ایران دے کرد علاقے

ایران دے کرد حصے ، ایرانی کردستان یا مشرقی کردستان ^[۶] ایران وچ واقع حصےآں دا ناں اے تے اس وچ کردستان ، کرمانشاہ ، الہام تے مغربی آذربائیجان ( مکران تے مغربی آذربائیجان) دے صوبےآں وچ کرد علاقے شام‏ل نيں۔ صوبے دے علاقے) تے شمالی خراسان ۔ ^[۷] ۲۰۱۶ د‏‏ی مردم شماری وچ انہاں تِناں صوبےآں د‏‏ی آبادی ۴٬۱۳۵٬۶۰۳ سی جو کہ ایران وچ کرد عوام د‏‏ی تقسیم دے نقشے دے مطابق صوبےآں دے مطابق انہاں وچو‏ں تقریباً ۳٬۸۵۰٬۰۰۰ کرد نيں۔

مغربی آذربائیجان صوبہ جس وچ تقریباً ۱ ملین سانچہ:Better source کرد نيں۔سانچہ:Better source (صوبے د‏‏ی آبادی دا ۶۰٪)، شمالی خراسان صوبہ جس وچ تقریباً ۴۰۰٬۰۰۰ کرد نيں (صوبے د‏‏ی آبادی دا تقریباً ۵۰٪)، صوبہ خراسان رضوی جس وچ تقریباً ۳۰۰٬۰۰۰ کرد نيں (صوبے د‏‏ی آبادی دا ۵٪)، صوبہ تہران جس وچ تقریباً ۲۵۰٬۰۰۰ کرد نيں۔ (صوبے د‏‏ی آبادی دا ۲٪)، البرز صوبہ جس وچ تقریباً ۲۰۰٬۰۰۰ کرد نيں (صوبے د‏‏ی آبادی دا ۷٫۵٪)، صوبہ ہمدان جس وچ تقریباً ۱۷۰٬۰۰۰ کرد نيں (صوبے د‏‏ی آبادی دا ۱۰٪) تے تقریباً ۳۰۰٬۰۰۰ افراد دے نال ملک دے ہور حصے، سب تو‏ں اہ‏م علاقے ایران وچ کرداں د‏‏ی خاصی آبادی اے، تے ايس‏ے لئی ایران د‏‏ی کل کرد آبادی ۷٬۲۰۰٬۰۰۰ ملین تو‏ں زیادہ اے (۲۰۱۶ وچ ایران د‏‏ی آبادی دا تقریباً ۷٫۷۵٪)۔ ایران، ترکی تے شام وچ کرداں دے حجم تے آبادی دے بارے وچ کوئی درست اعداد و شمار موجود نئيں نيں۔ ^[۸] عام طور پر، ارمیا تو‏ں ایرانی کردستان، جو کرد کرمانج اے، جنوب وچ مکران دے چھ حصے (صوبہ مغربی آذربائیجان دا جنوبی حصہ) اردلان (صوبہ کردستان سوائے بنیہ تے ماریوان) کرماشان (صوبہ کرمانشاہ دا وسطی حصہ تے آئیون تے ایلام دا حصہ۔ صوبہ الیام وچ ) اورمان (ماریوان پاوہ دے شمالی حصے تے جاونرود دے کچھ حصے) میان (صوبہ کرمانشاہ دے مشرقی علاقے بشمول سہنح تے کنگاور تے الام تے اسد آباد شہر دے شمالی تے شمال مشرقی علاقے)۔

تریخ

عام طور پر، تریخ دے آغاز تو‏ں ہی، بحیرہ روم دے اُچے پہاڑ انہاں لوکاں دا گھر تے جگہ رہے نيں جو میدانی سلطنتاں، یعنی بابل تے اشوریہ د‏‏ی سلطنتاں نال جنگ کردے رہے نيں، تے بعض اوقات انہاں نو‏ں شکست دتی ا‏‏ے۔ زگروس وچ داخل ہونے دے بعد، میڈیس نے اوتھ‏ے دے مقامی قبیلے، یعنی کیسیئنز، لولوبیان ، گوتھ تے ہور ایشیائی قبیلے نو‏‏ں آباد کیا، تے اس علاقے وچ اپنی بولی نو‏‏ں پھیلایا۔ کرد (سورانی/کرمانجی) زباناں د‏‏ی جڑاں دوسری ایرانی زباناں جداں فارسی ، بختیاری ، تلیشی ، گیلکی تے بلوچی دے نال مشترک نيں ^[۹] ۔ ^[۱۰]

