آئن سٹائن دا تصور زماں
آئن سٹائن دا تصورِ زماں
آئن سٹائن دا تصور زماں ایہ اے کہ ’’وقت‘‘ مکان دی بُعدِ رابع یعنی چوتھی ڈائمینشن اے ۔وقت ، مکان دی تن ابعاد وچوں ہراک کےنالاس طرح جُڑا ہويا اے جداں کسی جولاہے نے اِنہاں دھاگاں دی بُنائی کرکے اک جال بنادیاہو۔ہم جاندے نيں کہ مکان دے تن ابعاد نيں، جنہاں نوں ہم’’ایکس ، وائی، زیڈ‘‘ توں ظاہر کرنے دے عادی نيں۔انہاں وچوں ہراک خط اردو وچ ’’محور‘‘ تے انگریزی وچ ’’ایکسز‘‘ کہلاتااے۔ اِنہاں تینخطوط توں چھ جہات دا ظہورہوتااے، جنہاں نوں فارسی وچ ’’شش جہات‘‘ کہیا جاتاہے۔ایہ چھ جہات ایداں دے نيں،
سجے کھبے
اُوپر تھلے
آگے پِچھے
انہاں وچوں ہرلائن دے نال ’’ٹائم‘‘ دا خط جوڑا بلکہ بُنا جاسکتاہے۔فرض کرن اک نقطہ)گیندنما( سجے کھبے یعنی صرف اک لائن اُتے حرکتکررہااے، جداں چیونٹی کسی دھاگے اُتے چلدی اے تاں اسيں کدرے گے ، ’’ اک خط، ایکس ایکسز)محور( دا تے اک خط ٹائم دا مل کے جال کیاک تہہ نوں بُن رہے نيں۔ ایہ حرکت سپیس دی سنگل ڈائمنشن تے ٹائم دی سنگل ڈائمینشن وچ ممکن ہوئی اے ۔بعینہ ايسے طرح سپیس دی تِناںڈائمینشنز دے نال ٹائم دا رشتہ جُڑاہويا اے۔ چنانچہ آئن سٹائن دا بُنا ہويا جال بہت گھنا اے۔
ایہ جال فورتھ ڈائمینشنل اے۔ اس وچ تن ڈائمنشنز مکان دی تے چوتھی ڈائمنشن زمانے دی شامل اے ۔اِسی بُنائی دی وجہ توں آئن سٹائن نےزمان و مکان دے نويں رشتے نوں ’’سپیسٹائم فیبرک‘‘ دا ناں دتا۔اوریاں گویا زمانہ، مکان توں وکھ نئيں۔ آئن سٹائن دے جدید ’’زمانے‘‘ کےمطابق ’’کب‘‘ تے ’’کہاں‘‘ دو وکھ وکھ لفظاں نئيں۔ بلکہ ایہ دونے لفظاں اک دوسرے دے نال پکے جُڑے ہوئے نيں۔
ساڈے ہاں شعرأ تے ادیباں دے پاس خالق کائنات دے لئی اک ہی استعارہ ہويا کرتاتھا یعنی ’’کُوزہ گر‘‘، جسنوں اسيں زیادہ سادہ بولی وچ ’’کمہار‘‘ کہہ سکدے نيں۔ آئن سٹائن دے سپیسٹائم فیبرک نے شاعراں دے لئی اک ہور استعارہ ایجاد کردتا، یعنی ہن اردو دے شعرأ تے ادیبچاہن تاں خدا دے لئی جولاہے دا استعارہ وی استعمال کرسکدے نيں۔کیونجے ہن سپیسٹائم اک فیبرک اے ۔آئن سٹائن نے زمانے نوں مکان دی بُعدِرابع کہیا تاں ’’زمانے دے عاشق‘‘ علامہ اقبال نے اپنے خطبات ’’دی ریکنسٹرکشن آف ریلجس سیٹ اِن اسلام‘‘ وچ اِس خیال دی مخالفت کيتی۔اقبال نے لکھیا،
