Warga dolna
Warga dolna, labium (łac. labium) – element narządów gębowych stawonogów, umieszczony w tylnej części głowy, za szczękami (I pary) a przeciwstawnie do wargi górnej. Może pomagać w pobieraniu pokarmu lub służyć osłonie czy prowadzeniu innych elementów narządów gębowych[1][2][3][4][5].
Sześcionogi
Warga dolna sześcionogów powstała z zespolenia drugiej pary szczęk (maxillae secundae)[1][3][6][4][7]. Typowo zbudowana warga dolna występuje w aparatach gębowych typu gryzącego i składa się z elementów: zabródka, przedbródka i dwóch par: języczków, przyjęzyczków i głaszczków wargowych[2][8]. Zabródek zwykle podzielony jest na dwa skleryty: bródkę i podbródek[7], który zrastać może się z gulą. Błoniasty języczek występujący w aparacie gryzącym chrząszczy (ligula) nie odpowiada języczkom innych owadów (glossae)[9]. Warga dolna może być różnorodnie przekształcona. W aparacie gębowym kłująco-ssącym może być silnie wydłużona i pełnić funkcję sztyletu u wszy[5] lub kłujki (rostrum), stanowiącej osłonkę dla szczeci kłujących (sztyletów) u pluskwiaków i często członowanej[8][10][11]. W typie gryząco-liżącym u pszczół warga dolna jest zakrzywiona w dół i do wewnątrz, tworząc rurkę służącą do zasysania nektaru[12]. W aparatach typu ssącego jak u motyli mocno uwsteczniona[2][8]. Czasami labium tworzy dno jamy przedgębowej[1][4]. W aparacie kłująco-ssącym hematofagicznych muchówek długoczułkich warga dolna jest mięsista i tworzy pochewkę dla kłujki, czasem także ją podtrzymując przy wbijaniu. W aparacie gębowym typu liżąco-ssącego muchówek łękorysych (Cyclorrhapa) przekształca się w mięsisty ryjek (trąbkę, proboscis), w którym zabródek tworzy część nasadową, przedbródek formuje tekę, a głaszczki wargowe tworzą tarczę oralną, u form hematofagicznych zesklerotyzowaną i ząbkowaną[13][14]. U larw ważek warga dolna jest przekształcona w poszerzony organ chwytny zwany maską[10][15].
Pozostałe stawonogi
U szczękoczułkowców (Euchelicerata), w rządzie pająków (Araneae) tworzy dno jamy gębowej, a u skorupiaków (Crustacea) przyjmuje postać wewnętrznego wyrostka podobnego do płytki (ang. metastoma)[1][16][17]. U widłonogów (Copepoda) labium wspomaga proces rozdrabniania pokarmu[18]. Obunogi (Amphipoda) mają labium zazwyczaj podzielone na dwa płaty (paragnaty), z których każdy może być dalej podzielony na płat zewnętrzny, środkowy płat wewnętrzny i przedłużenie tylno-boczne (płat żuchwy)[19]. U wioślarek (Cladocera), oprócz rodziny Leptodoridae, warga dolna nie występuje[20].
Spośród wijów zrośnięcie się szczęk II pary w wargę dolną nastąpiło u drobnonogów, podczas gdy u skąponogów i dwuparców zanikły one całkowicie[21].