Архитектура на Србија

Најсеверниот антички македонски град бил Кале Кршевица од 5 век п.н.е. Скордисците ја изградиле камената тврдина Сингидунум, Калемегдан во Белград во 3 век п.н.е. Оттогаш е изградена од Римјани, Срби, Турци, Австријци и покажува пример за продолжување на архитектурата стара 2.300 години, служејќи како една од најдобрите обележја во Белград.

Римјаните оставиле многу траги од нивното шествековно владеење во српските земји, вклучително и неколку утврдувања и комплекси, како што е Царскиот дворец на Галериј во Гамзиград ( Феликс Ромулијана ) од 3 век н.е., кој бил изграден на неговото родно место по победата против Персијците, локалитетот Медијана во Ниш од 4 век, урнатините на главниот град на Мизија Виминациум, поранешна римска престолнина и родно место на неколку римски цареви Сирмиум и византискиот град Јустинијана Прима изграден од Јустинијан I, што било седиште на Архиепископијата на Јустинијана Прима.

Манастирот Прохор Пчињски е основан во 1067–1071 година од страна на византискиот цар Роман IV во чест на Свети Прохор Пчињски.^[1]

Архитектонски школи

• Архитектонско училиште Рашка
• Архитектонско училиште Морава
• Вардарско архитектонско училиште

Црквата на Светите апостоли Петар и Павле е една од ретките преостанати згради од раниот среден век и светското културно наследство на УНЕСКО. Манастирот Прохор Пчињски е основан во 1067–1071 година од страна на византискиот цар Роман IV во чест на Свети Прохор Пчињски.^[1] Црковната архитектура најмногу се развивала под покровителство на српската држава. Најкарактеристичното парче од средновековната српска архитектура бил манастирот Студеница основан од Стефан Немања, основачот на средновековна Србија во околу 1190 година. Овој манастир имал и значајни уметнички дела, вклучувајќи ги и фрескоживописот во византиски стил. Нејзината црква содржи и обемни скулптури засновани на Псалми и Успението на Богородица. УНЕСКО го додал овој манастир на својот список на места на светското културно наследство во 1986 година. Тој претставувал модел за други манастири кај Милешева, Сопочани и Високи Дечани.

Влијанието на византиската уметност станало повлијателно по заземањето на Цариград во 1204 година во Четвртата крстоносна војна кога многу грчки уметници избегале во Србија. Нивното влијание може да се види кај црквата Вознесение во Милешева, како и во ѕидните слики во црквата Свети Апостоли во Пеќ и манастирот Сопочани. Иконите формирале и значаен дел од црковната уметност.

Влијанието на византиската архитектура го достигна својот врв по 1300 година, вклучително и обновата на црквата „Пресвета Богородица Левишка“ (околу 1306-1307) и црквата Свети Ѓорѓи во Старо Нагоричане во Македонија, како и манастирот Гражаница во Косово. Црковните декоративни слики исто така се развиле понатаму во периодот.

Манастирот Високи Дечани во Метохија бил изграден помеѓу 1330 и 1350 година. За разлика од другите српски манастири од тој период, тој бил изграден со романски одлики од мајстори-градители под монахот Витус од Котор. На неговите фрески има 1000 портрети кои ги прикажуваат сите главни теми на Новиот завет. Соборниот храм има иконостас и врежан кралски саркофаг. Во 2004 година, УНЕСКО го вклучил манастирот на списокот на светско наследство.

Имало уште поголем бран на црковната архитектура. Принцот Стефан Лазаревиќ бил поет и покровител на уметноста, кој ја основал црквата во Ресава кај Морава со теми за Христос со луѓето прикажани облечени во феудални српски носии.

Црковни споменици

• Црква Петрова, 800 г. н.е., Стари Рас
• Ѓурѓеви ступови, 1166, Нови Пазар
• Црква Богородица Левишка, 12 век, Призрен
• Манастир Студеница, 1190 година, Краjeево
• Пеќска патријаршија, 13 век, Пеќ
• Манастир Сопочани, 1265 година, Стари Рас
• Манастир Милешева, 1236 година, Приеполе
• Високи Дечани, 1327 година, Дечани
• Манастир Грачаница, 1321 година, Грачаница е пример за српско-византиски стил ( светско наследство на УНЕСКО )
• Манастир Свети Архангели, 1343, Призрен

• 
  Манастир Студеница (1196), пример за единствена средновековна српска архитектура, светско културно наследство на УНЕСКО
• 
  Манастир Жича (1207-1217), крунисаното место на српските кралеви
• 
  Патријаршијата во Пеќ е историска резиденција на српските архиепископи, светско наследство на УНЕСКО
• 
  Српски православен манастир Високи Дечани, изграден во 14 век, светско наследство на УНЕСКО
• 
  Српски православен манастир Грачаница, изграден во 14 век, светско наследство на УНЕСКО

Ова е црковно- архитектонски стил кој цветал во српскиот доцен среден век, кој бил развиен преку спојување на современата византиска архитектура со влијанија од рашкиот стил, формирајќи нов стил. Кон крајот на 13 и во првата половина на 14 век српската држава се проширила во Македонија, Епир и Тесалија до Егејското Море. На овие нови територии, српската уметност била уште под влијание на византиската уметничка традиција.