’’ لیکن اِس دے معنی تاں ایہ ہوئے کہ اسيں سہ بُعدی ہستیاں جس چیز نوں زمانے توں تعبیر کردیاں نيں اوہ دراصل مکان ہی دا اک بُعد اے ۔جسنوں ہمکماحقہُ محسوس نئيں کرسکدے۔لیکن جو فی الحقیقت اقلیدسی مکان دے ابعادِ ثلاثہ توں، جنہاں نوں اسيں ٹھیک ٹھیک محسوس کرلیندے نيں، قطعاًمختلف نئيں۔بالفاظِ دگر زمانہ کوئی تخلیقی حرکت نئيں، نہ مستقبل دے حوادث تازہ حوادث، بلکہ شروع ہی توں متعین تے کسی نامعلوم مکانماں موجود‘‘۔)تشکیل جدید ) علامہ اقبال نے اِس خدشے دا اظہار کيتاکہ آئن سٹائن دے نظریہ توں زمانے دی خلاقیت ختم ہوجاندی اے ۔ اپنے وقت وچ علامہ اقبال نے بالکلٹھیک خدشے کااظہارکیا لیکن بعد دی فزکس نے ’’لامتناہی ٹائم لائنز‘‘ دا نظریہ پیش کرکے گویا زمانے دے جبر نوں اک طرح توں دوبارہتوڑدتا۔پر ایہ مضمون ’’لامتناہی ٹائم لائنز‘‘ دے بیان دا متحمل نئيں اے۔
ویہويں صدی کاعلمی آغاز آئن سٹائن دی سپیشل سیوری آف ریلیٹوٹی توں ہوتااے۔ ۱۹۰۵ وچ آئن سٹائن نے اپنا خصوصی نظریۂ اضافیت،جسنوں انگریزی وچ سپیشل سیوری آف ریلیٹوٹی کہندے نيں پیش کيتا تاں شروع شروع وچ کِسے نے اِس خصوصی نظریے دی خصوصیت نوں نہسمجھیا تے آئن سٹائن دا زمان و مکاں وقتی طورپر نظرانداز کردتا گیا۔لیکن فزکس تے ریاضی دے خاص خاص لوکاں نوں پھربھی آئن سٹائنکے اکتشافات وچ کچھ عجیب و غریب سی کشش محسوس ہورہی سی۔آئن سٹائن دا خصوصی نظریۂ اضافیت اک سودس سالہ جدید فزکس وچ سب توں پہلے وارد ہويا تے تاحال سب توں مشکل تصور تسلیم کيتا جاتاہے۔وجہ اس دی ایہ اے کہ اس نظریہ وچ زمان و مکاں نوں موضوع بنایاگیا اے تے زمان و مکاں دا کوئی وی تصور ہوئے اُسنوں عقل دی گرفت وچ لیانا ہمیشہ مشکل رہیا اے کجا کہ آئن سٹائن دا نہایت منفرد ’’تصورِزمان و مکاں‘‘ جس دی حقیقت ناظر تک محدود ہوکے پیچیدہ تر صورت اختیار کرگئی اے ۔زمان ومکاں وچ دو چیزاں نيں اک زماں یعنی ٹائماور دوسرا مکان یعنی سپیس۔ اسيں اِس مضمون وچ صرف زمانے پربات کرینگے۔
زمان (ٹائم) کیہ اے ؟
جدوں’’زمان‘‘ دی گل آتی اے تاں سینٹ آگسٹین (Saint Augustine) دا ذکر کیتے بغیر رہیا نئيں جاندا۔انہاں نے کہیا سی،“What then time is? If no one asks me, I know, if I wish to explain it to him who asks, I know not” ترجمہ: ۔’’فیر وقت کيتا اے ؟ جے کوئی میرے توں نہ پُچھے تاں مینوں پتہ اے کہ وقت کيتا اے ۔ تے جے کسی دے پُچھنے اُتے مینوں سمجھاناپےجائے تاں وچ نئيں جاندا، کہ ایہ کیہ اے ‘‘ آئیے وقت دی گل نوں نہایت سادہ سطح توں چھیڑدے نيں۔ہم سب گھڑیاں توں واقف نيں۔ آج تاں اسيں اہل زمین اک مشترکہ گھڑی نوں معیار مانکر وقت دا حساب کتاب رکھدے نيں لیکن حالے ڈیڑھ صدی پہلے تک ہر ملک دا اپنا وکھ ٹائم ہويا کردا سی۔ شروع شروع وچ جدوں ٹرین ایجادہوئی تاں وڈے حادثات ہوئے تے وڈے مسائل پیدا ہوگئے۔ مثال دے طور پرپیرس توں لندن جانے والی ٹرین پیرس دے وقت نوں معیار مان کرچلدی لیکن لندن دے وقت نوں معیار مان کر رُکتی ۔پیرس تے لندن دے اوقات دے درمیان نوں ئی باہمی سمجھوندا نہ ہونے دی وجہ توں حادثاتپیش آتے تے مسافراں نوں بے پناہ مسائل دا سامنا کرنا پڑدا۔پیرس اورلندن فقط مثال دے طور اُتے لئی گئے نيں ۔ مدعا ایہ اے کہ دور درازملکاں دے درمیان ٹرین دا سفر شروع ہويا تاں اہل زمین دا مشترکہ ’’ٹائم‘‘ نہ ہونے دی وجہ توں اک ایسا مسئلہ سامنے آیا جسنوں حل کرناوقت دے سائنسداناں دی ذمہ داری بن گئی۔یاں اک ’’معیاری وقت ‘‘(Standard Time) ایجاد کيتاگیا جو سورج دی اک مکمل گردش سےپیدا ہونے والے دن نوں پینڈولم دے برابر وقفاں دے درمیان تقسیم کرکے اک سائنٹفک معیار پرمرتب کيتا گیا۔ وقت دے نال نال ’’وقت‘‘ کوزیادہ توں زیادہ معیاری بنانے دے لئی باریک توں باریک وقفاں دی تقسیم ہُندی رہی تے آج سیزیم دے ایٹم دے ارتعاش نوں باریک سےباریک وقفۂ زمان شمار کيتا جاتااے۔ ایہ دنیا دی پہلی درست ترین گھڑی اے ۔سیزیم ایٹامک کلاک اک سیکنڈ دا نوارب انیس کروڑ چھبیس لکھاکتیس ہزار ست سو سترواں ) 9292631770th) حصہ دسدا اے ۔وقت دے اِنّے مختصر وقفے وچ کیہ کچھ ممکن اے۔ شاید اسيں انساناں کےلئی ایہ بہت چھوٹاہے لیکن جے اسيں اک الیکٹران ہاں تاں ایہ سانوں اک بہت وڈا وقفہ محسوس ہوئے گا۔
وقت دے بارے وچ عموما کہیا جاتاہے کہ ’’وقت گزررہاہے‘‘۔آئن سٹائن دی فزکس دے اعتبار توں ایہ درست خبر نئيں اے۔ وقت نئيں گزردا ،بلکہ اشیا وقت وچوں لنگھدی نيں۔چونکہ اشیا وقت وچوں لنگھدی نيں چنانچہ ایہ وی ممکن اے کہ اشیا آگے دی طرف جانے دی بجائےپِچھے دی طرف سفر کرن۔کیہ اسيں ماضی وچ وی سفر کرسکدے نيں؟کوئی آبجیکٹ وقت وچ صرف مستقبل دی طرف ہی ہمہ وقت گامزن نئيںہُندا بلکہ ٹھیک اُسی رفتار توں اوہ ماضی وچ وی سفر کررہیا ہوتااے۔ وقت وچ آبجیکٹس دا سفر سمجھنے دے لئی سانوں اپنے منطقی فسانوںقدرے ترقی دینا ہوئے گی ۔ ایہ ہمارےسامنے میز اُتے رکھی ہوئی کتاب بظاہر ساکت اے۔ لیکن ایہ وقت وچوں گزر رہی اے، ماضی تے مستقبلدونے وچ تاں۔ ہاں ایتھے پہلے اک ہور گل سمجھ لی جائے تاں ہور آسانی ہوجائے گی۔