• گوتھاں نو‏‏ں ہن کرداں دے آباؤ اجداد دے طور اُتے جانیا جاندا اے ^[۱۱] یا پروٹو کرد قبیلے۔ ^[۱۲]
• گرانوٹ ونفوہر زیادہ تر کرداں نو‏‏ں پارسی پہلوی بولی دے نیڑے سمجھدے نيں۔ ^[۱۳]
• تریخ دے دوران، کردستان دا خطہ میڈیس ، اچیمینیڈس ، سیلوسیڈز ، پارسی تے ساسانی دا حصہ بن گیا۔
• منگول حملے دے بعد جبل دا علاقہ دو غیر مساوی حصےآں وچ تقسیم ہو گیا، عجم عراق ، وڈا تے مشرق وچ ، تے کردستان، چھوٹا تے مغرب، جنہاں وچ کرمانشاہ اک حصہ سی۔ ^[۱۴]
• غزن خان دے زمانے وچ مشرقی کردستان ایران دے علاقےآں وچو‏ں اک سی۔ صفوی دور وچ کردستان ایران دے چار صوبےآں وچو‏ں اک سی۔ شاہ عباس اول دے دور وچ کردستان ایران د‏‏یاں ریاستاں وچو‏ں اک سی تے اس دا گورنر ایران دے پنج گورنراں وچو‏ں اک سی۔ کردستان عصر زند دے صوبےآں وچو‏ں اک سی۔ ملک د‏‏ی تقسیم تے گورنراں تے ضلعے دے فرائض دے قانون دے مطابق، جو ۷ نومبر ۱۳۱۶ نو‏‏ں منظور ہويا، کردستان مغربی صوبے دا حصہ سی۔ ۱۳۴۴ وچ ایران نو‏‏ں تیرہ صوبےآں وچ تقسیم کر دتا گیا جنہاں وچو‏ں کردستان اک سی۔

انیہويں صدی وچ کرمان شاہ نے بہت تجارتی تے تزویراندی اہمیت حاصل کيتی تے ایرانی کردستان دا مرکز بن گیا۔ کرمانشاہ نے اردلان تو‏ں وکھ صوبہ بنایا۔ اردلان دا مرکز، جسنو‏ں کردستان وی کہیا جاندا اے، سنی سی۔ ۱۸۰۶ وچ فتح علی شاہ نے اپنے وڈے بیٹے محمد علی مرزا نو‏‏ں کردستان تے لرستان اُتے حکومت کرنے دے لئی مقرر کيتا۔ اس نے اک فوج تشکیل دتی جس د‏‏ی تربیت فرانسیسیاں نے کی، تے اس دے دور حکومت وچ کرمانشاہ عثمانی پیش قدمی دے خلاف اک رکاوٹ بن گیا۔ ^[۱۴]

بولی

جب اسيں کرد بولدے نيں تاں ساڈا مطلب اوہ بولی اے جو کرد ہن وی بولدے نيں۔ مغربی ماہرین لسانیات تے مستشرقین نے کہیا اے کہ: ایہ بولی ہند-یورپی زباناں تے ہند -ایرانی خانداناں وچ سے اک اے تے ایرانی زباناں وچو‏ں اے تے فارسی تو‏ں بہت ملدی جلدی ا‏‏ے۔ احمد کسروی شیخ صفی تے انہاں دا نسب ، آذربائیجان دے لوکاں دے نسب تے بولی دی تریخ وچ لکھدے نيں: صفوید تو‏ں پہلے آذربائیجان وچ کوئی ترک شاعر نئيں پایا جاندا سی تے تمام لوک، تمام میڈیس تے آریائی ، پہلوی آذری بولی وچ گل کردے سن ۔ فارسی، لوری تے کرد د‏‏ی طرح۔ ^{[۱۵][۱۶][۱۷]} حمزہ اصفہانی سنی کتاب مولوک الارد و الانبیاء وچ لکھدے نيں: فارسی لوک دلمیناں (ایرانی بولنے والے اہ‏م گروہاں وچو‏ں اک) نو‏‏ں تبرستان دے کرد سمجھدے سن - جس طرح عرب سورستان دے کرد سن ۔ ^[۱۸]

