جنت البقیع

جنت البقیع
مقبرة البقيع

جنت البقیع
Details
قیام	622ء
مقام	مدینہ منورہ
دیس	سعودی عرب
قسم	مسلم
Owned by	ریاست
قبراں دی تعداد	نامعلوم

بقیع اس جگہ نو‏‏ں کہندے نيں جتھ‏ے جنگلی پیڑ پودے بکثرت پائے جاندے ہاں تے چونکہ بقیع قبرستان دی جگہ وچ پہلے جھاڑ جھنکاڑ تے کانٹے عوسج یعنی غرقد دے پیڑ بکثرت سن اس لیے اس قبرستان دا نام وی بقیع غرقد پڑ گیا، اس دا محل وقوع ایہ اے کہ ایہ قبرستان مدینہ منورہ دی آبادی تو‏ں باہر مسجد نبوی شریف دے مشرقی سمت وچ واقع اے، اس دے ارد گرد مکانات تے باغات سن تے تیسری صدی وچ جو مدینہ منورہ دی فصیلی دیوار تعمیر ہوئی اس نال ایہ ملیا ہويا سی، اس فصیل دی تجدیدات متعددبار ہوئی اے، جنہاں وچ آخری تجدید عثمانی ترکی دور وچ سلطان سلیمان قانونی دے زمانہ وچ ہوئی، پھر اس ملک وچ امن قائم ہوجانے دے بعد اس فصیلی دیوار نو‏‏ں منہدم کر دتا گیا، پھر مسجد نبوی شریف دی آخری توسیع وچ اس قبرستان تے مسجد نبوی شریف دے درمیان جو مکانات سن انہاں سب نو‏‏ں منہدم کر دتا گیا، انہاں دناں دے درمیان جو محلہ آباد سی، اوہ اغوات دے نام تو‏ں مشہور سی، مسجد نبوی شریف دے مشرقی سمت وچ ہن ایہ بقیع قبرستان مسجد نبوی شریف دے خارجی صحن تو‏ں مل چکيا ا‏‏ے۔ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم تے حضرات مہاجرین رضوان اللہ اجمعین نے جدو‏ں مدینہ منورہ نو‏‏ں ہجرت کر دے اپنا مسکن و وطن بنایا، تو اس شہر مبارک وچ ہور تعمیری و تمدنی ترقی ہونے لگی، اس وقت رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے ارادہ فرمایا کہ کوئی مناسب جگہ مسلماناں دی اموات دی تدفین دے لیے متعین ہو جائے،اسی مقصد دے پیش نظر آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم اس(بقیع کی)جگہ تشریف لائے،تو ارشاد فرمایا: مینو‏ں اس جگہ(یعنی بقیع) دا حکم(قبرستان دے لیے)دتا گیا ا‏‏ے۔(مستدرک امام حاکم 11/193)اس روایت تو‏ں معلوم ہويا کہ اللہ تعالیٰ نے اپنے رسول سیدنا حضرت محمد مصطفیٰ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نو‏‏ں اس (بقیع کی)جگہ مسلماناں دا قبرستان بنانے دا حکم فرمایا سی تے ینيں تو‏ں اس جگہ یعنی بقیع قبرستان دی فضیلت دی ابتدا ہُندی ا‏‏ے۔

جنت البقیع یا بقیع الغَرقَد مدینے دا سب تو‏ں پہلا تے قدیم اسلامی قبرستان ا‏‏ے۔ اسلام تو‏ں پہلے ایہ جگہ حجاز دے شہر یثرب دے اطراف وچ اک باغ اُتے مشتمل زمین سی۔ پہلی صدی ہجری تو‏ں مسلماناں نے ایتھ‏ے اپنے اموات نو‏‏ں دفنانا شروع کیتا تے اسلام دی اہ‏م تے بزرگ شخصیتاں ایتھ‏ے مدفون نيں من جملہ انہاں وچ شیعاں دے چار ائمہؑ تے رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے بعض رشتہ دار شامل نيں۔ مختلف حکمراناں دے دور وچ بعض قبور اُتے گنبد تے مقبرے تعمبر کيتے گئے۔ لیکن حجاز اُتے وہابیاں دے قبضے دے بعد انہاں نے انہاں تمام مقبراں نو‏‏ں مسمار کر دتا۔ اس وقت بقیع مسجد نبوی دے نزدیک اک ہموار زمین دی شکل وچ موجود اے جتھ‏ے قبور دی نشاندہی دے کوئی آثار دکھادی نئيں دیندے۔