اک ہندا اے آبجیکٹس(اشیا ) اُتے توں وقت دا گزرنا
اک ہندا اے آبجیکٹس (اشیا )دا وقت وچوں گزرنا
ایہ دونے وکھ وکھ تے مختلف گلاں نيں۔ پہلا خیال کہ وقت اشیا اُتے توں گزر کرتاہے کلاسیکی ٹائم سیوری اے۔ دوسرا خیال کہ اشیا وقت وچ سے لنگھدی نيں ماڈرن سیوری اے۔ پہلی سیوری دے مطابق اشیا مکان مطلق وچ معلق نيں تے وقت انہاں اُتے توں ایداں دے گزرتاہے جداں ندیدی تہہ وچ پئے کسی پتھر اُتے توں ندی دا پانی گزردا اے۔ یعنی وقت اک دریا یا ندی دی طرح توں وگدا اے ۔لیکن آئن سٹائن دے نظریۂ وقتوچ ایسا نئيں اے بلکہ وقت وچوں اشیا گزر کردیاں نيں۔ جداں کسی راہداری وچوں کسی راہی دا گزرنا۔ وقت دی اک ٹائم لائن، اکراہداری اے۔ آئن سٹائن دے بعد دی فزکس نوں دیکھیا جائے تاں ٹائم لائنز دی کوئی انتہا نئيں۔ ہر ٹائم لائن شروع توں آخر تک ماضی تے مستقبلدے درمیان بچھی ہوئی سڑک دی طرح توں اے۔ کوئی آبجیکٹ وقت وچ صرف مستقبل دی طرف ہی ہمہ وقت گامزن نئيں ہُندا بلکہ ٹھیکاُسی رفتار توں تے ايسے لمحے وچ اوہ ماضی وچ وی سفر کررہیا ہوتااے۔ میز اُتے رکھی کتاب، جو ہرلمحہ، ہرسیکنڈ دے نال مستقبل وچ داخل ہورہی اے، ایہ ہر لمحہ تے ہرسیکنڈ دے نال ماضی وچ وی ايسے رفتار دے نال داخل ہورہی اے۔ ایہی وجہ اے کہ سانوں اپنے سامنےموجود ہر آبجیکٹ لمحہ موجود یعنی پریزینٹ وچ محسوس ہُندا اے۔ کیونجے لمحہ موجود یا پریزنٹ اوہ مقام اے جو ماضی تے مستقبل کےعین درمیان واقع اے ۔مسئلہ ایہ اے کہ کوئی حرکت کردی ہوئی چیز سانوں محض اس وقت دکھادی دیندی اے جدوں اوہ ساڈے نکتۂ نگاہ توں سپیسماں حرکت کردی اے ۔کھلی آنکھاں توں اسيں حرکت دا صرف اک حصہ دیکھنے دی اہلیت رکھدے نيں۔ کوئی وی آبجیکٹ دو طرح دی حرکتکرتااے۔ اک ایہ کہ اوہ ٹائم وچوں گزردا اے تے دوسری ایہ کہ اوہ سپیس وچ سفر کرتااے۔ کسی آبجیکٹ کے، ٹائم وچوں گزرنے دیحرکت نوں حواس خمسہ توں محسوس نئيں کيتا جاسکدا جدوں کہ اُس دے سپیس وچ حرکت کرنے نوں ننگی آنکھ توں دیکھیا جاسکتاہے۔کیونجے ہمسب زمین اُتے رہندے نيں تے ایہ گویا اک بس (Bus) اے جس وچ اسيں سب سوار نيں۔ یعنی جدوں اک ہی بس وچ سب لوک بیٹھے ہاں تاں ساڈیرفتار اک دوسرے دے لئی زیرو ہُندی اے۔ ایہی وجہ اے کہ اسيں زمین اُتے اک دوسرے دے لئی ٹائم دی رفتار نئيں دیکھ پاندے۔جدوں بس وچ کوئی شخص اُٹھ کھڑا ہويا تے اُس وچ چلنے لگے تاں سب مسافر اس دی حرکت دیکھ سکدے نيں۔ ايسے طرح اسيں زمین اُتے حرکت کردی چیزاںکی سپیس وچ حرکت تاں دیکھ سکدے نيں لیکن ٹائم وچ حرکت دے اعتبار توں اسيں سب اک بس وچ سوار نيں۔
دراصل رفتار کسی آبجیکٹ دی لازمی صفت اے ۔دنیا دا کوئی آبجیکٹ ایسا نئيں جوحرکت نہ کررہاہو۔چونکہ عام اشیأ دی رفتاراں اک دوسرےدے لئی اضافی نيں تے ایہ صرف روشنی اے جو ہرطرح دے آبجیکٹس توں اک مستقل رفتار دے نال سفرکردی اے ۔چنانچہ فرض کيتاجاندا اے کہ ہر شئے روشنی دی رفتار توں وقت وچ سفر کررہی اے ۔ایسی اشیأ وی جو سانوں اپنے آس پاس رُکی ہوئی محسوس ہُندیاں نيں روشنیکی رفتار توں سفر کررہیاں نيں۔ ایہ گل عجیب سی لگتی اے لیکن چونکہ اشیأ دی رفتاراں ناظر مقرر کرتاہے اس لئی اسيں ایسا فرض کردے نيںجس توں ریاضی دی مساواتاں وچ مسائل پیدا نئيں ہُندے۔
مثلاً آپ دے سامنے میز اُتے جو اشیا پئی نيں۔ ایہ آپ دے نکتۂ نگاہ توں سپیس وچ رُکی ہوئیاں نيں ۔ ہن چونکہ اسيں پہلے کہہ چکےہاں کہ ہرشئےروشنی دی رفتار اُتے اے تاں فیر ایسی اشیأ جو ساڈے نکتۂ نگاہ توں رُکی ہوئیاں نيں اُنہاں دی روشنی دی رفتار کتھے گئی؟ دراصل اوہ اشیأ وقتماں روشنی دی رفتار توں محو سفر نيں۔ چنانچہ جدوں کوئی آبجیکٹ سپیس وچ حرکت کرتاہويا دکھادی دے تاں اس دا مطلب اے کہ ہن اوہ وقتماں روشنی دی رفتار توں کچھ کم رفتار وچ حرکت کررہیا اے کیونجے اُس نے اپنی رفتار دا کچھ حصہ سپیس وچ صرف کردیاہے۔اس گل کوسمجھنے دے لئی اک ایسی کار فرض کرن جو ’’صرف سپیس وچ ، یعنی ایکس ایکسز پر‘‘ روشنی دی رفتار یعنی تن لکھ کلومیٹر فیسیکنڈ توں حرکت کررہی اے ۔ایسی کار دے لئی ٹائم بالکل وی نہ گزرے گا۔ ٹائم دے گراف اُتے اوہ زیرو ہوئے گی۔ )تھلے تصویر ملاحظہ کرن ) اک رکی ہوئی کار جوساڈے نکتۂ نگاہ توں بالکل وی حرکت نئيں کررہی اوہ اپنی پوری رفتار ٹائم دے گراف اُتے خرچ کردیندی اے ۔اور اپنیرفتار دا ذرا سا حصہ وی سپیس وچ صرف نئيں کردی۔چنانچہ سپیس دے خط اُتے اُس دی حرکت زیرو جدوں کہ ٹائم دے خط اُتے روشنی دی پوریرفتار دے نال جاری رہندی اے ۔جداں کہ اِس تصویر وچ دکھایا گیااے۔
