^[11][12][13].

Di dema 1980î de serhildanên kurdan, çend malbatên pêndroyî dîsa vegeriyane gundê Pêndro û li bakur gundek nû ava kirin, li binarê çiyayê Bûtin digutê "Mlane", carek dî dîsa gund ji aliyê rejîmê Îraqê ve di sala 1987an de gundê wan hate şewitandin û gundiyên mecbûr hatin ku di Îranê de penaber bin^[14].

Di 1991ê de, piştî serhildana Başûrê Kurdistanê, gundî vegeriyan gundê û di sala 1994an de ji aliyê rêxistinên brîtanî ve hat avakirin. Gundek nû ya nêzîkî 1,5 kîlometre rojavayê Pêndro ya erdê ve ava kir ku "Çema" digutin. Lê du salan piştî gund di dema şer PKK-Tirkiye de winda kir^[15].

Pêndro dikeve li ser 1325 m asta deryayê û erdê wê li dora 10 km². Ew dikeve li bakurê Başûrê Kurdistanê. Piranî ya beyarê gundî çiyayan û giran, bi pir kêm hinek deşteka xar û navendî heye. Xala herî nevî şîfka avêye ya Çema, ku 1174 metre bilind e û bilindtirîn xal serê çiyayê Bûtîn e, 2.534 m, li rojava gundî li Çema gelek şîvkit avê tevhev dibin. Çiyayê di nêzîk gund na Bûtin û Kêryê Spîndarê ne, li başûrê Mîsek û Kûrê Hurê ne. Pêndro ne çem û gol hene. Di warên sînorên erdê de, Pêndro bi sînorê Êdilbê, Zêt, Benan, Şîvê, Dêzo, Spîndarê, Navkurika, Binavyê, Stopê, Sêlkê, Gîza Wilatî û Hekarî ji bo 50 kilometres (31 mi). Bajarên here nizîk Şêrwan Mezin, 14 kilometres (9 mi)di keve ji başûr-rojhilat, Barzan, 18 kilometres (11 mi) di keve ji başûr û paytexta Hewlêrê, 172 kilometres (107 mi) ji başûr (bi rê trimbêl). Zeviyên gundê yên gelemperî dibêjin: Sebaskî, Gurê , Çema, Milanê, Bûtînê, Eliyê, Lêrî û Ser Xingêl. Pêndro gelek kanî serekî yên heyê wekî Kaniya Gundî, Kaniya Serderavê, Kanî Jêfrê, Kaniya Milanê, Kaniya Bûtînê, Kaniya Hilara û Kaniya Mîra ne.

Gundên derdora Pêndro

Avhewaya Pêndroyê germ e li havînan û şileka navîn heye (Disa ) li gor dabeşandina avhewaya Köppen, avhewaya li herêmê bi taybetî li zivistanên navendî ye ku pir sar û baranî ye (zêdetir ji 1.500 millimetres (59 in) di hindek salan de) û barîna 150 centimetres (59 in) berf ji salekê de. Çile meha zêdeyî ya şil e^[16].

Gel

Pêndro gundê sê-herî mezin e li eşîra Mizûrî bi nifûsa xwe de, di sala 2017 de serjimara ku ji aliyê Mihemedali Said Pêndroyê^[17], gundê Pêndro 2547 nifûs hatiye qeydkirin; 50,65% mê û 49,35% nêr. Zidetir ji nîvê wan li Behirkê dijîn ji sala 1978û û vir da.

Perwerde

Di gor jimara 2017 de ji aliyê Mihemedali Said pêndroyî ve^[18], Pendroyê li gundên qeza Mêrgesor yek ji asta herî bilinde ji perwerde ye. 50% kesên pêgihîştî yên Pêndroya xwendekar zanîngeha an derçoyê zanîngehê.

Parastina hawirdorê li Pêndro û deverên din yên eşîrên Berzanî di dema serokatî ya Xûdanî de destpê kir,^[19] Wî jêbirina darên û neçirkirna heywanên kûvî qedexekirin, bi taybetî bizna kûvî, parastina û pêşveçûnê hawirdorê ya deverê zêdetir di salên 1990'î de dest pê kir.

