Essen-iepenbos

• Synoniem: Fraxino-Ulmetum campestris-effusae (Tx. 1952) Oberd. 1953, Ulmo-Fraxinetum (Noirfalise, 1984)
• Frans: Frênaies-ormaies
• Duits: Eichen-Eschen-Ulmen-Auwald
• Syntaxoncode voor Nederland (rVvN): r46Aa02

De wetenschappelijke naam Fraxino-Ulmetum is afgeleid van de botanische namen van twee belangrijke soorten binnen deze klasse, de gewone es (Fraxinus exelsior) en de gladde iep (Ulmus minor).

Het essen-iepenbos is een hoog opgaand loofbos, met een goed ontwikkelde en soortenrijke boom-, struik- en kruidlaag. In bossen waar de iepenziekte heeft toegeslagen, kan het bos zeer open zijn en de struiklaag daarentegen zeer dicht en weelderig, met veel lianen.

Essenhakhoutbossen zijn eerder dicht en laagblijvend, en staan bekend om hun rijkdom aan epifytische mossen.

Het essen-iepenbos komt vooral voor op licht humeuze en vrij kalkrijke, jonge en weinig gedifferentieerde, leem- of kleigronden, die nu en dan tot regelmatig overstromen. In de regel zijn dit vochtiger plaatsen dan die waarop het abelen-iepenbos wordt gevonden.

Het wordt in natuurlijke omstandigheden aangetroffen in de alluviale komgronden langs grote rivieren, maar goed ontwikkelde voorbeelden van oud alluviaal bos zijn in onze streken praktisch verdwenen. Dergelijke gronden zijn immers al sinds lange tijd in cultuur gebracht, en de restanten zijn zeer sterk verstoord door drainage en inplanting met populierenbos.

In meer door de mens gecreëerde omstandigheden vindt men het ook in oude parkbossen en in essenhakhoutbossen.

Het essen-iepenbos ontwikkelt zich spontaan uit struwelen van de associatie van sleedoorn en eenstijlige meidoorn (Pruno-Crataegetum). Wanneer de bodem niet regelmatig overstroomt zal het bos verder evolueren, op lichte bodems waarschijnlijk naar beuken-eikenbos (Fago-Quercetum), op zwaardere bodems naar eiken-haagbeukenbos (Stellario-Carpinetum).

In het essen-iepenbos worden in Nederland en Vlaanderen drie subassociaties onderscheiden.

Deze vallen uiteen in twee groepen, het elzenrijk essen-iepenbos met subassociatie alnetosum, en het droog essen-iepenbos dat alle andere associaties omvat.

Typische subassociatie

De typische subassociatie (Fraxino-Ulmetum typicum) zoals hieronder beschreven. Syntaxoncode voor Nederland is r46Aa02a.

Subassociatie met gewoon sneeuwklokje

Een subassociatie met gewoon sneeuwklokje (Fraxino-Ulmetum galanthetosum) wordt gekenmerkt door een ondergroei met gewoon sneeuwklokje (Galanthus nivalis). Syntaxoncode voor Nederland is r46Aa02b.

Elzenrijk essen-iepenbos

Het elzenrijk essen-iepenbos of vochtig essen-iepenbos (Fraxino-Ulmetum alnetosum) is een subassociatie met een hoge abundantie van zwarte els (Alnus glutinosa) in de boomlaag en opvallend veel moerasplanten in de ondergroei. Dit bostype is typisch voor natte tot zeer natte standplaatsen met een continue hoge grondwaterspiegel, veelal op een ondergrond van zware klei, langs de rand van het rivierdal. Periodiek kunnen deze bossen zelfs volledig onder water staan.

Het verspreidingsgebied van het essen-iepenbos strekt zicht uit over het noorden van West- en Midden-Europa, van Midden-Frankrijk tot in Polen.

In Nederland vinden we dit bostype vooral in het fluviatiel district en in de duinen. Parkbossen van dit type vindt men in Nederland in de Betuwe, langs de Utrechtse Vecht, op Walcheren en in het zeekleigebied in Friesland en Groningen. Essenhakhout wordt nog aangetroffen in het Utrechtse rivierengebied en in de binnenduinrand.

In Vlaanderen zijn nauwelijks nog voorbeelden van oud alluviaal bos. De essen-iepenbossen die nog voorkomen in het Brabants en Vlaams district langs rivieren en beken op leembodems, zijn van recentere aard.

In de vegetatiezonering maakt het essen-iepenbos bij haar bosrand veelal contact met mantelgemeenschappen uit de sleedoorn-orde, of zoomgemeenschappen uit de klasse van nitrofiele zomen. Daarnaast kan het essen-iepenbos ook direct in contact worden aangetroffen met graslandgemeenschappen uit de glanshaver-orde. In de vegetatiezonering van het natuurlijke landschap gaat het essen-iepenbos aan de lagere kant (richting de rivier) over in gemeenschappen uit de klasse van wilgenvloedbossen en -struwelen.

Op de bast van de bomen en struiken in het essen-iepenbos komen epifytische cryptogamengemeenschappen uit de kringmos-klasse voor. Een bijzondere associatie uit deze klasse is die touwtjesmos-associatie, die zeer typerend en goed ontwikkeld is in oude hakhoutvormen van het essen-iepenbos.

Het essen-iepenbos heeft in Nederland en Vlaanderen slechts twee weinig bruikbare kensoorten, de donkere ooievaarsbek, die hier enkel als stinsenplant voorkomt, en het zeldzame hondstarwegras.

In de boomlaag domineren gewone es, gewone esdoorn en zomereik, met gladde iep op het tweede plan. De struiklaag bevat meestal eenstijlige meidoorn, gewone vlier en gewone vogelkers. De onderbegroeiing omvat een aantal nitrofiele soorten als grote brandnetel, geel nagelkruid, kleefkruid en hondsdraf, wijzend op betrekkelijke voedselrijkdom in de bodem. Net zoals in het abelen-iepenbos vinden we er verschillende stinsenplanten, met de Italiaanse aronskelk, holwortel en bostulp als onderscheidende soorten.

De moslaag is meestal goed ontwikkeld met soms veel epifytische soorten als het spatelmos, schijfjesmos, recht palmpjesmos en glad kringmos.

In de onderstaande tabel staan de belangrijkste diagnostische plantentaxa van het essen-iepenbos voor Nederland en Vlaanderen.

Boomlaag

Struiklaag

Kruidlaag

Moslaag

In de Biologische Waarderingskaart (BWK) van Vlaanderen en het Brussels Hoofdstedelijk Gewest staat deze associatie, samen met het verwante vogelkers-essenbos, bekend als alluviaal elzen-essenbos (va).

Het komt voor als volwaardige bossen in alluviale valleien op zware, matig vochtige tot matig natte, lemige of zandlemige bodems en als lijnvormige elementen langsheen bronbeken in de vorm van houtkanten. Deze bossen werden in het verleden dikwijls beheerd als hakhout, maar zijn tegenwoordig dikwijls ingeplant met canadapopulier.

Het alluviaal elzen-essenbos staat gewaardeerd als 'Biologisch zeer waardevol'.

• 
  Close-up van een kruidlaag

• Essen-iepenbos op Flora van Nederland