لیکن جے اوہی آبجیکٹ کھلی آنکھاں توں حرکت کرتاہويا دکھادی دینے لگے تاں اس دا مطلب اے کہ ہن اوہ ٹائم دے نال نال سپیس دے خط پربھی متحرک ہوگیا۔اور سپسٹائم دے گراف اُتے درمیان وچ کدرے نظر آتااے۔ ایويں اوہ اپنی لازمی رفتار یعنی روشنی دی رفتار دا کچھ حصہ سپیسکے نال شیئر کرنے لگتااے۔ تے وقت وچ اس دے گزرنے دا عمل اُسی تناسب توں سست پڑجاتاہے۔اِس تصویر وچ اسيں دیکھ سکدے نيں کہاب روشنی دی رفتار توں چلنے والی کار نہ ہی سپیس وچ تے نہ ہی ٹائم وچ زیادہ آگے تک جاسکی اے بلکہ ،چونکہ اُس نے اپنی رفتاردونے، یعنی ٹائم تے سپیس وچ برابر شیئر کردتی اس لئی دونے وچ ،گراف اُتے اس دی حرکت پچھلی دو تصویراں دی نسبت کم اے۔ یعنیگراف اُتے پچھلی تصویراں وچ ایہ کار ست آٹھ نقاط آگے تک گئی اے لیکن اِس تصویر وچ فقط نقطہ چار تے پنج تک گئی اے۔
فلہذا کار دی فطری رفتار یعنی روشنی دی رفتار ہن ٹائم دے خط اُتے پہلے توں قدرے کم صرف ہورہی اے نہ کہ پہلے دی طرح پوری کیپوری کیونجے اس وچوں کچھ رفتار ہن سپیس دے خط اُتے استعمال ہورہی اے ۔جے کوئی آبجیکٹ کھلی آنکھ نوں بہت زیادہ تیزی توں حرکتکرتاہويا دکھادی دے تاں اس دا مطلب اے کہ اوہ سپیس دے خط اُتے اپنی فطری رفتار دا قدرے زیادہ حصہ خرچ کررہیا اے۔ جے کوئی آبجیکٹسپیس دے خط اُتے اپنی فطری رفتار یعنی روشنی دی تمام تر رفتار خرچ کردے تاں اس دا مطلب ہوئے گا کہ ہن اوہ ٹائم دے خط اُتے زیرو رفتار کےنال حرکت کررہیا اے۔ یعنی اُس نے اپنی تمام تر فطری رفتار سپیس وچ استعمال کردتی اے تے ٹائم وچ ہن اس دی رفتار باقی نئيں رہی۔یعنیاس دا وقت رک گیا اے ۔ایہ سب اساں اِنہاں تن تصویراں وچ دیکھیا۔
اس پورے خیال وچ سب توں اہم فطری رفتار اے۔ کائنات دا ہر آبجیکٹ رفتار دا حامل اے۔ کوئی آبجیکٹ روشنی دی رفتار توں زیادہ رفتار کاحامل نئيں ہوسکدا۔ایتھے اک غلط فہمی دا ازالہ ضروری اے۔ جدوں ایہ کہیا جاتاہے کہ ہر رُکا ہويا آبجیکٹ دراصل روشنی دی رفتار توں وقت وچ سفر کررہیا اے تاں بعض لوکاں دا خیال اُس اصول دی طرف چلا جاتاہے کہ روشنی دی رفتار توں کائنات وچ کوئی شئے سفر نئيں کرسکدیاور ایہ کہ روشنی دی رفتار توں سفر کرنے دے لئی بہت زیادہ توانائی دی ضرورت ہُندی۔ اس غلط فہمی نوں دور کرنے دا آسان طریقہ ایہیہے کہ اسيں جان لاں کہ ساڈی اشیا نوں صرف ’’خلا یعنی سپیس وچ ‘‘روشنی دی رفتار توں سفر کرنے دے لئی بہت زیادہ توانائی دی ضرورتہُندی اے، وقت وچ سفر کرنے دے لئی نئيں۔وقت وچ تاں بوسیدہ عمارتاں وی سفر کررہی ہُندیاں نيں جو کہ بظاہر رکی ہوئیاں نيں۔اور فزکسکے ماہرین اپنی ریاضی درست کرنے دے لئی فرض کردے نيں کہ ہررکی ہوئی شئے وقت وچ روشنی دی رفتار توں محوِ سفر اے۔
