ਦੇਵੀ
ਦੇਵੀ (ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ: देवी) ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਇੱਕ ਸ਼ਬਦ ਹੈ; ਇਸ ਦਾ ਪੁਲਿੰਗ ਰੂਪ ਦੇਵ ਹੈ। ਦੇਵੀ – ਇੱਕ ਮਾਦਾ ਰੂਪ, ਅਤੇ ਦੇਵ – ਪੁਲਿੰਗ ਰੂਪ ਦਾ ਮਤਲਬ, "ਸਵਰਗੀ, ਬ੍ਰਹਮ, ਉੱਤਮਤਾ ਦਾ ਕੁਝ ਵੀ" ਹੈ, ਅਤੇ ਇਹ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਦੇਵਤਾ ਲਈ ਇੱਕ ਖ਼ਾਸ ਲਿੰਗ ਅਧਾਰਿਤ ਟਰਮ ਹੈ।
ਦੇਵੀਆਂ ਲਈ ਧਾਰਨਾ ਅਤੇ ਸ਼ਰਧਾ ਵੇਦਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਆਮ ਯੁਗ ਦੇ ਦੂਜੇ ਯੁਗ ਵਿੱਚ ਰਚੇ ਗਏ ਸਨ; ਹਾਲਾਂਕਿ, ਉਹ ਉਸ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਹਨ।[1] ਪਾਰਵਤੀ ਅਤੇ ਦੁਰਗਾ ਵਰਗੀਆਂ ਦੇਵੀਆਂ ਆਧੁਨਿਕ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਪੂਜਨੀਕ ਹਨ।[1] ਮੱਧਯੁਗ ਪੁਰਾਣ ਨੇ ਦੇਵੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਮਿਥਿਹਾਸ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਵਾਧਾ ਦਰਸਾਇਆ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਦੇਵੀ ਮਹਤਮਯ ਦੇ ਪਾਠਾਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਹ ਆਖਰੀ ਸੱਚ ਅਤੇ ਪਰਮ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀਵਾਦ ਪਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ।[2]
ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਮਾਦਾ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਦੇਵੀ ਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਪੁਰਾਣੇ ਵਿਸ਼ਵ ਧਰਮਾਂ ਵਿੱਚ, ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਅੱਜ ਤੱਕ ਹੈ।[3] ਦੇਵੀ ਸ਼ਕਤੀ ਅਤੇ ਸ਼ਿਵ ਹਿੰਦੂ ਰਵਾਇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰੀ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।[1][4]
ਨਿਰੁਕਤੀ
ਦੇਵੀ ਅਤੇ ਦੇਵ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਹਨ ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ 2 ਈਸਵੀ ਪੂਰਵ ਦੇ ਦੂਸਰੇ ਯੁਗ ਦੇ ਵੈਦਿਕ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਦੇਵ ਪੁਲਿੰਗ ਹੈ, ਅਤੇ ਮਾਦਾ ਸੰਬੰਧਿਤ ਨਾਰੀ ਦੇਵੀ ਹੈ।[5] ਮੋਨੀਅਰ-ਵਿਲੀਅਮਜ਼ ਨੇ ਅਨੁਵਾਦ ਕੀਤਾ ਕਿ ਇਹ "ਸਵਰਗੀ, ਬ੍ਰਹਮ, ਉੱਤਮਤਾ ਦੀ ਭੌਤਿਕ ਵਸਤਾਂ, ਬੁਲੰਦ, ਚਮਕ" ਹੈ। [6][7] ਵਿਉਂਤਪੱਖੀ ਤੌਰ 'ਤੇ, ਦੇਵੀ ਸ਼ਬਦ ਲਾਤੀਨੀ ਡੇਆ ਅਤੇ ਯੂਨਾਨੀ ਥਿਆ ਤੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।[8] ਦੇਵੀ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਹਮ ਮਾਤਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।[9] ਦੇਵ ਨੂੰ ਦੇਵਤਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ,[7] ਅਤੇ ਦੇਵੀ ਨੂੰ ਦੇਵੀਕਾ ਦਾ ਰੂਪ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।[6]
ਮਿਸਾਲਾਂ
ਪਾਰਵਤੀ
ਪਾਰਵਤੀ ਪਿਆਰ, ਸੁੰਦਰਤਾ, ਸ਼ੁੱਧਤਾ, ਜਣਨ ਅਤੇ ਸ਼ਰਧਾ ਦੀ ਹਿੰਦੂ ਦੇਵੀ ਹੈ।[10][11][12] ਉਸ ਨੂੰ ਆਦਿ ਪਰਾਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਮਹਾਨ ਰੂਪ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਆਦਿ ਪਰਾਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਕੋਮਲ ਅਤੇ ਪਾਲਣ ਪਹਿਲੂ ਹੈ। ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਉਹ ਦੇਵੀ ਮਾਂ ਹੈ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਉਸ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਗੁਣ ਅਤੇ ਪਹਿਲੂ ਹਨ।
ਰਾਧਾ
ਰਾਧਾ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ "ਖੁਸ਼ਹਾਲੀ, ਸਫਲਤਾ ਅਤੇ ਬਿਜਲੀ (ਰੋਸ਼ਨੀ)। ਉਹ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੀ ਹਮਰੁਤਬਾ ਹੈ। ਬ੍ਰਹਮਾ ਵੈਵਰਤ ਪੁਰਾਣ ਵਰਗੇ ਪੁਰਾਣੇ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ, ਉਹ ਪਿਆਰ ਦੀ ਦੇਵੀ ਵਜੋਂ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
ਮਹਾਦੇਵੀ
ਛੇਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਦੇਵੀ ਮਹਾਤਮਾਯ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਦੇਵੀ (ਦੇਵੀ) ਜਾਂ ਮਹਾਦੇਵੀ (ਮਹਾਨ ਦੇਵੀ) ਦਾ ਨਾਮ ਪ੍ਰਵੀਨਤਾ ਵਿਚ ਆਇਆ। ਹਿੰਦੂ ਮਿਥਿਹਾਸਕ ਕਥਾਵਾਂ ਵਿੱਚ, ਦੇਵੀ ਅਤੇ ਦੇਵਾ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇਕੱਠੇ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਪੂਰਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਆਮ ਤੌਰ' ਤੇ ਬਰਾਬਰ ਦਿਖਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਕਈ ਵਾਰ ਦੇਵੀ ਨੂੰ ਛੋਟਾ ਜਾਂ ਅਧੀਨ ਭੂਮਿਕਾ ਵਿੱਚ ਦਰਸਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕੁਝ ਦੇਵੀ ਦੇਵਤੇ, ਹਾਲਾਂਕਿ, ਹਿੰਦੂ ਪੰਥਵਾਦੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸੁਤੰਤਰ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਮਰਦ ਦੇਵਤਾ (ਪੁਰਸ਼) ਦੇ ਮੌਜੂਦ ਹੋਣ ਜਾਂ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦੇ ਅਧੀਨ ਰਹਿ ਕੇ ਸਰਵਉੱਚ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਮਹਾਦੇਵੀ, ਮਾਂ ਦੇਵੀ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ, ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਦੀ ਇੱਕ ਉਦਾਹਰਣ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਸਾਰੀਆਂ ਦੇਵੀ ਦੇਵਤਾਵਾਂ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਅੰਤਮ ਦੇਵੀ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਕਈ ਵਾਰ ਉਸਨੂੰ ਦੇਵੀ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮਹਾਦੇਵੀ ਦਾ ਸਾਥੀ ਮਹਾਦੇਵ ਹੈ ਜੋ ਸ਼ਿਵ ਹੈ ਇਸ ਲਈ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਮਹਾਦੇਵੀ ਨੂੰ ਪਾਰਵਤੀ ਸਮਝਦੇ ਹਨ।
ਦੁਰਗਾ ਅਤੇ ਕਾਲੀ
ਵੈਦਿਕ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਦੁਰਗਾ ਦੀ ਧਾਰਣਾ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦੀ ਕੋਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਦੇਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਦੰਤਕਥਾਵਾਂ ਮੱਧਯੁਗ ਦੇ ਯੁੱਗ ਵਿਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਗੁੱਸੇ ਵਿਚ ਆਈ, ਮਾਤਾ ਦੇਵੀ ਪਾਰਬਤੀ ਦੇ ਭਿਆਨਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਅਵਤਾਰ ਨੂੰ ਦੁਰਗਾ ਜਾਂ ਕਾਲੀ ਮੰਨਦੇ ਹਨ।ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੀਆਂ ਸ਼ਕਤੀ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਵਿਚ, ਖ਼ਾਸਕਰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪੂਰਬੀ ਰਾਜਾਂ ਵਿਚ ਪਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਦੁਰਗਾ ਪਾਰਵਤੀ ਦਾ ਇਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਦੇਵੀ ਰੂਪ ਹੈ। ਮੱਧਯੁਗ ਯੁੱਗ ਵਿਚ ਪੁਰਾਣਾਂ ਵਰਗੇ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿਚ, ਉਹ ਸੰਕਟ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਇਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਦੇਵੀ ਬਣ ਕੇ ਉਭਰੀ, ਜਦੋਂ ਬੁਰਾਈ ਅਸੁਰ ਚੜ੍ਹਾਈ ਤੇ ਸਨ। ਨਰ ਦੇਵਤੇ ਬੁਰਾਈ ਦੀਆਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਰੱਖ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਯੋਧਾ ਦੇਵੀ, ਪਾਰਵਤੀ, ਉਹ ਅਸੁਰ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ, ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਅਜਿੱਤ ਹੈ ਅਤੇ ਧਰਮ ਦਾ ਰਖਵਾਲਾ, ਬੁਰਾਈ ਦਾ ਵਿਨਾਸ਼ਕਾਰੀ ਵਜੋਂ ਸਤਿਕਾਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਇਹ ਵੀ ਦੇਖੋ
- ਦੇਵ (ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ)
- ਸ਼ਕਤੀਵਾਦ
- ਸ਼ਕਤੀ ਪੀਠਾਸ
- ਸੌਂਦਰੀਆ ਲਾਹਾਰੀ
ਹਵਾਲੇ
ਪੁਸਤਕ-ਸੂਚੀ
ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ
- Devi: The Great Goddess, An Exhibit Archived 2000-12-05 at the Wayback Machine. Smithsonian
- Devi: Manifestations and Aspects Archived 2015-12-20 at the Wayback Machine., The Arthur M. Sackler Gallery and Freer Gallery of Art
- Shrimad Devi Bhagavatam Translation by Swami Vijñanananda
- Devi, a Proto-Indo-European Goddess Archived 2021-01-24 at the Wayback Machine.