Stilleven

Een stilleven is een artistieke compositie (schilderij, tekening, foto) van roerloze of levenloze objecten, die met zorg zijn belicht. Met het schilderen van een stilleven kan een schilder zich concentreren op de compositie en op het gebruik van kleur en toonwaarde, het vloeiende onderscheid in kleurnuances tussen de lichtste en donkerste partij.

Een stilleven is een studiewerk of proefstuk voor de virtuositeit van de schilder.^[1] Karel van Mander schreef dat het stilleven oefenstof voor de jeugd was en dat een goede schilder het laat rusten ten gunste van betere onderwerpen.^[2]

Geschiedenis

Het stilleven is van alle tijden. De Romeinen schilderden al stillevens op muren, die in Pompeï bijvoorbeeld nog bewaard zijn gebleven.

Constantijn Huygens was omstreeks 1630 de eerste die het woord "inanimatis" gebruikte bij het beschrijven van het werk van Jacques de Gheyn en Johannes Torrentius. Volgens hem was er niemand "die dingen van glas, tin, aardewerk en ijzer"' beter schilderde dan Torrentius. Pas omstreeks 1650 kwam het woord "stilleven" voor het eerst voor bij het beschrijven van een boedelinventaris.^[3]

De stillevens uit de Vlaams-Nederlandse schilderkunst uit de 17e eeuw zijn vooral beroemd om de stofuitdrukking, de weergave van het oppervlak van een voorwerp. In één stilleven laat de schilder zijn vaardigheid zien om tegelijkertijd bijvoorbeeld het karakter van een satijnen kleed, een droog brood, een mat ei, bedauwde druiven, een hard glanzend glas en een parelmoeren schelp weer te geven. Vaak gebruikten schilders hun geliefde objecten telkens opnieuw.

Qua stilleven is vooral het bloemstuk (blompotje en dergelijke) populair. Dan volgen fruitage, het banketje en keukenstuk en in mindere mate het ontbijtje. Ook benamingen als tafeltje, maaltijd en braderie komen soms voor.

Markt- en keukentaferelen zijn geschilderd door Pieter Aertsen, Joachim Beuckelaer en Frans Snyders. Jacht- en wildstillevens door Jan Fijt, Jan Weenix en Dirk Valkenburg.

Of er nu bloemen, fruit, wild, vis, vogels of kostbaar zilver, glas, porselein of gewoon aardewerk werd afgebeeld, het uitbundig vertoon van overvloed bleef steeds een essentieel aspect van het Nederlandse stilleven.^[4]

Samuel van Hoogstraten schreef uitgebreid over het stilleven. Gerard de Lairesse verwijt de stillevenschilders te weinig diepgang en hun werk vermeende intellectuele armoede, maar erkende de populariteit van het genre.

Etymologie

De term stilleven is voor het eerst aangetroffen in een tekst van de schilder Arnold Houbraken in zijn boek De Groote Schouburgh der Nederlantsche Konstschilders en Schilderessen (1718-1721).^[5] De betekenis van dat neologisme zou kunnen duiden op een groep onbeweeglijke voorwerpen voor een schilderij naar het leven. Een andere verklaring is dat het gaat om de uitbeelding van levende wezens in een staat van rust of stilte, dus niet om levenloze voorwerpen. Een eerdere variant van de tem uit 1656 is een stil leggent leven van Rembrant. Uit het jaar 1667 stamt het citaat: Evert van Aelst is [...] een seer uytnemend Schilder in allerhande soort van stil-staende leven, insonderheyt Fruyt.

Het woord stilleven is in het Duits en Engels overgenomen.^[5] Anderen denken dat het woord in het Duits is geïntroduceerd door Goethe, vanuit het Engels.^[6] Via het Duits is de term aan de Scandinavische talen doorgegeven.