اک سوال کہ اسيں کسی رکے ہوئے آبجیکٹ نوں جدوں روشنی دی رفتار توں حرکت کرتاہويا نئيں دیکھ سکدے تاں ایہ دعویٰ کہ ہر رکا ہويا آبجیکٹروشنی دی رفتار اُتے اے کيتا معنی رکھتاہے؟ اس دے معانی ایہ نيں کہ اوہ آبجیکٹ صرف وقت )ٹائم( وچ روشنی دی رفتار توں سفر کررہیا اے۔جے اسيں ایويں ذہن بنا لاں کہ ایہ رفتار آبجیکٹس دی فطری رفتار اے جو اشیا دے اندر ہُندی اے، تے ایہ کہ اس رفتار دے بغیر دنیا وچ کوئیآبجیکٹ نئيں ہوسکدا۔اور ایہ کہ ایہ محض فرض کيتی گئی اے، کیونجے فی الحقیقت تاں ایداں دے آبجیکٹ دا وجود نئيں ہوسکدا جو عین روشنی کیرفتار اُتے چل رہیا ہوئے۔ دراصل ہر آبجیکٹ دوسرے آبجیکٹس دے حوالے توں دیکھیا جائے تاں اُنہاں دی آپس دی ، ریلیٹو موشن کتھے توں کتھے پہنچجاندی اے۔ تمام دے تمام آبجیکٹس حرکت کررہے نيں تاں کوئی کم تے کوئی زیادہ رفتار اُتے ہوسکتااے۔ فطری رفتار محض فرض کيتی گئی رفتاراے۔
خیر! تاں اسيں جان چکے کہ جدوں کوئی آبجیکٹ سپیس وچ حرکت کرتاہويا دکھادی دیتاہے تاں اوہ اپنی فطری رفتا ر جو کہ روشنی دی رفتار اے، کاکچھ حصہ سپیس وچ شیئر کردیتاہے تے اس وجہ توں ٹائم وچ اس دا شیئر پہلے توں کم ہوجاتااے۔ یعنی اوہ وقت وچوں کم گزردا اے۔بلفظاں دگر حرکت کردے ہوئے اجسام دا وقت رکے ہوئے اجسام دی نسبت آہستہ گزرتاہے۔اور ایويں حرکت کرنے توں اشیا دی عمر وچ برکتپیدا ہوجاندی اے۔ یعنی راز دی گل ایہی فلسفیانہ نکتہ اے کہ ’’روشنی دی رفتار اشیا دی صفت اے جوان وچ لازمی موجودہُندی اے ‘‘ ۔ جبکوئی شئے سپیس وچ تیز ہوجاندی اے تاں اس دا وقت گزرنے دی رفتار آہستہ ہوجاندی اے۔ فزکس دی بولی وچ اِسنوں ٹائم ڈائیلیشن کہندے نيں ۔ٹائم ڈائیلیشن سپیشل سیوری آف ریلیٹوٹی دے تن وڈے مظاہر وچوں اک اے،
