Jules Massenet

Massenet werd als jongste van elf kinderen in het officiersgezin van Alexis Massenet (1788-1863) en Adélaïde Royer de Marancour (1809-1875) geboren in Montaud bij Saint-Étienne. Alhoewel hij 10 oudere broers en zussen had, nam zijn moeder, zelf een pianiste, de tijd om Jules pianoles te geven.

Later studeerde hij solfège bij Augustin Savard, harmonie bij Napoléon-Henri Reber. Vanaf november 1861 studeerde hij compositie bij Ambroise Thomas en Charles Gounod.

De instrumentale muziek

Aanvankelijk schreef Massenet piano- en orkestwerken. In 1861 publiceerde hij zijn Grande Fantaisie de concert sur le «Pardon de Ploërmel», de Giacomo Meyerbeer voor piano. De orkestwerken zijn meestal minder bekend dan zijn opera's. Hij schreef diverse composities voor orkest - waarvan zijn zeven suites, onder andere de Scènes Alsaciennes, Scènes Pittoresques, Scènes Napolitaines en de Scènes de Féerie, de bekendste zijn. Hij schreef in 1870 een symfonie en in 1903 een pianoconcert, helemaal in de traditie van de 19e eeuw.

Pianoconcert in Es

Massenet ging op elfjarige leeftijd naar het Parijse Conservatoire National Supérieur de Musique en studeerde aanvankelijk piano bij Adolphe Laurent. Het conservatorium stond alom bekend om zijn uitstekende en progressieve piano-afdeling, opgericht door Louis Adam en zijn leerling Friedrich Kalkbrenner, die de zogenaamde ‘jeu perlé’ methode introduceerde: arm stil houden en pols- en vingertechniek ontwikkelen met als doel om mooi helder en vooral virtuoos passagewerk te krijgen. Het werd het handelsmerk van veel Franse pianomuziek: mooie heldere toon en kristalhelder passagewerk. De hoogtepunten van het 'jeu perlé' zijn Debussy en Ravel.

Het pianoconcert van Massenet past geheel in deze traditie. In 1859 sloot Massenet zijn conservatorium studie af met een eerste prijs. Een mooie carrière als concertpianist zat er echter niet in. Er was geen geld voor. Massenet trok in bij een van zijn getrouwde zussen en verdiende wat met pianolesjes en als slagwerker in het orkest van de Parijse opera. Door deze baan ontstond zijn voorliefde voor opera.

Hij ging terug naar het conservatorium om compositielessen te nemen bij François Bazin. Die schonk weinig aandacht aan hem en Massenet werd zo’n beetje het zwarte schaap van de klas. Achttien jaar later nam Massenet Bazins leerstoel op het conservatorium als ook zijn leerstoel op de Académie des Beaux-Arts over.

Massenets tweede poging om zich als musicus te vestigen had meer succes. Hij won de fel begeerde compositieprijs Prix de Rome in 1863. Dat betekende drie jaar op kosten van het Comité ongestoord werken in een villa van De Medici net buiten Rome. Een van de bezoekers in de Villa Medici was Liszt. Hij gaf daar vaak concerten. Massenet viel hem als getalenteerd pianist-componist op en hij stuurde Constance de Saint-Marie naar hem toe voor pianolessen. In 1866 trouwde Massenet met haar.

Gedurende de tijd dat hij in Rome was bestudeerde hij de pianowerken van Chopin, Beethoven en Bach, volgens hem de enige ware pianocomponisten.

Massenet zag zichzelf alleen maar als pianist, niet als componist. Toch begon hij met schetsen voor een pianoconcert. Heel opmerkelijk want zijn grote succes kwam als operacomponist.

De schetsen van het pianoconcert bleven op de plank liggen tot 1903, toen voltooide hij het werk binnen drie maanden. Daar tussen in liggen zijn belangrijke opera’s.

