Léngoa frànca mediterània
A léngoa frànca mediterània, conosciûa co-o nómme de Sabir ascì, a l'êa unn-a ò ciù léngoe de contàtto[1] ch'én stæte dêuviæ cómme léngoa frànca into baçî do Mediterànio tra i sécoli XI e XIX[2]. L'April McMahon a l'à parlòu do Sabir cómme o "pröto-pidgin do sécolo XV" e a "relìchia da prìmma léngoa frànca, 'na léngoa de l'Etæ de Mêzo parlâ da-i mercànti e da-i croxæ into Mâ Mediterànio"[3]. Defæti, pe l'Operstein e a McMahon, o Sabir e a "léngoa frànca" saiéivan dôe léngoe separæ ma con di stréiti ligàmmi fra de lô[1][3].
ZE | Quésta pàgina a l'é scrîta in léngoa zenéize A Grafîa adeuviâ a l'é quélla de l'Académia Ligùstica do Brénno |
| Léngoa frànca mediterània † Sabir | |
|---|---|
| Parlòu in | Mâ Mediterànio (sorviatùtto Maròcco, Algerîa, Tunixîa, Lìbia, Lìbano, Grêcia, Çìpri) |
| Perîodo | Sécoli XI-XIX |
| Parlànti | |
| Clasìfica | estìnta |
| Clasificaçión | |
| Filogénezi | Léngoe indoeoropêe Itàliche Romànze Léngoa frànca mediterània |
| Còdici de clasificaçión | |
| ISO 639-3 | pml (EN) |
| Glottolog | ling1242 (EN) |
| Linguasphere | 51-AAB-c |
Etimologîa
O nómme da léngoa frànca o vêgne da-o bàsso latìn e o doviéiva voéi dî a "léngoa di Frànchi" e, in particolâ, a l'inprinçìpio o fâva riferiménto a-a léngoa comerciâle dêuviâ a l'época into Mediterànio de Levànte[4]. O nómme "Frànchi" o l'êa defæti dêuviòu pe indicâ tùtti quélli che vegnîvan da l'Eoröpa de Ponénte into perîodo tàrdo-bizantìn[5][6]. De chi o scignificâto de "léngoa frànca" o s'é alargòu, arivàndo a indicâ 'na quæ se sæ léngoa pónte. L'âtro nómme co-o quæ a l'é conosciûa, sàiva a dî "Sabir", o dêv'êse ligòu a-a pòula saber, che inte léngoe da Penîzoa Ibérica a veu dî "savéi".
Stöia
Òrìgine
A l'inprinçìpio a léngoa frànca mediterània a l'êa bazâ sorviatùtto in sciô zenéize e in sciô veneçiàn, ciù de caraterìstiche segondâie ch'arivâvan da-e léngoe òcitàn-romànze cómme catalàn e òcitàn. Ciù tàrdi tra i pòrti da Barbàia, d'ancheu inta región conosciûa cómme Maghreb, a léngoa a s'é evolûa vèrso di træti ciù comùn a-o spagnòllo e a-o portoghéize. Pe de ciù, a léngoa frànca a gh'àiva di préstiti lengoìstichi da-o bérbero, da-o tùrco, da-o françéize, da-o grêgo e da l'àrabo ascì.
A gramàtica da léngoa a dêuviâva caràteri da-e léngoe diferénti che l'àivan infloensâ. L'infinîo o l'êa dêuviòu pe tùtte e fórme verbâli e o léscico o l'êa sorviatùtto de tîpo Ìtalo-Romànzo, co-în'interfàccia spagnòlla. Coscì cómme inte l'àrabo, o spàçio de vocâle o l'êa amermòu, e-e infloénse do véneto se pêuan trovâ inta chéita de çèrte vocâle e inte pöse intervocàliche.
