ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਬੰਧਨ

ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਲੰਮਾ ਇਤਿਹਾਸ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਨੌਕਰੀ 'ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਵਟਾਂਦਰੇ, ਰਸਮੀ ਸਿਖਲਾਈ, ਵਿਚਾਰ ਵਟਾਂਦਰੇ ਦੇ ਫੋਰਮ, ਕਾਰਪੋਰੇਟ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀਆਂ, ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਸਿਖਲਾਈ ਅਤੇ ਸਲਾਹਕਾਰ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਦੂਜੇ ਅੱਧ ਵਿੱਚ ਕੰਪਿਟਰਾਂ ਦੀ ਵਧਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਅਜਿਹੇ ਯਤਨਾਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਤਕਨੀਕਾਂ ਦੇ ਖਾਸ ਰੂਪਾਂਤਰਣ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਗਿਆਨ ਅਧਾਰ, ਮਾਹਰ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ, ਜਾਣਕਾਰੀ ਭੰਡਾਰ, ਸਮੂਹ ਫੈਸਲੇ ਸਹਾਇਤਾ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ (decision support systems), ਇੰਟਰਾਨੈਟਸ ਅਤੇ ਕੰਪਿਊਟਰ ਦੁਆਰਾ ਸਹਿਯੋਗੀ ਸਹਿਕਾਰੀ ਕਾਰਜ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ।

1999 ਵਿੱਚ, ਨਿੱਜੀ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਸ਼ਬਦ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ; ਇਹ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਗਿਆਨ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।^[12]

ਉਦਯੋਗ ਵਿੱਚ, ਕੇਸ ਅਧਿਐਨ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਨੇ ਰਣਨੀਤੀ, ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਅਤੇ ਮਾਪ ਦੇ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਦੇ ਮਾਪਾਂ ਦੇ ਮਹੱਤਵ ਨੂੰ ਮਾਨਤਾ ਦਿੱਤੀ।^[13][14] ਸਿੱਖੇ ਗਏ ਮੁੱਖ ਪਾਠਾਂ ਵਿੱਚ ਲੋਕ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਨਿਯਮ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਵਹਾਰਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਫਲ ਗਿਆਨ ਨਿਰਮਾਣ, ਪ੍ਰਸਾਰ ਅਤੇ ਉਪਯੋਗ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਸਰੋਤ ਹਨ; ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਰਣਨੀਤੀ ਦੀ ਸਫਲਤਾ ਲਈ ਬੋਧਾਤਮਕ, ਸਮਾਜਕ ਅਤੇ ਸੰਗਠਨਾਤਮਕ ਸਿਖਲਾਈ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆਵਾਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹਨ; ਅਤੇ ਮਾਪਣ, ਬੈਂਚਮਾਰਕਿੰਗ ਅਤੇ ਪ੍ਰੋਤਸਾਹਨ ਸਿੱਖਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਤੇਜ਼ ਕਰਨ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਤਬਦੀਲੀ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹਨ।^[14] ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ, ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਅਤੇ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਲਾਭ ਦੇ ਸਕਦੇ ਹਨ ਜੇ ਉਹ ਉਦੇਸ਼ਪੂਰਨ, ਠੋਸ ਅਤੇ ਕਾਰਜ-ਅਧਾਰਤ ਹਨ।

ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਬੰਧਨ 1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਅਰੰਭ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਿਗਿਆਨਕ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਵਜੋਂ ਉੱਭਰਿਆ।^[15] ਇਸਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਵਿੱਚ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਪ੍ਰੈਕਟੀਸ਼ਨਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸਹਾਇਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਜਦੋਂ ਸਕੈਂਡਿਆ ਨੇ ਸਵੀਡਨ ਦੇ ਲੀਫ ਐਡਵਿਨਸਨ ਨੂੰ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਮੁੱਖ ਗਿਆਨ ਅਧਿਕਾਰੀ (ਸੀਕੇਓ) ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਸੀ।^[16] ਹੁਬਰਟ ਸੇਂਟ-ਓਂਜ (ਪਹਿਲਾਂ ਸੀਆਈਬੀਸੀ, ਕੈਨੇਡਾ ਦੇ) ਨੇ ਉਸ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਪਹਿਲਾਂ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਦੀ ਜਾਂਚ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਸੀਕੇਓਜ਼ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦੀ ਅਮਿੱਟ ਸੰਪਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਅਤੇ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ, ਸੀਕੇਓਜ਼ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਦੇ ਵਿਹਾਰਕ ਅਤੇ ਸਿਧਾਂਤਕ ਪਹਿਲੂਆਂ ਵਿੱਚ ਦਿਲਚਸਪੀ ਲੈਣ ਲੱਗ ਪਏ, ਅਤੇ ਨਵਾਂ ਖੋਜ ਖੇਤਰ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ। ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਇਕੁਜੀਰੋ ਨੋਨਕਾ (ਹਿਤੋਤਸੁਬਾਸ਼ੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ), ਹੀਰੋਤਕਾ ਟੇਕੁਚੀ (ਹਿਤੋਤਸੁਬਾਸ਼ੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ), ਥਾਮਸ ਐਚ. ਡੇਵੇਨਪੋਰਟ (ਬੈਬਸਨ ਕਾਲਜ) ਅਤੇ ਬਾਰੂਕ ਲੇਵ (ਨਿਊਯਾਰਕ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ)।^[17]