In het pianoconcert is de invloed van Liszt heel goed te horen, vooral in de opening van het werk en in het prachtige –ietwat overdreven- laatste (derde) deel. Het is wat dat betreft een mooie synthese van het Franse ‘jeu perlé’ en de bravoure van Liszt. Zijn pianoconcert wordt vrijwel nooit meer uitgevoerd. Er bestaan slechts twee cd opnames van, een van Aldo Ciccolini op EMI en een van Stephen Coombs op Hyperion.

De vocale muziek

Verschillende oratoria ontstonden, voordat hij de muziekwereld begon te verblijden met opera's. In mei 1862 bood hij zijn eerste cantate Louise de Mézières aan het concours-Prix de Rome aan; hij ontving een eervolle vermelding en won een tweede prijs op het gebied van contrapunt en fuga. Hij won de Prix de Rome in 1863 met zijn cantate David Rizzio. Aan de prijs was een eenjarig verblijf in Italië verbonden (1864-1865). In deze tijd leerde hij Franz Liszt kennen.

De opera's

Het grootste aandeel in het hele oeuvre van Massenet hebben de opera's. Hij gebruikte een lyrischer gehouden grondlaag in zijn muziektaal, die zich over de stapjes Le Roi de Lahore - Manon - Werther - Thaïs ontwikkelde, en die daarna geen diepingrijpende verandering meer onderging. Dit betekende echter geen uniformiteit - integendeel: Massenet reageerde op muzikale stromingen, maar hij absorbeerde ze eerder, dan dat hij zich aan hen overgaf. Zo beproefde hij in Le Roi de Lahore en Le Cid het Meyerbeerse-genre van de Grand opéra, maakte in Esclarmonde een eerbetoon aan Richard Wagner en nam in La Navarraise de stromingen van het muzikale Verismo op. In deze opera gunde hij de sopraanrol aan Emma Calvé.

Hij was veelzijdig, rijk aan nuances en wendingen en verhief die rijkdom tot zijn scheppende credo. Dat vindt ook zijn uitdrukking in de genreaanduidingen, die hij zijn opera's gaf: van Opéra comique en Opéra over Opéra romanesque, Drame lyrique, Épisode lyrique, Pièce lyrique, Conte lyrique tot Conte de fées, Miracle, Drame sacré, Comédie chantée, Drame musical, Comédie héroique tot Opéra légendaire.

Massenets neiging te variëren en te differentiëren toont zich in de details. In bijvoorbeeld Manon hanteert hij tussen de beide traditionele uitingsvormen van de Opéra comique, namelijk het spreken en zingen, een groot aantal overgangsvormen. Daarmee kondigt hij het dan in Werther gebruikte principe van het doorcomponeren aan. Hij eist een onophoudelijke wisseling van toonhoogte, stijl van voordracht en uitdrukking, die hij met honderden aanwijzingen voor intonatie, frasering, dynamiek, enzovoort, pijnlijk nauwkeurig documenteert en becommentarieert.

Heel belangrijk is in dit verband de behandeling en de betekenis van de taal in Massenets compositiestijl. Om zijn muziek zo goed mogelijk in overeenstemming met de taal te brengen, leerde Massenet vóór het componeren altijd de tekst van de libretto's van buiten. De muzikale finesses plooiden zich naar het Franse idioom. Ook als hij geen grote vriend van veeleisende libretti was, ging het hem toch altijd om de theatrale effectvolle beschrijvingen in muziek van de - bij voorkeur instabiele - toestand van de zielen. Soms wist hij de aria's in finesse door de recitatief-dialogische passages te overtreffen - een kernargument tegen het verwijt dat Massenet een "puur melodicus" was. Dat hij altijd dicht bij de taal bleef, is mede verantwoordelijk voor de zwevende kwaliteit van de muziek, voor haar lyrisme, die de dragende kracht werd voor de muzikale Feminité.

Een altijd aanwezige karakteristiek van de componeerstijl van Massenet is zijn raffinement en zijn delicatesse, zijn subtiel spel met tempo en klankkleur. Maar daarin ligt ook het gevaar voor de uitvoerenden: wie uitsluitend de noten naspeelt, haalt er niet meer uit dan schrale klanken. Een niet sensibel genoeg aanvoelen van de muziek betekent onvermijdelijk dat de gevoeligheid, de fragiliteit en de transparantie wegvallen en gekunsteldheid en nadrukkelijkheid overblijven.

