Żankiel
Żankiel (Sanicula) – rodzaj roślin należący do rodziny selerowatych. Obejmuje 47 gatunków[5]. Występują one na wszystkich kontynentach z wyjątkiem Australii i Antarktydy[6], głównie w strefie klimatu umiarkowanego[7]. Najbardziej zróżnicowany jest w Kalifornii, gdzie rośnie 13 gatunków[8]. We florze Polski należą tu dwa gatunki – żankiel zwyczajny S. europaea i cieszynianka wiosenna S. epipactis[9][5]. Rośliny z tego rodzaju występują w formacjach leśnych i zaroślowych, czasem też w murawach górskich[8]. Znaczenie użytkowe ma kilka gatunków wykorzystywanych jako lecznicze, w szczególności żankiel zwyczajny[10].
 Morfologia (żankiel zwyczajny) | |||
| Systematyka[1][2] | |||
| Domena | |||
|---|---|---|---|
| Królestwo | |||
| Podkrólestwo | |||
| Nadgromada | |||
| Gromada | |||
| Podgromada | |||
| Nadklasa | |||
| Klasa | |||
| Nadrząd | |||
| Rząd | |||
| Rodzina | |||
| Rodzaj | żankiel | ||
| Nazwa systematyczna | |||
| Sanicula L. Sp. Pl. 235. 1753 | |||
| Typ nomenklatoryczny | |||
| Synonimy | |||
| |||
Morfologia
- Pokrój
- Rośliny dwuletnie i byliny, nagie, o pędach wyprostowanych lub podnoszących się[7]. Osiągające do 0,8 m wysokości[8].
- Liście
- Ogonkowe z błoniastymi zwykle pochwami, rzadziej niemal siedzące. Blaszka liściowa kolista lub pięciokanciasta, z nasadą zwykle sercowatą. Dłoniasto podzielona na 3 lub 5 odcinków, zwykle 3-wrębnych, na brzegach ząbkowanych[7]. Większość liści wyrasta odziomkowo[8].
- Kwiaty
- Drobne, zebrane w pojedyncze lub złożone baldachy, z baldaszkami często niemal siedzącymi, stąd kwiatostany zbite, główkowate[7]. Kwiaty obupłciowe (głównie w środkowej części baldachów) i tylko pręcikowe (na obrzeżach baldachów)[8]. Działki kielicha z wyraźnymi i trwałymi ząbkami. Płatki korony białe, zielonkawe, różowe, żółtawe lub jasnoniebieskie, łopatkowate lub owalne z zagiętymi końcami[7]. Pręcików 5. Zalążnia dolna, dwukomorowa, w każdej z komór z pojedynczym zalążkiem[8]. Słupki dwa[8], krótkie i odgięte[7].
- Owoce
- Rozłupki koliste lub elipsoidalne, gęsto szczecinkowate lub pokryte guzkami, za to z niepozornymi żebrami[7].
Systematyka
Tradycyjnie, do końca XX wieku, wyodrębniano osobne rodzaje Sanicula i monotypową cieszyniankę Hacquetia z cieszynianką wiosenną H. epipactis. Gatunek ten okazał się jednak być blisko spokrewniony z żankielem zwyczajnym S. europaea (bliżej niż większość innych gatunków z rodzaju żankiel). Rodzaj Sanicula w analizach filogenetycznych jest dobrze potwierdzony jako takson monofiletyczny tylko w sytuacji, gdy cieszynianka jest do niego włączona. Cieszynianka była wyodrębniana na podstawie takich cech morfologicznych jak brak kolców na owocach i obecność bardzo okazałych podsadek. Żadna z tych cech nie jest jednak nietypowa dla rodzaju Sanicula – kolce na owocach zanikają w trzech liniach rozwojowych w obrębie tego rodzaju, a silnie rozwinięte podsadki występują także u Sanicula orthacantha i S. hacquetoides. Analizy molekularne wyraźnie potwierdzają zagnieżdżenie tego gatunku w rodzaju Sanicula[11].
- Pozycja systematyczna według APweb (aktualizowany system APG IV z 2016)
Rodzaj należący do plemienia Saniculeae w podrodzinie Apioideae Burnett, z rodziny selerowatych (Apiaceae Lindl.), rzędu selerowców (Apiales Lindl.), kladu astrowych w obrębie okrytonasiennych[2][4].
- Pozycja według systemu Reveala (1994–1999)
Gromada okrytonasienne (Magnoliophyta Cronquist), podgromada Magnoliophytina Frohne & U. Jensen ex Reveal, klasa Rosopsida Batsch, podklasa dereniowe (Cornidae Frohne & U. Jensen ex Reveal), nadrząd Aralianae Takht., rząd araliowce (Araliales Reveal), rodzina selerowate (Apiaceae Lindl.), podrodzina Saniculoideae Burnett, plemię Saniculeae W.D.J. Koch, podplemię Saniculinae Coss & Germ., rodzaj żankiel (Sanicula L.)[12].
- Wykaz gatunków[5]
- Sanicula arctopoides Hook. & Arn.
- Sanicula arguta Greene ex J.M.Coult. & Rose
- Sanicula astrantiifolia H.Wolff ex Kretschmer
- Sanicula azorica Guthnick ex Seub.
- Sanicula bipinnata Hook. & Arn.
- Sanicula bipinnatifida Douglas
- Sanicula canadensis L.
- Sanicula chinensis Bunge
- Sanicula coerulescens Franch.
- Sanicula crassicaulis Poepp. ex DC.
- Sanicula deserticola C.R.Bell
- Sanicula elata Buch.-Ham. ex D.Don
- Sanicula elongata K.T.Fu
- Sanicula epipactis (Scop.) E.H.L.Krause – cieszynianka wiosenna
- Sanicula europaea L. – żankiel zwyczajny
- Sanicula giraldii H.Wolff
- Sanicula graveolens Poepp. ex DC.
- Sanicula hacquetioides Franch.
- Sanicula hoffmannii (Munz) R.H.Shan & Constance
- Sanicula kaiensis Makino & Hisauti
- Sanicula kauaiensis H.St.John
- Sanicula laciniata Hook. & Arn.
- Sanicula lamelligera Hance
- Sanicula liberta Cham. & Schltdl.
- Sanicula marilandica L.
- Sanicula maritima Kellogg ex S.Watson
- Sanicula mariversa Nagata & S.M.Gon
- Sanicula moranii P.Vargas, Constance & B.G.Baldwin
- Sanicula odorata (Raf.) Pryer & Phillippe
- Sanicula orthacantha S.Moore
- Sanicula oviformis X.T.Liu & Z.Y.Liu
- Sanicula peckiana J.F.Macbr.
- Sanicula pengshuiensis M.L.Sheh & Z.Y.Liu
- Sanicula petagnioides Hayata
- Sanicula purpurea H.St.John & Hosaka
- Sanicula rubriflora F.Schmidt
- Sanicula rugulosa Diels
- Sanicula sandwicensis A.Gray
- Sanicula saxatilis Greene
- Sanicula serrata H.Wolff
- Sanicula smallii E.P.Bicknell
- Sanicula tienmuensis R.H.Shan & Constance
- Sanicula tracyi R.H.Shan & Constance
- Sanicula trifoliata E.P.Bicknell
- Sanicula tuberculata Maxim.
- Sanicula tuberosa Torr.
- Sanicula uralensis Kleopow ex Kamelin, Czubarov & Shmakov