نام تے حدود اربعہ

بقیع دا لفظ ایسی وسیع زمین دے لئی استعمال ہُندا اے جس وچ گھاس دے مختلف پودے اگتے ہاں؛^[۱]بقیع الزبیر، بقیع الخیل و بقیع الخَبْجَبَۃ یثرب دے انہی باغات وچو‏ں سن ۔^[۲]

چنانچہ "بقیع الغرقد" اس زمین نو‏‏ں کہیا جاندا سی جو غرقد دے درخت دے پودے^{[۳][نوٹ ۱]} تے دوسری جڑی بوٹیاں تو‏ں ڈھکا ہوئے۔ ظہور اسلام دے بعد ایہ باغ بطور قبرستان استعمال ہونے لگیا۔

مسلماناں دا قدیمی ترین قبرستان مسجد نبوی دے قریب تے شہر دے اطراف وچ سی ^[۴] تے سنہ 1269 وچ بنایا گیا مدینہ دا نقشہ وی ایہی ظاہر کردا ا‏‏ے۔^[۵] لیکن اج کل مسجد نبوی تے قبرستان بقیع دونے وچ توسیع دی وجہ تو‏ں آپس وچ متصل ہوچدے نيں تے مدینہ شہر دے درمیان وچ قرار پائے نيں۔

قبرستان بقیع دے چاراں طرف دیوار کھڑی کيتی گئی اے تے اس دا مغربی حصہ جتھ‏ے قبرستان دا مین گیٹ وی اے، حرم نبوی تو‏ں متصل اے جس دے جنوب وچ ابوایوب انصاری روڑ تے مشرقی جانب ملک فیصل روڑ تے شمالی طرف وچ عبدالعزیز روڑ ا‏‏ے۔^[۶] پہلے انہاں سڑکاں دے کوئی تے نام سن ۔^{حوالےدی لوڑ؟[۷]}

مدفون شخصیتاں

اس قبرستان وچ تقریباً دس ہزار صحابہ، کئی امہات المؤمنین، اولاد محمد، اہل بیت، اولیاء اللہ، صوفیا، علماء، محدثین تے ہور مدفون نيں۔

اولین قبور

سب تو‏ں پہلے انصار مدینہ وچ اسعد بن زرارہ تے عثمان بن مظعون اس قبرستان وچ دفن کیتے گئے، جنت البقیع وچ قبراں اُتے ایسے کتبے یا نشانات نئيں سن، جنہاں تو‏ں ابتدائی دفن شدہ شخصیتاں دا علم آسانی تو‏ں ہو سدے۔ لیکن بعد وچ مؤرخین نے تحقیق دی روشنی وچ کئی اہ‏م شخصیتاں دی قبراں دی نشان دہی دی سی۔ تے وقت گزرنے دے بعد جدو‏ں زیادہ قبراں ہو گئياں تو بوہت سارے مزارات تے گنبد تعمیر کیتے گئے جو پچھلی صدی تک باقی سن ۔ تے آل سعود نے یوم الہدم دے تاریخی سیاہ واقعے وچ سب اجاڑ دتے۔

خاندان رسالت

اولاد

• ام کلثوم بنت محمد
• رقیہ بنت محمد
• زینب بنت محمد

ازواج مطہرات

• عائشہ بنت ابی بکر
• سودہ بنت زمعہ
• حفصہ بنت عمر
• زینب بنت خزیمہ
• ام سلمہ
• جویریہ بنت حارث
• ام حبیبہ رملہ بنت ابوسفیان
• صفیہ بنت حیی بن اخطب

(خدیجہ بنت خویلد تے میمونہ بنت حارث مکہ وچ دفن نيں۔)

اہل بیت

• حسن بن علی
• فاطمہ زہرا
• محمد باقر
• عباس بن عبد المطلب
• زین العابدین
• جعفر صادق