Грачаница, која целосно била обновена од кралот Милутин во 1321 година, е најубавиот споменик на српската архитектура од 14 век. ^[2] Црквата на овој манастир е пример за конструкција што постигнала највисок степен на архитектура не само во византиска форма, туку и при создавање на оригинален и слободен стил надминувајќи ги неговите модели. Ѕидното создавање во чекори е една од основните одлики на овој храм. Кралската црква во Студеница, карактеризирана како идеална црква, е изградена во првите децении на 14 век.

До крајот на третата деценија на 14 век конечно се оформила Патријаршијата во Пеќ. Надворешноста на патријаршијата е визија за форми карактеристични за современата српска архитектура. На поголемиот дел од надворешните sидови се користелукрас на боја, наместо релјеф од камен и украс од тула и камен. Типична српско-византиска црква има правоаголна основа, со голема купола во центарот со помали куполи околу централната. Внатрешноста на црквата е покриена со фрески кои илустрираат разни библиски приказни и прикажуваат српски светци.

Територијата на денешна Република Србија била дел од Отоманското Царство во раниот современ период, особено Централна Србија, за разлика од Војводина, која премина под Хабсбуршка управа почнувајќи од крајот на 17 век. Османлиската култура значително влијаела на регионот, во архитектурата, кујната, јазикот и облеката, особено во уметноста и исламот.

• 
  Бајракли џамија во Белград 1575 година
• 
  Џамија Алтун-Алем, Нови Пазар, XVI век
• 
  Фонтана на Мехмед Паша Соколовиќ, Белград, 1576/77
• 
  Џамија Ислам-ага, Ниш, 1720 година
• 
  Куќа на Паша, во Врање, 1765
• 
  Кула на черепот, Белград, 1809 ->

За време на краткотрајното австриско владеење над Белград, бил изграден барокен кварт, со плоштад и неколку монументални градби.^[3] По освојувањето на градот од отоманските Турци, сите барокни згради биле срушени.^[4] Повеќето српски православни цркви биле изградени со сите одлики на барокните цркви изградени во австриските администрирани региони. Црквите обично имале камбанарија и една единствена зграда со иконостасот внатре во црквата покриена со слики во стилот на ренесансата. Овие цркви најмногу може да се најдат во Земун и покраината Војводина.

XIX век е време на развој на српскиот национализам, кој се обидувал да развие „национален стил“ и во архитектурата, во согласност со идеите за национален романтизам. Во рамките на поширокото движење на историзмот, паралелно со неокласичната архитектура, Србија го создала стилот на византиска преродба во архитектурата. Другите типови на историзам имаат помалку влијание во Србија, иако има неколку примери на архитектура на готска преродба, како што е замокот Капетаново од 1904 година.

Модерната сакрална архитектура на Србија го добила својот главен поттик од династичката погребна црква во Опленац, која била нарачана од член на династијата Караѓорчевиќи во 1909 година.^[5] Со доаѓањето на руските емигрантски уметници по Октомвриската револуција, главните владини згради во Белград биле планирани од еминентни руски архитекти обучени во Руското Царство.^[6][7] Кралот Александар бил покровител на неовизантиското движење.^[8] Нејзини главни поборници биле Александар Дероко, Момир Коруновиќ, Бранко Крстиќ, Петар Крстиќ, Григориј Самојлов и Николај Краснов. Нивниот главен придонес бил Бели двор, црквата Свети Сава, црквата Свети Марко, Белград. По завршувањето на комунистичката ера, Михаило Митровиќ и Небојша Поповиќ биле поборници за нови склоности во сакралната архитектура кои користеле класични примери во византиската традиција.^[9]

• 
  Црква Свети Марко, Белград, 1835 година
• 
  Фондацијата Куќа на Вук во Белград од Бранко Таназевиќ, 1879 година
• 
  Криптата на мавзолејот во Опленац, 1910 година
• 
  Стара телефонска централа во Белград од Бранко Таназевиќ, 1923 година
• 
  Стара пошта од Момир Коруновиќ, 1929 година

Стилот Арт Нову и виенската сецесија цветала на северот на земјата кон крајот на XX век, кога регионот на Војводина сè уште бил дел од унгарското кралство под Хабсбурзите. Суботица и Зрењанин се домаќини на особено извонредни градби од тој период. Ниту Нови Сад ^[10] и Белград не биле имуни на архитектонската новина.