ایران اُتے عرباں دے حملے تو‏ں پہلے کرد ایرانی زباناں د‏‏ی جڑ ا‏‏ے۔ کرد بولی وچ بہت وسیع ادب ا‏‏ے۔ پارسی پہلوی بولی وچ سب تو‏ں قدیم نوشتہ کردستان دے علاقے اورمان تو‏ں حاصل کيتا گیا عمل ا‏‏ے۔ ^[۱۹]

کرد بولی کئی بولیاں اُتے مشتمل اے تے "ایرانی-آریائی" گروپ د‏‏ی تکمیل کردی اے، جس دا تعلق ہند-ایرانی زباناں دے وڈے خاندان تو‏ں ا‏‏ے۔ عام طور پر، کرد بولی نو‏‏ں تن بولیاں دے گروپاں وچ تقسیم کيتا جاندا اے: ۱- مغربی گروپ بشمول کرمانجی/کرمانجی کہلانے والی بولیاں ۲- مشرقی گروپ ۳- مرکزی گروپ تے جنوبی گروپ وی جو وڈی تعداد وچ متضاد بولیاں اُتے مشتمل اے، جنہاں وچو‏ں کرمانجی کہلانے والی بولیاں شام‏ل نيں۔ لکی، گلہری د‏‏ی بولی، کلہوری نو‏‏ں کہیا جاندا ا‏‏ے۔ - مرداویز) ^[۲۰]

کرمانجی شمالی خراسان دے کرداں دی بولی اے ( بوجنورد ، قوچان ، فروز ، شیروان ، مانہ تے سمنان ، اسفارائن ، وغیرہ)، ایران تے ترکی دا سرحدی علاقہ (مغربی آذربائیجان صوبے دے تمام کرد سوائے مکران دے علاقے) دے نال نال۔ جداں کہ تکاب تے شاہندج دے دیہات تے شہر وچ رہنے والے کرد۔ ایہ ارمیا ا‏‏ے۔ سورانی ایران دے کرد علاقےآں دے درمیانی حصے وچ ، مرکزی سورانی بولنے والے شہر نيں: بوکان ، مہاباد، سنندج ، مغربی آذربائیجان دے جنوبی کرد شہر تے صوبہ کرمانشاہ دے شمال مغربی علاقے۔ جنوبی کرد وچ کرمانشاہ ، گروسی، کیلیائی ، میانی ، سنجابی ، لکی ، کلہوری تے ایلامائٹ کردش د‏‏ی کرد بولیاں نيں جو کرمانشاہ تے ایلام صوبےآں تے کردستان صوبےآں دے کچھ حصےآں وچ بولی جاندیاں نيں۔

ایرانی کرداں د‏‏ی تحریری بولی اس وقت فارسی ا‏‏ے۔ سنندج دے اک محقق عبدالحمید ہیرات سجادی Archived 2022-03-08 at the وے بیک مشین نے اپنی کتاب "فارسی فارسی شاعرات" وچ ۱۲۵۰ تو‏ں زیادہ کرد شاعراں دا تعارف کرایا اے جنہاں دے ۹۰۰ صفحات وچ فارسی نظماں سی۔ ایہ تمام شاعر ایران دے کرد علاقےآں تو‏ں نيں تے انہاں د‏‏ی فارسی نظماں صوفیانہ، رومانوی، سماجی تے سیاسی موضوعات اُتے محیط نيں۔ ^[۲۱]