۱ ۔ ٹائم ڈائیلیشن )وقت دی لچک ) ۲ ۔ لینتھ کنٹریکشن )فاصلےآں دا سُکڑنا ) ۳ ۔ ماس انکریمنٹ )ماس دا ودھ جانا ) لینتھ کٹریکشن تے ماس اِنکریمنٹ یعنی فاصلےآں دا سکڑنا یا مقدار مادہ دا ودھ جانااس وقت ہماریا موضوع نئيں اے۔ اسيں فی الحال صرف ’’آئنسٹائن دے ٹائم‘‘ نوں سمجھنے دی کوشش کررہے نيں۔ ٹائم ڈائیلیشن آئن سٹائن دے تصورِ زماں دا خاصہ اے ۔ٹائم ڈائیلیشن اس وقت ہُندا اے جبکوئی آبجیکٹ سپیس وچ روشنی دی رفتار دے نیڑے ترین رفتار توں سفر کرتاہے۔تب اُس آبجیکٹ دا وقت آہستہ گزرتاہے تے زمین اُتے موجوداشیا دا وقت جلدی توں گزررہیا ہوتاہے۔مثلاً،
فرض کرو اک باپ اے جس دی عمر بائیس سال اے تے اک بیٹاہے جس دی عمر اک سال اے۔ ہن جے باپ نوں اسيں خلا دے سفر اُتے روانہکرداں یا زمین اُتے ہی کسی طرح اس دی حرکت دی رفتار بڑھادینے دا بندوبست کرلاں تے اوہ روشنی دی رفتارکے نیڑے قریب سفر کرے۔ تواک سال بعد جدوں اوہ واپس آئے گا تاں اس دی عمر بائیس سال توں تیئس سال ہوچکی ہوئے گی جدوں کہ اس دے بیٹے دی عمر ہوسکتاہے اسّی سالہوچکی ہو۔اس طرح گویا آئن سٹائن دے تصورِ زماں نے کئی وڈے وڈے استخراجی نتائج اُتے گہری چوٹ کيتی۔ باپ ہمیشہ عمر وچ بیٹے توں وڈاہوتااے، ایہ اک استخراج سی۔ استخراج دے بارے وچ خیال کيتا جاتاہے کہ ایہ کدی غلط نئيں ہوسکتالیکن آئن سٹائن دے تصورِ زماں نے اسسمیت بے شمار ہور استخراجی نتائج )ڈیڈکٹو کانکلیوژنز( نوں اضافیت دی شمشیر توں شہید کردتا۔
زیادہ رفتار اُتے واقعی ٹائم ڈائلیشن وقوع پذیر ہوتااے، اس حقیقت نوں متعدد تجرباں توں ثابت کيتا جاچکاہے۔جنہاں وچ خلائی شٹل وچ جانے والےخلابازاں دی عُمراں توں لے کے ہیڈران کولائیڈرز وچ مادے دے چھوٹے ذرّات دی رفتاراں تے ٹائم تک دے بے شمار تجربات نيں جو یہثابت کردے نيں کہ فی الواقعہ اُونچے درجے دی رفتاراں اُتے وقت آہستہ گزرنے لگدا اے۔اک خاص تجربہ جو اِسی مظہر نوں دیکھنے دے لئیپرفارم کيتا گیا اوہ کچھ اس طرح سی کہ اک تیز رفتار جیٹ طیّارے نے کرۂ زمین دے گرد برق رفتاری توں چکر کٹیا۔ اس طیارے وچ بھیاک سیزیم کلاک نصب سی تے اک سیزیم کلاک زمین اُتے وی نصب سی۔ جدوں طیارہ چکر لگیا کر لُٹیا تاں دونے گھڑیاں وچ فرق سی۔طیّارے دے کلاک نے آہستہ رفتار دے نال ٹِک ٹِک کيتی سی یعنی طیارے وچ موجود پائلٹ دا وقت اہلِ زمین دی نسبت کم گزریا سی۔یہ مضمون آئن سٹائن دے تصورِ زماں دے صرف اک پہلو نوں محیط اے۔ گریوٹی تے ٹائم دا کیہ تعلق اے ؟ سپیس ٹائم آپس وچ بُنے کِداںجاندے نيں؟ یا آئن سٹائن دے زمانے وچ ناظر دا کیہ کردار اے ؟ اس اُتے گفتگو اسيں اِسی عنوان ، ’’آئن سٹائن دا تصورِ زماں‘‘ دے تحت، اگلےمضمون وچ کرینگے۔