• Нови Сад : Банка на Војводина (1904), Новосадска синагога (1909), Томиновата палата (1909) ^[11]
• Суботица : Синагога (1901), Градско собрание, Градска библиотека, Палатата Раихл

• 
  Банка на Војводина (1904)
• 
  Новосадска синагога (1909)
• 
  Синагога Суботица (1902) е Внатрешност при реновирање
• 
  Палатата Раихл, Суботица (1904)
• 
  Градско собрание на Суботица (1910)
• 
  Градска библиотека Суботица од Ференц Рајхл, 1897 година ->

• Зрењанин : Куќата на Липот Голдмит,^[12], Градско собрание, Дунчерски палата, Бенцеова куќа, Мал мост

• 
  Куќата на Липот Голдмит, 1870-тите
• 
  Градско собрание на Зрењанин, 1890 година
• 
  Палата на богатото семејство Дунчерски, 1906 година
• 
  Куќа Бенце, Зрењанин, 1909 година
• Мал мост, Зрењанин 1910 година
  Мал мост, Зрењанин 1910 година

• Белград: Хотел Москва (1908), Куќата на Вучо на реката Сава (1908), Студиото на Урош Предвиќ (1908), Куќа на Мика Алас (1910),

• 
  Белградска задруга, 1882 година
• 
  Хотел Москва|Хотел Москва (1908)
• 
  Студио на Урош Предвиќ (1908)
• 
  Куќата на Вучо на реката Сава (1908)
• 
  Куќа на Мика Алас (1910)

Југословенската архитектура се појавила во првите децении на 20 век пред воспоставувањето на државата ; во овој период голем број јужнословенски креативци, воодушевени од можноста за државност, организирале серија ликовни изложби во Србија во име на заедничкиот словенски идентитет. По владината централизација по создавањето на Кралството Југославија во 1918 година, овој почетен ентузијазам од долу нагоре започнла да згаснува. Југословенската архитектура станала повеќе диктирана од сè повеќе концентрираниот државен авторитет, кој сакал да воспостави унифициран државен идентитет.^[13]

Почнувајќи од 1920-тите, југословенските архитекти започнале да се залагаат за архитектонски модернизам, гледајќи го стилот како логично продолжување на прогресивните национални наративи. Групата архитекти на модерното движење, организација основана во 1928 година од страна на архитектите Бранислав Којиќ, Милан Злоковиќ, Јан Дубови и Душан Бабиќ се залагале за широко распространето прифаќање на модерната архитектура како „национален“ стил на Југославија за надминување на регионалните разлики. И покрај овие поместувања, различните односи кон запад го направиле усвојувањето на модернизмот неконзистентно во Втората светска војна на Југославија. Од сите југословенски градови, Белград има најголема концентрација на модернистички структури.^[14][15] Команда на воздухопловството од Драгиша Брашован е една од најголемите меѓувоени модернистички згради во Белград.

Архитектурата на Југославија се одликувала со нови, уникатни и често различни национални и регионални наративи.^[17] Како социјалистичка држава што останала слободна од Железната завеса, Југославија усвоила хибриден идентитет што ги комбинирала архитектонските, културните и политичките склоности и на западната либерална демократија и на советскиот комунизам.^[18][19][20]

Веднаш по Втората светска војна, краткото здружување на Југославија со Источниот блок започнал краток период на социјалистички реализам. Централизацијата во рамките на комунистичкиот модел довел до укинување на приватните архитектонски практики и државната контрола на професијата. Во овој период, владејачката Комунистичка партија го осудила модернизмот како „буржоаски формализам“, потег што предизвикал триење кај нацијата предвоена модернистичка архитектонска елита.^[21]

• Домот на Синдикатот, 1947 година

Социјалистичката реалистичка архитектура во Југославија завршила нагло по расколот на Јосип Броз Тито со Сталин во 1948 година. Во следните години нацијата се свртила кон Западот, враќајќи се на модернизмот кој ја карактеризирал предвоената југословенска архитектура.^[15] За време на оваа ера, модернистичката архитектура го симболизира раскинувањето на нацијата од СССР (поим што подоцна се намалил со растечката прифатливост на модернизмот во Источниот блок).^[21][22] Послевоеното враќање на нацијата кон модернизмот е можеби и најдобро покажано во Југословенскиот павилјон од 1958 година на Експо 58, чија отворена и лесна природа е во спротивност со многу потешката архитектура на Советскиот Сојуз.^[23] Голем број архитекти од Србија направиле важни модернистички градби низ Африка и Блискиот Исток.^[24] Архитектот Михајло Митровиќ бил еден од неколкуте забележителни автори од тој период. Тој е најпознат по модернистичките градби инспирирани од Арт-Нову како Западна градска порта.^[25]