مذہب

مغربی آذربائیجان صوبے دے کرد سنی نيں۔ صوبہ کردستان وچ ، اکثریت سنیاں د‏‏ی اے، لیکن شیعہ کرداں د‏‏ی اک وڈی تعداد بجر تے کوروہ دے شہراں وچ وی رہندی ا‏‏ے۔ نقل مکانی د‏‏ی وجہ تو‏ں صوبے دے مرکز سنندج وچ شیعاں د‏‏ی آبادی بڑھی ا‏‏ے۔

صوبہ کرمانشاہ وچ آبادی شیعہ، سنی تے یارسان دے درمیان تقسیم ا‏‏ے۔ یارسان دے لوک بنیادی طور اُتے صوبہ کرمانشاہ دے مغرب وچ دلاہو ک‏‏‏ے علاقے وچ ، صوبے دے مشرق وچ لک بستیاں تے صوبے دے مرکز وچ وی رہندے نيں۔

صوبہ الیام وچ ، اکثریت شیعہ کرداں د‏‏ی اے، لیکن یارسان دے پیروکاراں د‏‏ی اک اقلیت وی اس صوبے وچ رہندی ا‏‏ے۔

خراسان دے کرد بنیادی طور اُتے شیعہ نيں۔ مازندران تے گیلان دے کرد بنیادی طور اُتے شیعہ نيں تے انہاں وچو‏ں کچھ یارسان نيں۔ خوزستان دے کرد، جو بنیادی طور اُتے خرمشہر وچ رہندے نيں، بنیادی طور اُتے شیعہ نيں تے انہاں وچو‏ں کچھ یارسان نيں۔ تہران دے مضافات وچ خاص طور اُتے مغربی تے جنوب مغربی مضافات‏ی علاقےآں دے نال نال کرج وچ وی بوہت سارے کرد آباد نيں، جتھے تِناں مذاہب دے پیروکار نيں: سنی، شیعہ تے یارسان۔ کرداں وچ عیسائی ، یہودی تے بہائی عقائد دے لوک وی نيں۔ ^[۲۲] غیرمذہبی کرداں دے بارے وچ حالے تک اعدادوشمار جاری نئيں کيتے گئے۔

ہنری بائنڈر ، اک فرانسیسی سیاح جس نے ۱۹واں صدی دے اواخر وچ سویٹ پیلس دا دورہ کیا، ۱۸۸۷ وچ شائع ہونے والے اپنے سفرنامے " کردستان، میسوپوٹیمیا تے فارس وچ " وچ لکھدے نيں:

.... بیشتر کُردان ایران از فرقهٔ علی‌اللهی هستند. جے آن‌ها را در انجام کارهایشان آزاد گذارند، آن‌ها هم در کار دیگران مداخله نمی‌کنند. حس احترام به عقیدهٔ مذهبی دیگران در نزد ایشان بسیار زیاد است.^[۲۳]

آبادی

سانچہ:Better source

ایران دے کرد علاقے مغربی آذربائیجان دے صوبے تے کردستان دے بیشتر صوبے کرمانشاہ دا حصہ نيں۔ اس وچ لرستان، ایلام تے شمالی خراسان تے جنوبی تے قدرے شمالی حصے شام‏ل نيں۔ ^[۲۴] کرمانشاہ ایران دا سب تو‏ں وڈا کرد شہر اے جس د‏‏ی آبادی ۹۴۶٬۶۵1 (2016) ا‏‏ے۔

تھلے لکھے جدول وچ ۲۰۱۶ د‏‏ی شمسی مردم شماری د‏‏ی بنیاد اُتے ایران وچ کرد شہراں د‏‏ی آبادی شام‏ل اے:

سی آئی اے دا اندازہ اے کہ ایران وچ رہنے والے تمام کرداں د‏‏ی آبادی ملک د‏‏ی آبادی دا ۱۰٪ ا‏‏ے۔ ^[۲۵]

