Głowa owadów

Głowa nie wykazuje segmentacji u postaci dojrzałych. W rozwoju zarodkowym głowa powstaje z 6 segmentów:

1. akronu wyposażonego w oczy złożone i oczy proste (z reguły od jednego do czterech),
2. segmentu czołowego (antenalnego) z parą czułków,
3. segmentu wstawkowego bez przysadek,
4. segmentu żuwaczkowego z parą żuwaczek,
5. segmentu 1 pary szczęk, z członowatymi szczękami 1 pary,
6. segmentu 2 pary szczęk, z członowatymi szczękami 2 pary.

Wyróżniane są następujące typy ułożenia głowy ze względu na jej ustawienie w stosunku do podłużnej osi ciała:

• prognatyczny (gr. pro – przed; gnathos – szczęka^[2]) – otwór gębowy skierowany ku przodowi^[1][2], narządy gębowe stanowią przedłużenie osi ciała^[3], występuje np. u biegaczowatych i termitów, rzadko u prostoskrzydłych (turkucie i nakwietnik trębacz);
• ortognatyczny^[a] (gr. orthos – prosto; gnathos – szczęka^[2]) – otwór gębowy skierowany prostopadle ku dołowi, niewystający do przodu^[2], płaszczyzna czoła tworzy z główną osią ciała kąt prosty^[1][4], występuje u większości prostoskrzydłych;
• hipognatyczny^[a] (gr. hypo – pod; gnathos – szczęka^[2]) – otwór gębowy skierowany w dół i ku tyłowi, płaszczyzna czoła tworzy z główną osią ciała kąt ostry^[1], występuje np. u pluskwiaków różnoskrzydłych i niektórych prostoskrzydłych (m.in. u mieczników).

Typ hipognatyczny określany jest też nazwą opistognatyczny^[4] (gr. opisthen – za; gnathos – szczęka^[2]), pisaną także apistognatyczny (z ang. apisthognathous^[2]) lub epistognatyczny^[3].

Gębowe narządy owadów to odnóża głowowe przystosowane do pobierania pokarmu. W ich skład wchodzą:

• warga górna (labrum)
• para żuwaczek (mandibulae)
• para szczęk (maxillae) z głaszczkami
• warga dolna (labium) z głaszczkami.

Aparaty gębowe owadów odzwierciedlają różnorodność pobieranego przez nie pokarmu. W zależności od sposobu pobierania pokarmu rozróżnia się następujące typy budowy:

• gryzący (ortopteroidalny) – najbardziej pierwotny typ; inne powstały przez modyfikację tego typu. Składa się z:
  • wargi górnej
  • żuwaczek (szczęki I pary), które u drapieżnych są ostro zakończone, a u roślinożernych tępo zakończone
  • członowanych żuchw (szczęki II pary), składających się z:
    • kotwiczki
    • pieńka
    • żuwki wewnętrznej
    • żuwki zewnętrznej
    • głaszczku żuchwowego
  • wargi dolnej (zrośnięte szczęki III pary), składającej się z:
    • podbródka
    • brody
    • języczków
    • przyjęzyczków
    • głaszczków wargowych

Spotykany jest u owadów drapieżnych, np. owady bezskrzydłe, chrząszcze, roślinożernych, np. prostoskrzydłe oraz u wielu larw przed wykształceniem bardziej wyspecjalizowanego typu.

Warga dolna larw ważek określana jest jako maska^[5].

• gryząco-ssący^[6] (apoidalny) – uniwersalny typ aparatu gębowego występujący m.in. u pszczół miodnych i trzmieli. W odróżnieniu od innych owadów błonkoskrzydłych część ich aparatu gębowego przekształciła się w długi, owłosiony języczek zwany trąbką ssącą (proboscis), którym mogą wysysać nektar z kwiatów i pobierać wodę, ale zachowane silne żuwaczki pozwalają na gryzienie czy ugniatanie pokarmu albo innych substancji.
• ssący (lepidopteroidalny) – służy do pobierania pokarmu płynnego, np. nektar kwiatów (motyle). Rurkę ssącą tworzą silnie wydłużone, złączone żuwki zewnętrzne. Żuwaczki uległy redukcji. Warga górna (mała półkolista płytka) przylega do żuwków.
• liżąco-ssący – dolna warga zakończona aparatem filtracyjnym służy do zlizywania i filtrowania pokarmu (mucha domowa)
• kłująco-ssący (hemipteroidalny) – wysoko wyspecjalizowany aparat umożliwiający wysysanie płynów z tkanek roślinnych (mszyce) lub zwierzęcych (wszy, pchły). Żuchwy stanowią nieczłonowane szczecinki tworzące rurkę ssącą i ślinową.
• tnąco-liżący (tabanoidalny) – występuje u niektórych muchówek, np. bąkowatych
• liżący (muskoidalny), składający się z:
  • miękkiego, błoniastego dziobka
  • ryjka
  • tarcz oralnych, składających się z przekształconych głaszczków wargowych.

Wewnątrz tarcz oralnych znajduje się sieć kanalików służących do filtracji pokarmu. Żuwaczki uległy redukcji.

• Entomologia stosowana pod redakcją B. Wilkaniec, Wydawnictwo Akademii Rolniczej im. A.Cieszkowskiego w Poznaniu, Poznań 2006 ISBN 83-7160-412-2