2001 ਵਿੱਚ, ਫਾਰਚੂਨ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਸੰਪਾਦਕ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਹਾਰਵਰਡ ਬਿਜ਼ਨਸ ਰਿਵਿਊ ਦੇ ਸੰਪਾਦਕ ਥਾਮਸ ਏ ਸਟੀਵਰਟ ਨੇ ਸੰਗਠਨਾਂ ਵਿੱਚ ਬੌਧਿਕ ਪੂੰਜੀ ਦੇ ਮਹੱਤਵ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਇੱਕ ਕਵਰ ਸਟੋਰੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀ।^[18] ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਅਕਾਦਮਿਕ ਪਰਿਪੱਕਤਾ ਵੱਲ ਵਧ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪਹਿਲਾਂ, ਵਿੱਦਿਅਕਾਂ ਵਿੱਚ ਉੱਚ ਸਹਿਯੋਗ ਵੱਲ ਇੱਕ ਰੁਝਾਨ ਹੈ; ਸਿੰਗਲ-ਲੇਖਕ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਘੱਟ ਆਮ ਹਨ ਅਤੇ ਦੂਜਾ, ਪ੍ਰੈਕਟੀਸ਼ਨਰਾਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਬਦਲ ਗਈ ਹੈ। ਅਕਾਦਮਿਕ ਖੋਜ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਯੋਗਦਾਨ 2002 ਤੱਕ ਦੇ ਕੁੱਲ ਯੋਗਦਾਨ ਦੇ 30% ਤੋਂ ਘਟ ਕੇ 2009 ਤੱਕ ਸਿਰਫ 10% ਰਹਿ ਗਿਆ।^[19] ਤੀਜਾ, ਅਕਾਦਮਿਕ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਰਸਾਲਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਲਗਾਤਾਰ ਵਧ ਰਹੀ ਹੈ, ਜੋ ਇਸ ਵੇਲੇ 27 ਆਊਟਲੇਟਸ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਰਹੀ ਹੈ।^[20]

ਕਈ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਮੌਜੂਦ ਹਨ; ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਪਹੁੰਚ ਲੇਖਕ ਅਤੇ ਸਕੂਲ ਦੁਆਰਾ ਵੱਖਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।^[21] ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਪਰਿਪੱਕ ਹੋ ਗਿਆ, ਸਿਧਾਂਤ ਅਤੇ ਅਭਿਆਸ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਅਕਾਦਮਿਕ ਬਹਿਸਾਂ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ:

• ਤਕਨਾਲੋਜੀ 'ਤੇ ਧਿਆਨ ਦੇ ਨਾਲ ਟੈਕਨੋ-ਕੇਂਦ੍ਰਿਤ, ਆਦਰਸ਼ਕ ਤੌਰ ਤੇ ਜੋ ਗਿਆਨ ਦੀ ਵੰਡ ਅਤੇ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਵਧਾਉਂਦੇ ਹਨ।^[22][23]
• ਸੰਗਠਨਾਤਮਕ ਇਸ ਗੱਲ 'ਤੇ ਧਿਆਨ ਕੇਂਦ੍ਰਤ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਕਿ ਸੰਗਠਨ ਨੂੰ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਸਰਬੋਤਮ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਕਿਵੇਂ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।^[6]
• ਇੱਕ ਕੁਦਰਤੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਸਮਾਨ ਇੱਕ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਅਨੁਕੂਲ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਜੋਂ ਲੋਕਾਂ, ਪਛਾਣ, ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਕਾਰਕਾਂ ਦੇ ਆਪਸੀ ਤਾਲਮੇਲ 'ਤੇ ਕੇਂਦ੍ਰਤ ਵਾਤਾਵਰਣਕ।^[24]

ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੇ ਸਕੂਲ (school of thought) ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਦੇ ਮੁੱਖ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਮੋਟੇ ਤੌਰ ਤੇ ਲੋਕ/ਸਭਿਆਚਾਰ, ਪ੍ਰਕਿਰਿਆਵਾਂ/ਢਾਂਚਾ ਅਤੇ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਵੇਰਵੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੇ ਹਨ।^[25] ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ:

• ਅਭਿਆਸ ਦਾ ਸਮਾਜ^[26]
• ਸੋਸ਼ਲ ਨੈਟਵਰਕ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ^[27]
• ਬੌਧਿਕ ਪੂੰਜੀ^[28]
• ਜਾਣਕਾਰੀ ਸਿਧਾਂਤ^[15][16]
• ਗੁੰਝਲਤਾ ਵਿਗਿਆਨ^[29]
• ਨਿਰਮਾਣਵਾਦ^[30][31]

ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਵਿੱਚ ਅਕਾਦਮਿਕ ਖੋਜ ਦੀ ਪ੍ਰੈਕਟੀਕਲ ਸਾਰਥਕਤਾ ਉੱਤੇ ਸਵਾਲ ਉਠਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ।^[32] ਐਕਸ਼ਨ ਰਿਸਰਚ ਦੇ ਨਾਲ ਵਧੇਰੇ ਪ੍ਰਸੰਗਿਕਤਾ^[33] ਅਤੇ ਅਕਾਦਮਿਕ ਰਸਾਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਖੋਜਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅਭਿਆਸ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ ਕਰਨ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਦੇ ਨਾਲ ਸੁਝਾਏ ਗਏ ਹਨ।^[13]

ਮਾਪ

ਵੱਖ -ਵੱਖ 'ਕਿਸਮਾਂ' ਦੇ ਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਕਰਨ ਲਈ ਵੱਖੋ ਵੱਖਰੇ ਢਾਂਚੇ ਮੌਜੂਦ ਹਨ।^[10] ਗਿਆਨ ਦੇ ਮਾਪਾਂ ਨੂੰ ਸ਼੍ਰੇਣੀਬੱਧ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਪ੍ਰਸਤਾਵਿਤ ਢਾਂਚਾ ਸ਼ਾਂਤ ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਗਿਆਨ ਨੂੰ ਵੱਖਰਾ ਕਰਦਾ ਹੈ।^[29] ਸ਼ਾਂਤ ਗਿਆਨ ਅੰਦਰੂਨੀ ਗਿਆਨ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਵਿਅਕਤੀ ਸੁਚੇਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਾਰਜਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨਾ। ਸਪੈਕਟ੍ਰਮ ਦੇ ਵਿਪਰੀਤ ਸਿਰੇ ਤੇ, ਸਪੱਸ਼ਟ ਗਿਆਨ ਉਸ ਗਿਆਨ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਵਿਅਕਤੀ ਚੇਤੰਨ ਤੌਰ ਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਫੋਕਸ ਵਿੱਚ ਰੱਖਦਾ ਹੈ, ਇੱਕ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਜੋ ਦੂਜਿਆਂ ਨੂੰ ਅਸਾਨੀ ਨਾਲ ਸੰਚਾਰਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।^[34]

ਹੇਅਸ ਅਤੇ ਵਾਲਸ਼ਾਮ (2003) ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਨੂੰ ਦੋ ਵੱਖੋ ਵੱਖਰੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣਾਂ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਵਰਣਨ ਕਰਦੇ ਹਨ।^[35] ਸਮਗਰੀ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਸੁਝਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗਿਆਨ ਅਸਾਨੀ ਨਾਲ ਸਟੋਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ; ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਸੰਸ਼ੋਧਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਸੰਬੰਧਤ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਗਿਆਨ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗਿਕ ਅਤੇ ਸੰਬੰਧਤ ਪਹਿਲੂਆਂ ਨੂੰ ਮਾਨਤਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਗਿਆਨ ਨੂੰ ਉਸ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸੰਦਰਭ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਸਾਂਝਾ ਕਰਨਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਬਣਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇਹ ਵਿਕਸਤ ਹੋਇਆ ਹੈ।^[35]