Ûxi
Quésta léngoa mescciâ a l'êa bén bén dêuviâ pò-u comèrcio e pi-â diplomaçîa, ciù che da-i scciâvi di bagnio, da-i pirâti da Barbàia e da-i eoropêi che stâvan a Argê into perîodo pre-coloniâle. Storicaménte, i prìmmi pòsti dónde s'é difûzo són stæti i fóndeghi zenéixi e veneçién into Levànte, pasòu l'ànno 1000.
Co-a difuxón da léngoa frànca into Mâ Mediterànio, gh'é stæto a sò framentaçión dialetâle, co-a diferénsa prinçipâ ch'a l'êa dovûa da-a prezénsa ciù inportànte de pòule zenéixi, veneçién e provensæ into Levànte méntre, into Maghreb, l'êa ciù comùn o léscico de derivaçión Ibêro-Romànza. Inta segónda zöna, dòppo chi-â Frànsa into sécolo XIX a l'é diventâ a poténsa dominànte, a léngoa frànca argerìnn-a a s'êa bén bén galicizâ (tànto che se dîxe che-e génte do pòsto credéivan de parlâ françéize quànde discorîvan in léngoa frànca co-i françéixi, co-i françéixi che pe cóntra credéivan de parlâ àrabo), con quésta versción da léngoa ch'a s'é conservâ scìnn-a-a fìn do sécolo XIX. O françéize argerìn o l'êa pe cóntra 'na variêtæ da léngoa françéize, scibén chi-â léngoa frànca a l'à avûo 'na çèrta infloénsa inta sò evoluçión; inte 'n mòddo scìmile, de âtre léngoe pàn infloensæ da-a léngoa frànca. Prezénpio, o pidgin italiàn-eritrêo o gh'àiva de somegiànse co-a léngoa frànca, spécce inte l'ûzo di partiçìppi italién cómme marcatoî pasæ ò perfetîvi. L'é stæto dónca teorizòu che quéste somegiànse ségge stæte trasmìsse a-i eritrêi pe mêzo di stereòtipi do parlâ forèsto italiàn[7].
E somegiànse da léngoa frànca con âtre léngoe són un di pónti de discusción in sciâ sò clasificaçión cómme léngoa. Pi-â ciù pàrte di studiôxi a saiéiva da consciderâ cómme 'n pidgin, méntre di âtri són contrâi a st'afermaçión chi e propónn-an de consciderâla cómme 'n'interléngoa.
L'Hugo Schuchardt o l'é stæto o prìmmo lengoìsta a studiâ a léngoa frànca inte 'n mòddo scistemàtico. In sciâ bâze da teorîa monogenética de l'òrìgine di pidgin ch'o l'àiva svilupòu, a léngoa frànca a l'êa conosciûa da-i navegànti do Mâ Mediterànio, inclûxi i portoghéixi ascì. Sti chi, quànde àn comensòu l'esploraçión de Àfrica, América, Àzia e Òceània, àn çercòu de comunicâ co-e génte do pòsto co-in parlâ mescciòu tra 'na versción portogheizâ da léngoa frànca e-e léngoe locâli. De lòngo pi-â teorîa do Schuchardt, quànde ingléixi e françéixi són intræ in conpetiçión co-i portoghéixi e sò ciùsme àivan inpréizo o "portoghéize corótto". In sciâ fìn, 'n procésso de relescificaçión o l'à portòu o léscico da léngoa frànca e do portoghéize a êse rinpiasòu da-a léngoe de popolaçioìn in contàtto.
Sta teorîa chi a l'amîa de mostrâ e somegiànsa tra a ciù pàrte di pidgin e de léngoe créole d'òrìgine eoropêa, cómme o tok pisin, o papiamento, o sranan tongo, o krio e o pidgin ingléize-cinéize. Di rèsti da léngoa frànca se pêuan ancón trovâ into parlâ argerìn e into polari. Gh'é de tràcce che se són conservæ inti topònimi ascì, cómme prezénpio o Còu Guardafui, ciamòu coscì da l'espresción in léngoa frànca pe "amîa e scàppa".