De Romaanse talen gebruiken een andere term. Zij duiden het stilleven aan met dode natuur, zoals het Franse nature morte. In veel Slavische talen is het Franse woord overgenomen.^[5]

Typen stillevens

Er bestaan verschillende soorten stillevens, die in typen worden onderscheiden:

"fruitstuk".
"bloemstuk".
"ontbijtgens". Een stilleven met brood, messen, vis, de dingen die tijdens een maaltijd aan het eind van de ochtend werden gegeten.
"banketgens". Een stilleven waarin een rijkgevulde pastei is opgenomen.
"toebackjes". Een stilleven met tabak, pijp en soortgelijke artikelen.
"zeebanket". Een stilleven dat vooral in Den Haag populariteit genoot.
"jachtstuk".

Ook kan met een stilleven de rijkdom van de opdrachtgever van het schilderstuk worden gesymboliseerd, het zogenaamde pronkstilleven.

Symboliek

Stillevens kunnen gebruikt worden als symbool, bijvoorbeeld een memento mori (door een combinatie van een bijbel en een menselijke schedel weer te geven). De Sinnepoppen uit 1614 van Roemer Visscher worden veelvuldig aangehaald bij de interpretatie van stillevens.^[7]

Stillevens lenen zich voor meervoudige interpretatie, omdat aan stillevens gewoonlijk geen verhaal ten grondslag ligt. Men doet er goed aan, in een stilleven niet slechts één betekenis te zoeken.^[8]

Stilleven	Soort stilleven	Voorwerpen	Symboliek
Jan Davidsz. de Heem	Pronkstilleven	Kostbaarheden en bijzondere vruchten	Rijkdom, weelde
Stilleven met een exemplaar van De Waere Mercurius, 1655, Anthonie Leemans	Overwinningsstilleven	Haring, brood, bier, een nieuwsblad over Tromps overmeestering van drie Engelse schepen op 28 juni 1639, en een gedicht over de schoenmaker die het werk van Apelles misprijst	De nationale economie, zuinigheid en vlijt
Stilleven met vleespasteitjes, omgeving van Jacob van Es	Banketje	Voorwerpen en voedingsmiddelen horende bij een maaltijd	Mogelijk een aanmoediging tot matigheid, of een verwijzing naar het laatste avondmaal. Kan ook rijkdom weergeven.
Vanitas, 1630, Pieter Claesz.	Vanitas	Schedels, gedoofde kaarsen, verwelkte bloemen, vergane boeken, omgevallen glazen	IJdelheid en zinloosheid van aards bezit, of het memento mori
Trompe l'œil, Cornelis Norbertus Gysbrechts	Schijnbedrieger of Trompe-l'oeil	Verzameling voorwerpen uit het dagelijks leven die zeer echt lijken te zijn, bijvoorbeeld een rek met brieven, pennen, scharen en dergelijke.
Stilleven met bloemen, 1639, Hans Bollongier	Bloemstilleven	Allerhande verschillende bloemen, al dan niet bijzonder, soms omgeven door insecten zoals vlinders en torren.	Mogelijk vergankelijkheid, maar ook bewondering voor de schepping
Fruitstuk, Alexander Coosemans	Fruitstilleven	Allerhande vruchten	Overvloed en vruchtbaarheid
David Teniers de Jonge	Wetenschapsstilleven	Boeken, passers, wereldbol, zandlopers	Geleerdheid, de overwinning van de wetenschap
Een aap en een hond bij dood wild, 1714, Jan Weenix	Jachtstuk	Dode fazanten, duiven, herten en ander wild
Stilleven, Bartolomeo Bettera	Muziekinstrumenten
Stilleven, 1551, Pieter Aertsen	Markt- en keukenstukken	Vlees, vis, groente en fruit
Stilleven, met Madonna, Daniël Seghers (1645)	Religieus		Verwijzing naar Bijbelse verhalen
Stilleven met roemer, fluit, aarden kruik en pijpen, 1651, Jan Jansz. van de Velde	Toebackje	goudse pijp, roemer wijn, olijven, oesters, en citroen