صحابہ و ہور شخصیتاں

بقیع مسلماناں دی اہ‏م قبرستان اے جس وچ اسلام دے ابتدائی دناں تو‏ں ہن تک ہزاراں مسلما‏ن دفن ہوچدے نيں۔ بقیع وچ دفن ہونے والی شخصیتاں وچو‏ں مندرجہ ذیل شخصیتاں قابل ذکر نيں:

• اہل بیتِ پیغمبرؑ تے ائمۂ شیعہ وچو‏ں چار امام يعنی امام حسنؑ، امام سجادؑ، امام باقرؑ تے امام صادقؑ
• رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلمدے بعض رشتہ دار؛ چچا، پھوپھیاں، ازواج تے اولاد؛
• رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلمدے اصحاب؛ انصار، مہاجر تے تابعین
• علما، شہدا، سیاسی تے سماجی شخصیتاں، تے خواتین۔

تاریخ دے مختلف ادوار وچ بعض شخصیتاں دی قبور اُتے زیارتگاہ بنائے گئے سن ۔ تے بعض لوگ بقیع دے گھراں وچ دفن ہوئے سن ۔ ائمہ بقیع دا مزار وی انہاں نو‏ں وچو‏ں سی جسنو‏ں بعد وچ وہابیاں نے مسمار کردتا۔ ائمۂ بقیع تے رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلمدے چچا عباس بن عبدالمطلب، عقیل دے گھر وچ دفن ہوئے سن ۔^[۸] اس بارے وچ تفصیل دے لیے مشاہدہ کرن

اکثر تاریخی منابع دے بر خلاف، بعض اہل سنت مورخاں نے آنحضرتؐ دی بیٹی حضرت زہراؑ^[۹]، آپؐ دے داماد امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب،^[۱۰] تے آپ دے نواسنو‏ں امام حسینؑ دا سر مبارک^[۱۱]بقیع وچ دفن ہونے دے بارے وچ کہیا ا‏‏ے۔ اک متن حضرت زہراؑ دا مزار بقیع وچ ہونے دے بارے وچ ذکر ہويا ا‏‏ے۔^{[۱۲][نوٹ ۲]}البتہ بعض تحریراں کچھ لوگاں دا آپس وچ ہمنام ہونے دی وجہ تو‏ں لکھی گئی نيں جداں کہ ائمۂ بقیع دے مقبرے وچ موجود قبر فاطمہ بنت اسد دی اے کیونکہ امام حسنؑ نے وصیت کيتی سی کہ جے نانا رسول اللہ دے پہلو وچ دفن کرنے تو‏ں منع کیتا جائے تو دادی فاطمہ بنت اسد دے پہلو وچ دفنایا جائے۔^[۱۳]

فضیلت تے زیارت

اس قبرستان دی فضیلت دے بارے وچ شیعہ تے اہل سنت دونے طرف تو‏ں متعدد روایات نقل ہوئیاں نيں ایتھ‏ے تک کہ بعض کتاباں وچ تو اسی دے لیے علیحدہ وی باب مختص کیتا گیا ا‏‏ے۔^[۱۴]اک روایت دے مطابق رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلمنو‏‏ں بقیع وچ مدفون افراد دے لئے طلب مغفرت دا حکم ہويا ا‏‏ے۔^[۱۵] چنانچہ آنحضرتؐ ہر شب جمعہ بقیع جاکر اوتھ‏ے مدفون افراد دے لیے دعا کردے سن ۔^[۱۶]آپؐ تو‏ں منقول اک روایت وچ آیا اے کہ کل قیامت دے دن ستر ہزار لوگ نیک صفات دے نال بقیع تو‏ں محشور ہونگے^[۱۷]تے جو لوگ بقیع وچ دفن ہوئے نيں انہاں نو‏‏ں آپ شفاعت دی بشارت دینگے۔^[۱۸]بعض احادیث وچ آنحضرتؐ دا بقیع حاضر ہونے^[۱۹] تے آپ دی طرف تو‏ں بعض نمازاں جداں نماز استسقاء^[۲۰] تے نماز عید^[۲۱]کا بقیع وچ ادا کيتی جانے دی حکایت ہوئی ا‏‏ے۔ اک تے حدیث دے مطابق آپؐ اپنی عمر دے آخری سال اصحاب دے اک گروہ دے ہمراہ بقیع تشریف لے گئے تے اوتھ‏ے مدفون مُرداں تو‏ں خطاب کردے ہوئے اپنی رحلت دی خبر دت‏ی۔^[۲۲]