Dibàtito
Bén bén de caràteri da léngoa frànca són ancón matêia de dibàtito, con de òpinioìn diferénti tra i studiôxi. Sto fæto chi o l'é dovûo da-a natûa sorviatùtto òrâle da léngoa frànca, tànto che no gh'é goæi de testimoniànse scrîte, che pi-â ciù pàrte són di ezénpi in letiatûa e no di câxi do sò ûzo pràtico. Quésto o poriéiva êse o ségno de 'na léngoa no fisâ ma ch'a càngia bén bén co-o ténpo.
Gh'é di dibàtiti in sciâ sò clasificaçión e in sce l'òrìgine do pòula "léngoa frànca". Scibén che, pi-â ciù pàrte di studiôxi, a saiéiva da consciderâ cómme 'n pidgin, pe di lengoìsti st'afermaçión chi a no l'é goæi precîza e preferìscian parlâ de interléngoa ò de léngoa de koiné. In sce l'òrìgine do nómme, tra e âtre teorîe se pénsa che "léngoa frànca" o véugge dî "léngoa lìbera", fòscia con riferiménto a-o lìbero comèrcio, òpû ch'o vêgne da 'na traduçión da l'àrabo pe "léngoa latìnn-a" ò "léngoa comerciâle". Tra i âtri scignificâti propòsti gh'é quélli de "léngoa di véneti", "léngoa di òcidentâli" ò, senpliceménte, "léngoa di frànchi"[8].
Nòtte
Bibliografîa
- (EN) Henry Romanos Kahane, The Lingua Franca in the Levant: Turkish Nautical Terms of Italian and Greek Origin, University of Illinois, 1958.
- (EN) Hugo Schuchardt, Pidgin and Creole Languages: Selected Essays by Hugo Schuchardt, Cambridge University Press, 1980, ISBN 0-521-22789-5.
- (EN) John A. Holm, Pidgins and Creoles, Cambridge University Press, 1989, p. 607, ISBN 0-521-35940-6,.
- (EN) George Lang, The Literary Settings of Lingua Franca (1300-1830), in Neophilologus, vol. 76, n. 1, 1992, pp. 64-76.
- (FR) Jocelyne Dakhlia, Lingua Franca - Histoire d'une langue métisse en Méditerranée, Actes Sud, 2008, ISBN 2-7427-8077-7.
- (EN) Eric R. Drusteler, Speaking in Tongues: Language and communication in the Early Modern Mediterranean, in Past and Present, vol. 217, 2012, pp. 4-77.
- (EN) Louise A. Hitchcock e Aren M. Maeir, A Pirate's Life for me: The Maritime culture of the Sea Peoples, in Palestine Exploration Quarterly, vol. 148, n. 4, 2016, pp. 245-264.
- (EN) Natalie Operstein, Inflection in Lingua Franca: from Haedo's Topographia to the Dictionnaire de la langue franque, in Morphology, vol. 28, 2018, pp. 145-185.
- (EN) Joanna Nolan, The Elusive Case of Lingua Franca, Palgrave Macmillan, 2020, ISBN 3-030-36456-9.
- (EN) Joshua Brown, On the Existence of a Mediterranean Lingua Franca and the Persistence of Language Myths, in Karen Bennett e Angelo Cattaneo, Language Dynamics in the Early Modern Period, Lóndra, Routledge, 2022, pp. 169-189, ISBN 1-000-57461-X.
Colegaménti estèrni
- (FR) Dictionnaire de la Langue Franque ou Petit Mauresque, in sce gallica.bnf.fr, 1830. URL consultòu o 28 lùggio 2023.
- (EN) Alan Corré, A Glossary of Lingua Franca, in sce minds.wisconsin.edu, 2005. URL consultòu o 28 lùggio 2023.
- (FR) Kaddour- Fables et Contes en Sabir, in sce alger-roi.net. URL consultòu o 28 lùggio 2023 (archiviòu da l'url òriginâle o 23 frevâ 2009).