Van 1 oktober 1878 tot 1896 doceerde Massenet compositie aan het Conservatoire de Paris. Tot zijn bekende leerlingen behoorden Gabriel Pierné, Georges Marty, Paul Vidal, Xavier Leroux, Gustave Charpentier, Henri Rabaud, Max d'Ollone, Gabriel Dupont, Albéric Magnard en Florent Schmitt.

In 1879 maakte hij reizen naar Boedapest, Milaan, Londen, München, Buenos Aires, Rio de Janeiro en Praag. In 1895 werd hij tot Commandeur de la Légion d'Honneur benoemd. In 1910 werd hij president van het Institut de France.

Jules Massenet overleed op 70-jarige leeftijd in Parijs.

Massenets reputatie in Frankrijk werd na zijn overlijden door zijn leerlingen Alfred Bruneau, Gabriel Pierné, Gustave Charpentier, Henri Rabaud en Reynaldo Hahn levend gehouden, alsook door zijn componistencollega's Francis Poulenc en Claude Debussy, die liefdevol werken aan hem opgedragen hebben. In Duitsland werd een oorspronkelijk door Debussy positief bedoeld - indirect tegen Wagner gericht - oordeel in het negatieve getrokken, namelijk: "Massenet heeft het ware doel van de muziek verstaan. Men moet de muziek van alle geleerde bombast bevrijden. De muziek moet met bescheidenheid pogen vreugde te verbreiden." In deze zin, zag Debussy het echte talent van Massenet.

Werken voor orkest

• 1863 Ouverture en sol, voor orkest
• 1866 Pompeîa, symfonische suite
• 1866 Le Retour d'une caravanne, symfonisch gedicht
• 1867 Première suite d'orchestre, in 4 delen, op. 13
• 1870 Symfonie
• 1870 Scènes hongroises, 2e suite voor orkest
• 1874 Ouverture de "Phèdre"
• 1874 Scènes dramatiques, 3e suite voor orkest
• 1874 Scènes Pittoresques 4e suite voor orkest
• 1876 Scènes Napolitaines, 5e suite voor orkest
• 1881 Scènes de Féerie, 6e suite voor orkest
• 1881 Scènes Alsaciennes, 7e suite voor orkest
• 1883 Elegia, ter gelegenheid van het overlijden van Richard Wagner
• 1891 Visions, symfonisch gedicht
• 1897 Fantaisie, voor cello en orkest
• 1900 Brumaire, ouverture voor orkest
• 1903 Concerto in Es-groot, voor piano en orkest
  1. Andante moderato - Allegro non troppo (cadenza)
  2. Largo
  3. Airs slovaques: Allegro - Allegro maestoso - Allegro molto animato
• 1910 La Nef Triomphale, symfonische ode ter gelegenheid van de opening van Musée Océanographique de Monaco in Monaco en opgedragen aan de prins Albert I van Monaco
• 1915 Rapsodia satanica, uit de film Alfa
• Les Erinnyes, symfonisch gedicht naar het schouwspel van Leconte de Lisle

Werken voor harmonieorkest

• 1e Suite d'orchestre, bewerking door Eustace
• Andante religioso, bewerking door Wil van der Beek
• Le Cid, bewerking door Lawrence Odom
• Les Erinnyes, suite bewerking door Arie den Arend
• Ouverture "Phèdre", bewerking door Daniël Bolten voorzien van een opdracht door de componist
• Ouverture "Phèdre", bewerking door Lucien Cailliet
• Roi de Lahore, bewerking door Dureau
• Scènes Alsaciennes, bewerking door Gerard Boedijn
• Scènes Alsaciennes, bewerking door Daniël Bolten voorzien van een opdracht door de componist
• Scènes Napolitaines, bewerking door Paul Despray
• Scènes Pittoresques, bewerking door Millet
• Scènes Pittoresques, bewerking door Daniël Bolten voorzien van een opdracht door de componist
• Scènes Pittoresques, bewerking door Willem van Erp
• Scènes Pittoresques, bewerking door Bernard Rehl