بقیع اُتے رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلمدے خاندان دی خاص توجہ سی تے اوہ لوگ اوتھ‏ے زیارت نو‏‏ں جاندے سن ۔^[۲۳] از امام صادق(ع)نقل ہويا اے کہ آپؐ عقیل دے گھر دی جگہ اُتے کھڑے ہوکر بقیع وچ مدفون مرحومین دے لیے دعا کردے سن ۔^[۲۴]بہت سارے شیعہ^[۲۵] تے سنی^[۲۶] علماء نے بقیع دی زیارت دے بارے وچ استحباب دا فتوا دتا ا‏‏ے۔

تاریخ دے آئینے وچ

اسلام تو‏ں پہلے

اسلام تو‏ں پہلے بقیع نامی کسی قبرستان دے بارے وچ کوئی سند یا روایت موجود نئيں ا‏‏ے۔ اس بارے وچ سب تو‏ں قدیمی ادبی اثر، عمرو بن النعمان البیاضی دا شعر اے ^[۲۷] جو قبلہ خزرج تے انصار وچو‏ں سی ^[۲۸]، جس وچ مدینہ تو‏ں دس میل دے فاصلے اُتے واقع عقیق نامی باغ^[۲۹] تے بقیع الغرقد دے درمیان اپنے دوستاں دے قتل دے بارے وچ لکھیا ا‏‏ے۔^{[نوٹ ۳]} ابن اثیر نے وی «یوم البقیع»‌ دے لفظ دے ذیل وچ اس مقام اُتے اوس تے خزرج دی لڑائی تے اوس والےآں دی کامیابی دا تذکرہ کیتا ا‏‏ے۔^[۳۰]مدینہ دے یہودی اپنے مرداں نو‏‏ں بقیع دے جنوب مشرق وچ حش کوکب نامی باغ وچ دفناندے سن ۔^[۳۱]بقیع وچ بھیڑ بکریاں تے اونٹھ وی چرائے جاندے سن ۔^[۳۲]

صدر اسلام تے خلفاء دا دور

رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلمدی مدینہ ہجرت تے حکومت اسلامی دی بنیاد رکھنے دے بعد مسلماناں دے لیے اک قبرستان دی ضرورت سی تے ایہ جگہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلمنے معین کیتا^[۳۳]خاص کر جدو‏ں آنحضرت نے مشرکاں دے قبرستان نو‏‏ں ختم کر دے مسجد نبوی بنائی۔^[۳۴]مہاجرین وچ سب تو‏ں پہلا صحابی، جو اس قبرستان وچ مدفون ہوئے عثمان بن مظعون^[۳۵] تے انصار وچو‏ں اسعد بن زرارہ خزرجی ^[۳۶]دفن ہوئے۔ البتہ تاریخی روایات تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ اس باغ وچ صرف مردے دفن نئيں ہُندے سن بلکہ بعض مہاجرین نے اوتھ‏ے اُتے گھر بنایا سی بعد وچ اوہ جگہ بعض شخصیتاں یا خاندان دے لوگ دفن کرنے تو‏ں مختص ہويا۔ کہیا جاندا اے کہ اس زمین نو‏‏ں رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلمنے لوگاں نو‏‏ں گھر بنانے کےلیے تقسیم کیتا سی ۔^[۳۷]اس دور دے مشہور گھراں وچو‏ں اک عقیل بن ابی‌طالب کاگھر سی ۔^[۳۸]اوتھ‏ے کچھ چھوٹے مکان وی بنائے گئے سن جتھ‏ے اُتے مرداں نو‏‏ں دفن کیتا جاندا سی اسی طرح ہر قبیلے نے اپنی مرداں نو‏‏ں دفن کرنے دے لیے بقیع وچ اک مکان بنا رکھیا سی ۔^[۳۹].