Floraya

Pêndro bi sedan cureyên nebatan hene,^[20] hin cûreyên din têne naskirine û ne niştecîhn. Ji zêde 70% devera Pêndro daristane, bi dara Berû, Mazî, Kezwan, Fistiq, Bî, Behîv, Gûz, Hejîr, Mêwê rêz, Hirmî, Tûtirşik, Mişmiş, Tewî, Terqî, Sêv, Hinar, Xox, Bîhok, Simaq û darên hêja yên din. Gîha kîvî mîna Kuvark, Rese, Porsorik, Qaçmûk, Rizyane, Luşe, Kengir, Karî, Hindirş, Rêwas û gelek gîha ên din. Di gulan de Nêrgiz, Zengila Zoma, Şîlan, Şilêr, Yasemîn, Hîro, Pizîlaq, Gulebûk û gulên din.^[21]

Faunaya

Şîrmêj

Heywanan ku li derdora Pêndro hene, Hirç, Sivorî, Kûz, Bizina Kîvî, Berazê kovî, Gur, Keftar, Tûrg, Kurbeşk, Sîxur, Fistîk, Rovî, Xerûşk, Jûjî.^[22][23]Famîleya pisîkan Di vê malbatade Pisîka kovî, Gorewîlk hene.

Balinde

Bi deh hezaran teyran ji gelek cûrên ku di heyama koçberiyê de derbasî Pêndro û gundên derdorê dibin, ji Qefqasya û rojavayê Asya bû başûrê Iraqê û başûr-rojhilatê Îranê li zivistanê, û paş li biharê de vedigerin. Tevaya herêmê xala rawestandina ji bo hezaran teyrên koçber ji Qefqasyayê bo Kendava Farsê û hinek dema Quling ji ber hewayê xerab dê bisekinin li deverê, dema ku di navbera demsala zêdebonê û bingehîn zivistanan de rêwîtiyê dikin. Hinek nav û cûrên balinde li Pêndro û derdora wê.^[24]

Kewê sor, Kew, Qitik, Zirsûsik, Quling, Sîqalok, Margîr, Baz, Şimqar, Şahîn, Başok, Hulîçal, Eyloyê zêrîn, Teşîlok, Şaqaviyê spî yê mezin, Leglega spî, Tirliyê çavzer, Hechecikê malan, Dûvmeqesk, Kotirî, Kewê hêşin, Pepûk, Kurkurê zikreş, Kund, Kundê spî, Şakund, Bûmekorik, Sorewîlka mezintir, Şivanxapînok, Şehlûr, (heşt cure yên Torxe hene ), Mûte, Başkulok, Boqijeya reş, (li ser çar cureyên ji Çirkone "Warbler" hene), Bersorik, Dûvsorik, Serreşe, Befrîk, Bûknefsok, Berkuteyê biçûk, Berkuteyê mezin, Gasor, Gabelek, Bûrek, Pêping, Zaq, Qirgurg, Qijak, Qirika reş, Qijika bikumik, Qelaşînk, Cîq, ( bi kêmîmanî şeş cureyên balinde Zerdik "Bunting" hene), Kîrkot, Befrîk, Zengilok, Çivîka malan, Ebûr, Bereşe, Fîkar, Li seranserî cîhanê 30 cureyên Çivîk hene û heşt cure ji wan ku li herêmê hene.

Xijende û ewan din

Eve hinek xijendeyên Pêndro ne, bi taybetî di devera bakurê Başûrê Kurdistanê. Kûremar, Marê reş. Margîska Kurdistanê, Kobrayê çolê, Tîremar, Ejdehmarê axê, Req, Apik, Marmaroka dîwaran, Daykemar, hinek cûreyên din ên Mare, Qirtîş û Kûsî di herêmê de hene. Bejavî di vê Çîn (biyolojî)de , Beq, Beqa bejî, Qurnewêlk, û bejavît din. Pêndro bi hezaran Bê Hestî (Invertebrates) û Cinsên berbiçav (Invasive species) hene.^[25][26]

 Li Wikimedia Commons medyayên di warê Pêndro de hene.

• Malpera Pendro ^{Girêdana arşîvê 2019-03-30 li ser Wayback Machine}
• Parêzgeha Hewlêrê