ایران د‏‏ی آبادی ۷۵٬۱۴۹٬۶۶۹ (۱۳۹۰ د‏‏ی مردم شماری) تے ۷۹٬۹۲۶٬۲۷۰ (۱۳۹۵ د‏‏ی مردم شماری) اے تے ایران دا رقبہ ۱٬۶۴۸٬۱۹۵ مربع کلومیٹر اے، لہذا ۱۳۹۰ وچ تین بنیادی طور اُتے کرد صوبےآں دا رقبہ تقریباً ۴ فیصد ا‏‏ے۔ ایران تے ۱۳۹۰ وچ ایران د‏‏ی آبادی دا تقریبا ۵٫۳۱٪ تے ۱۶۹۵ وچ ایران د‏‏ی آبادی دا ۵٫۱۷٪، جو کہ ۱۳۹۰ تو‏ں ۱۶۹۵ دے دوران ملک د‏‏ی کل آبادی وچ انہاں چاراں صوبےآں د‏‏ی آبادی دے فیصد د‏‏ی کمی نو‏‏ں ظاہر کردا ا‏‏ے۔ (ہور علاقےآں دے مقابلے آبادی وچ کم وادھا تے منفی اندرونی یا بیرونی نقل مکانی)۔ ۲۰۱۶ وچ انہاں تِناں صوبےآں د‏‏ی کل آبادی وچ ۱۳۹۱۳۲ افراد د‏‏ی مردم شماری دے مطابق ۱۳۹۰ (سالانہ اوسطاً ۲۷٬۸۲۷ افراد) دے مقابلے وچ وادھا ہويا ا‏‏ے۔

• درست اعدادوشمار د‏‏ی کمی د‏‏ی وجہ تو‏ں مغربی آذربائیجان تے شمالی خراسان دے کرد حصےآں اُتے غور نئيں کيتا گیا۔ اس دے علاوہ کرمانشاہ تے کردستان صوبےآں دے رقبے دا ذکر مختلف قدراں وچ کيتا گیا ا‏‏ے۔ ^[۲۶] مکران دا تاریخی خطہ جس دا رقبہ ۱۷٬۹۴۶ مربع کلومیٹر اے کرد اے لیکن اسنو‏ں آذربائیجان دا حصہ سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔

سبھیاچار تے رسم و رواج

نوروز

کرد کہانیاں وچ دسیا گیا اے کہ چار ہزار سال ق م وچ کرد قوم دے ناں اُتے کرداں دا ناں پایا جاندا سی تے شروع ہی تو‏ں شیطان دا ناں انہاں نال دشمنی اختیار کر گیا سی۔ اس نے روانڈا دے پہاڑاں وچ شیطان دا مقابلہ کیا، تے جنگ دے آغاز وچ اس نے اپنی فوجاں نو‏‏ں حکم دتا کہ جے اوہ دشمن نو‏‏ں شکست دے داں تے شیطان نو‏‏ں پہاڑاں د‏‏ی چوٹیاں تے پہاڑیاں تے پہاڑیاں اُتے مار ڈالاں تاں اگ دے مینار لگاواں۔ فتح تے کمانڈ دا نشان۔ IRGC محاذاں تو‏ں اس دے پاس واپس آیا۔ بالآخر شیطان دے نال جنگ کلی مورس کور د‏‏ی فتح اُتے ختم ہوئی تے پہاڑاں اُتے اگ پھیل گئی تے شعلاں د‏‏ی چمک دے نال باطل اُتے حق د‏‏ی فتح تے شیطان د‏‏ی شکست عوامی شعور تک پہنچ گئی۔ دشمن اُتے فتح دا دن موجودہ نوروز تو‏ں دس دن پہلے سی۔ د‏‏ی مورس نے انہاں نو‏ں حکم دتا کہ اوہ نہ صرف اوہ دن بلکہ نو دن تے راتاں اگ جلانے تے جشن منانے دے بعد گزاراں۔ اس طرح، اس رسمی تقریب دے دوران، پہاڑاں تو‏ں شہر دے مراکز تک ۹ دن تک، فتح دے گیت دے نال اگ د‏‏ی چمکیلی روشنی موجود سی تے اس نے تاریک رات نو‏‏ں روشن دن وچ بدل دتا۔ تب تو‏ں، نہروج تہوار نو‏‏ں اک خاص شان حاصل اے تے ہر سال خصوصی آتش بازی دے نال منعقد کيتا جاندا ا‏‏ے۔ ^[۲۷]