• 
  Сала 1 (Белградско сајмиште), најголемата купола во Европа и најголема купола на светот помеѓу 1957 и 1965 година
• 
  Кули во град Ушче, 1964 година и Музеј на современа уметност (Белград) (долу лево), 1958 година
• 
  Хотел Слобода во Шабац од Слободан Јанјиќ, 1977 година
• 
  Кула Београѓанка Бранко Пешиќ, 1974 година
• 
  СПЦ Војводина ( Хала ), 1981 година

Во овој период, југословенската пауза од советскиот социјалистички реализам се комбинирала со напорите за одбележување на Втората светска војна, што заедно довело до создавање огромна количина апстрактни вајарски воени споменици, денес познати како споменик^[26]

• 
  Споменик на партизански одред, Белград
• 
  Меморијален парк Шумарице, Крагуевац, од Миодраг Žивковиќ, 1953 година
• 
  година
• 
  Меморијален парк Лесковац од Богдан Богдановиќ, 1971 година
• 
  Споменик на рударите, Косовска Митровица, од Богдан Богдановиќ, 1973 година
• 
  Светилиште за паднатите борци за слобода, Власотинце, дело на Богдан Богдановиќ, 1975 година
• 
  Меморијал „Кадињача “, од Миодраг Живковиќ и Александар Ѓокиќ, 1979 година

Кон крајот на 1950-тите и раните 60-ти години на минатиот век, брутализмот започнал да собира следбеници во рамките на Југославија, особено кај помладите архитекти, тренд што може да биде под влијание на распуштањето на Меѓународниот конгрес на современа архитектура од 1959 година.^[27] Покрај бројните бруталистички згради во главниот град, може да се најдат и други значајни примери во Пожаревац, Ужице, Сремска Митровица и други делови од земјата.^[28]

• Музеј на Југославија (1962) од Михајло Јанковиќ ^[29]
• Градско собрание на Нови Београд (1967) од Стојан Максимовиќ и Бранислав Јовин
• Зграда на Тоблероне (1963) од Риста Шекерински
• 25 мај Спортцентар (1975) од Иван Антиќ ^[30]
• Источна градска порта во Белград (1976) од Вера Ширковиќ
• Белградската градска порта на Западот (1977) од Михајло Митровиќ
• Сава Центар (1979) од Стојан Максимовиќ
• Блокови 22, 23, 28, 30, 61, 62, 63, Нов Белград

Со политиките за децентрализација и либерализација од 1950-тите во СФР Југославија, архитектурата станала сè повеќе фрактура по етнички линии. Архитектите сè повеќе се фокусирале на градење со упатување на архитектонското наследство на нивните индивидуални социјалистички републики во форма на критички регионализам.^[31] Растечката разлика на индивидуалните етнички архитектонски идентитети во рамките на Југославија се влошила со децентрализацијата на поранешниот централизиран авторитет за зачувување на историјата, обезбедувајќи им на поединечните региони дополнителна можност критички да ги анализираат сопствените културни наративи.^[13]

Меѓународниот стил, кој пристигнал во Југославија веќе во 80-тите години на минатиот век, ја презел сцената во Белград по војните и изолацијата во 90-тите. Големите проекти за недвижнини, вклучително и Савоград и повторното еновирање на Кулите Ушче, го воделе теренот, со малку почит кон локалното архитектонско наследство.

Пред и исто така по југословенските војни, бројни архитекти ја напуштиле Србија и ја продолжиле својата работа во голем број европски, американски и африкански земји, создавајќи неколку стотици згради.^[3]

Во 2015 година, бил постигнат договор со Игл Хилс ( компанија од ОАЕ ) за проектот Беград на вода, за изградба на нов дел од градот на моментално неразвиена пустелија покрај крајбрежјето. Овој проект, официјално започнат во 2015 година и е еден од најголемите проекти за урбан развој во Европа, ќе чини најмалку 3,5 милијарди евра.^[32][33] Според Срѓан Гарчевиќ, „нејасно современ, но некако евтин, тој е засаден нелегално среде град на нестабилна почва - служејќи им на интересите на анонимните неколку среќници“.^[34]

• 
  Сава Сити ( Савоград ), (2004-2010)
• 
  Кристална сала (Зрењанин) (2006)
• 
  Мост Ада (2008-2011)
• 
  Белград на вода, 2014 година-во тек
• 
  Штарк Арена, 1991-2004 ->

• Medieval Architecture of Serbia Архивирано на 2 февруари 2017 г.
• Blago - Modern Serbian Architecture Архивирано на 26 јануари 2020 г.
• A map of brutalist architecture in Belgrade