Missen, oratoria, cantates en motetten

• 1862 Louise de Mézières, cantate
• 1863 David Rizzio, cantate voor solisten, gemengd koor en orkest
• 1864 Messe
• 1864 Requiem
• 1867 Paix et Liberté, cantate
• 1871 Marie-Magdeleine, (Drame sacré en 4 actes) oratorium voor solisten, gemengd koor en orkest - tekst: Louis Gallet - première: 11 april 1873, Parijs
• 1874 Eve, (Mystère en 4 parties) oratorium in 4 delen - tekst: Louis Gallet
• 1878 La Vierge, (Légende sacrée en 4 scènes) oratorium voor solisten, gemengd koor en orkest - tekst: GrandMougin
• 1884 Apollo's Invocation, cantate
• 1897-1899 La terre promise, oratorium in 3 delen - tekst: van de componist, naar de Vulgaat, première: 15 maart 1900, Parijs, Église Saint-Eustache
• Ave Maris Stella, motet voor 2 stemmen en cello ad libitum
• Cantate à la mémoire du Bienheureux Jean-Gabriel Perboyre, voor vier gelijke stemmen

Muziektheater

Opera's

Operettes

Balletten

Werken voor koren

• 1866 Une noce flamande, voor gemengd koor en orkest - tekst: naar een gedicht van G. Chouquet
• Suite parnassienne, muzikale fresque in 4 delen voor spreker, gemengd koor en orkest - tekst: M. Léna
• Suite théâtrale, voor spreker, zang en orkest - tekst: M. Léna

Vocale muziek

• 1866 Poême d'Avril, cyclus voor zang en piano, op.14, - tekst: naar gedichten van Armand Silvestre
• 1866 Alleluja, voor 4 stemmen a capella
• 1867 Poème du Souvenir, zangcyclus
• 1880 Souvenez-vous Marie, voor solisten, gemengd koor en orkest - tekst: Georges Boyer
• À Colombine, voor zang en piano
• Amours bénis, voor zang en piano
• Biblis, voor solisten, gemengd koor en orkest
• Élégie, voor mezzosopraan (of bariton) en cello (of viool)
• Narcisse, idylle antique voor tenor en orkest
• Nuit d'Espagne, voor zang en piano
• Oh! si les fleurs avaient des yeux, voor zang en piano
• Poème d'octobre, zangcyclus
• Poème d'amour, zangcyclus
• Poème d'hiver, zangcyclus
• Poème d'un soir, zangcyclus
• Si tu veux mignonne, voor zang en piano
• Soleil couchant, voor zang en piano
• Souvenir de Venise, voor zang en piano

Kamermuziek

• Tristesse de Dulcinée, voor cello en piano

Werken voor piano

• Année Passée
• Dix Pièces de genre, op. 10
  1. Nocturne
  2. Marche
  3. Barcarolle
  4. Rigodon
  5. Elégie jouée par les Erynnyes
  6. Saltarello
  7. Vieille chanson
  8. Légende
  9. Fughetta
  10. Carillon
• Eau courante
• Eau dormante
• Papillons blancs
• Papillons noirs
• Première Suite, voor piano vierhandig, op. 11
• Valse lente

• Jean-Christophe Branger: Manon, de Jules Massenet ou le crépuscule de l'opéra comique, éditions Serpenoise, 2000.
• Actes de colloque, Le livret d'opéra au temps de Massenet, Presses universitaires de Saint-Étienne, 2002.
• Anne Massenet: Jules Massenet en toutes lettres - biographie réalisée à partir de lettres familiales inédites, De Fallois, 2001
• Jules Massenet: Mes Souvenirs, Paris, 1912, réédition, 2006.
• Brigitte Olivier: J. Massenet : itinéraires pour un théâtre musical, Actes Sud, 1996

• Bladmuziek van Jules Massenet op de website van het International Music Score Library Project

Zie de categorie Jules Massenet van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.