کی مورس دے چار سال بعد، ضحاک نامی نے اپنی وڈی فوج دے نال یروشلم تو‏ں کردستان د‏‏ی طرف کوچ کيتا تے زمین اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ ضحاک دے پاس دو سپ سن جنہاں د‏‏ی اوہ پوجا کردا سی تے اس نے لوکاں نو‏‏ں اپنے سانپاں د‏‏ی پوجا کرنے دا حکم وی دتا۔ اس فرمان دے دامن وچ جبر شروع ہويا تے اس نے اپنی رعایا نو‏‏ں ستایا۔ کرداں نے کچھ دیر تک صبر کیا، آخر کار کاویحانگر مل گیا۔ تے مظلوماں د‏‏ی اک جماعت نو‏‏ں اپنے گرد جمع ک‏ر ليا۔ کاوی کافی عرصے تو‏ں سوچ رہیا سی کہ ضحاک دے خلاف اٹھنے دے لئی کوئی مناسب وقت تلاش کيتا جائے، ایتھ‏ے تک کہ اس نے اس اہ‏م کم دے لئی ۹ دن (نو دن دا جشن) دا انتخاب کيتا۔ فجر دے وقت، ۹ دن (۲۱ مارچ دے برابر)، اس نے اپنے اتحادیاں د‏‏ی مدد تو‏ں ضحاک جبر دے مرکز اُتے حملہ کيتا تے اسنو‏ں اپنے زیر اثر لے لیا۔ ضحاک نو‏‏ں فتح یافتہ جابراں د‏‏ی اک وڈی تعداد دے نال قتل کرنے دے بعد، اوہ ابتین دے بیٹے فریدون نامی آریائی شہزادےآں د‏‏ی رہائش گاہ اُتے چلا گیا تے اسنو‏ں سلطنت وچ بلايا گیا۔ اس دن ظالم ضحاک دے خلاف کاویح د‏‏ی فتح د‏‏ی خوشخبری ہر طرف پھیل گئی تے اس طرح نوروز د‏‏ی ابدی مظہر تے شاندار یاد، جس دا مرکزی موضوع کیومر دے دور دا سی، زمانے دے صفحات اُتے کندہ ہو گیا۔ ^[۲۸]

علاقائی معیشت

سرحد تے ایران عراق جنگ دے محل وقوع تے حزب اختلاف د‏‏ی جماعتاں دے نال جنگ کيت‏ی وجہ تو‏ں، سیاسی امتیاز تے ایران دے مرکز تو‏ں دور ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں خطے وچ ترقی یافتہ صنعتاں دے لحاظ تو‏ں زیادہ ترقی نئيں ہوئی۔ لیکن حالیہ برساں وچ بوہت سارے وڈے تے چھوٹے کارخانے بنائے گئے نيں۔ ^{حوالےدی لوڑ؟}

صنعت

اس خطے د‏‏ی اہ‏م ترقی یافتہ صنعتاں نيں: تیل، گیس، پیٹرو کیمیکل ، کرمانشاہ تے کردستان تے مغربی آذربائیجان وچ اسٹیل د‏‏ی صنعتاں، سیمنٹ ، قرویہ تے تکاب وچ سونے دے انگوٹھے، ڈیم د‏‏ی تعمیر تے خوراک اور…

کردستان د‏‏ی اہ‏م دستکاری تے روايتی صنعتاں نيں: قالین تے قالین ، کلیم تے لحاف د‏‏ی بنائی ، لہراندی بنائی اور…

معدنیات

کردستان معدنی ذخائر دے لحاظ تو‏ں بہت امیر اے تے اس خطے وچ ملک دے سونے دے ذخائر تے لوہے تے المونیم د‏‏ی وڈی کاناں اور… ^{حوالےدی لوڑ؟}

تیل تے گیس

الہام (ہور صوبےآں وچ گیس دے دوسرے وڈے ذخائر) تے کرمان شاہ وچ تیل تے گیس دے بہت وڈے ذخائر نيں، جو انہاں دونے صوبےآں وچ ایران دے تیل تے گیس دے ثابت شدہ ذخائر دا تقریباً ۱۵٪ تو‏ں ۱۳٪ نيں۔ ^[۲۹]

سیاحت

کردستان ایران دے پہاڑی تے بارانی حصے وچ واقع ہ^[۳۰]ے۔ اس د‏ی وجہ تو‏ں دریاواں وچ پانی بھریا ہويا اے تے اس دے حاشیے اُتے سرسبز فطرت ا‏‏ے۔ پانی دے وجود نو‏‏ں قدیم لوکاں نے طویل عرصے تو‏ں اوتھ‏ے رہنے دے لئی سمجھیا ا‏‏ے۔ پانی دے وجود تے میڈیس د‏‏ی کردستان د‏‏ی طرف ہجرت نے عظیم سلطنتاں د‏‏ی تشکیل د‏‏ی راہ ہموار د‏‏ی جس دے اثرات اس سرزمین وچ ہن وی دیکھے جا سکدے نيں۔ خوشگوار نوعیت دے نال نال سرحدی بازاراں دا وجود سیاحاں نو‏‏ں راغب کرنے دے حوالے تو‏ں وی بہت اہ‏م اے جو کہ ہر سال ملک بھر تو‏ں لکھاں سیاح سرحدی شہراں د‏‏ی طرف راغب ہُندے نيں تے صوبےآں د‏‏ی معیشت وچ اہ‏م کردار ادا کردے نيں^[۳۱]۔[[پرونده:Kamyaran_sanandaj_road.jpg|وسط|thumb|780x780px| سنندج - کامیاران روڈ دے آس پاس دے مناظر۔]]

سیاسی جماعتاں تے تنظیماں۔

• کردستان ڈیموکریٹک پارٹی
• کردستان ڈیموکریٹک پارٹی آف ایران
• ایران د‏‏ی کردستان د‏‏ی کوملا پارٹی ^[۳۲]
• کردستان فری لائف پارٹی ^[۳۳]
• مشرقی کردستان د‏‏ی آزاد تے جمہوری سوسائٹی (کودر)
• مشرقی کردستان فری ویمن ایسوسی ایشن (کجر)
• ایرانی اخوان المسلمین (جماعت الدعوۃ و اصلاح ایران) ^[۳۴]
• یارسان ڈیموکریٹک آرگنائزیشن
• ایرانی کردستان د‏‏ی انقلابی تنظیم
• ایران د‏‏ی کمیونسٹ پارٹی د‏‏ی کومالہ کردستان تنظیم
• کوملہ زحمتکشان کردستان
• ایرانی کردستان انسانی حقوق د‏‏ی تنظیم
• کردستان فریڈم پارٹی ^[۳۵]

میڈیا

یہ میڈیا آؤٹ لیٹس اکثر کرد تے فارسی دونے زباناں وچ ہُندے نيں، زیادہ تر ایرانی-کرد سامعین نو‏‏ں نشانہ بنا‏تے نيں۔

ایران دے اندر

• کردستان نیٹ ورک (صوبائی)
• کرمانشاہ صوبائی ریڈیو (صوبائی)
• کرد ریڈیو تہران
• ریڈیو ارمیا
• سحر نیٹ ورک ۲ (بیرون ملک)
• کردستان نیٹ ورک (صوبائی)
• کرمانشاہ صوبائی نیٹ ورک (صوبائی)
• کرمانشاہ صوبائی ریڈیو (صوبائی)
• کرد ریڈیو تہران
• ریڈیو ارمیا
• مہ آباد نیٹ ورک (مقامی)
• علم نیٹ ورک (صوبائی)
• اترک نیٹ ورک (صوبائی)
• ریڈیو مہاباد (مقامی)
• کردستان صوبائی ریڈیو (صوبائی)
• ریڈیو علم (صوبائی)

ایران تو‏ں باہر

• کورڈینو نیٹ ورک دا تعلق جام گروپ تو‏ں ا‏‏ے۔
• Rodavo سیٹلائٹ نیٹ ورک
• کردستان سیٹلائٹ نیٹ ورک ۲۴

متعلقہ مضامین

• ایران دے کرد قبیلے
• کردہای خراسان
• قزوین دے کرد
• کردان فارس
• لکھ لوک
• یارسان

فوٹ نوٹ