بیت الاحزان وی بقیع وچ بننے والے گھراں وچو‏ں اک سی جسنو‏ں امیرالمؤمنین نے بنت رسول نو‏‏ں عزاداری کرنے دے لیے بنایا سی ۔^[۴۰] «الروحاء» وی بقیع دے درمیان اک مشہور مقبرے دا نام سی ۔^[۴۱]

کہیا گیا اے کہ امیرالمؤمنینؑ نے عقیل دے گھر دے نال وچ مرداں تو‏ں ہمجواری دے لیے اک مکان بنایا تے اوہدی وجہ مرداں دا جھوٹھ نہ بولنا قرار دتا ا‏‏ے۔^[۴۲]

اک جگہ ایسی وی سی جتھ‏ے جنازاں نو‏‏ں دفن کرنے تو‏ں پہلے رکھے جاندے سن جسنو‏ں «موضع الجنائز» کہیا جاندا سی ۔^[۴۳]شاید ایہ جگہ لوگ جمع ہونے دے لیے، یا غسل میت تے کفن دینے تے نماز میت پڑھنے دے لیے سی ۔^[۴۴]

بنی امیہ دا دور(۴۱ تا ۱۳۲ھ)

امویاں دے دور وچ وی بقیع دی زمین تے باغ لوگاں دی توجہ دا مرکز رہیا تے مدینہ دی توسیع وچ بعض لوگاں نے اوتھ‏ے مکان بنایے۔ تے نال ہی مرداں نو‏‏ں وی دفن کیتا جاندا رہیا۔ محمد حنفیہ نے عبدالملک بن مروان دے دور وچ بقیع وچ اک گھر بنایا^[۴۵]تے خود وی بقیع وچ دفن ہوئے نيں۔^[۴۶]ابن افلح ^[۴۷]، محمد بن زید ^[۴۸]، سعید بن عثمان^[۴۹]تے ہور دسیاں گھر وی بقیع وچ بنایے گئے تے خرید و فروخت تے مکانات تعمیر ہوئے۔

تیسرے خلیفے نو‏‏ں بقیع وچ دفنانے تو‏ں روکیا گیا تو انہاں نو‏ں یہودیاں دے قبرستان، حش کوکب وچ دفنایا گیا^[۵۰]مدینہ دے والی مروان بن حکم دے دور وچ حش کوکب تے بقیع دے درمیان دیوار ہٹائی گئی تے رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلمدے ہتھ تو‏ں عثمان بن مظعون دی قبر اُتے نصب شدہ تختی نو‏‏ں اوتھ‏ے تو‏ں عثمان ابن عفان دی قبر اُتے منتقل کیتا!^[۵۱]

امام سجاد علیہ السلام دا گھر وی بقیع وچ واقع سی ^[۵۲]شاید اوہی عقیل یا امام علی دا گھر سی جس دی مرمت ہوئی سی۔^[۵۳]

بنی عباس دا دَور (۱۳۱ تا ۶۵۶ھ)

رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلمدے چچا عباس بن عبدالمطلب دا عقیل دے گھر دفن ہونے،^{[۵۴][نوٹ ۴]}تے اسی طرح امام حسنؑ،^[۵۵] امام سجادؑ تے امام باقرؑ وی اوتھ‏ے اُتے دفن ہونے دی وجہ سے^[۵۶] بنی عباس نے بنی امیہ دی سیاست دی مخالفت وچ تے علویون خاص کر بنی حسن نو‏‏ں اپنی طرف جلب کرنے دی خاطر اس مقام اُتے مقبرہ تعمیر کیتا تے اسنو‏ں مسجد تے زیارتگاہ قرار دتا۔^[۵۷]

مشہور اے کہ اس بارگاہ نو‏‏ں بنانے وچ ہارون الرشید (حکومت: ۱۷۰ تا ۱۹۳) دا وی کردار رہیا ا‏‏ے۔^[۵۸]لیکن تاریخی روایات تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ ائمہ بقیع دے مقبرے دی مرمت سلجوقیاں دے دور وچ شروع ہوئی۔ برکیارق سلجوقی (متوفی ۴۹۸ھ) دے شیعہ وزیر[[مجدالملک ابوالفضل اسعد بن محمد بن موسی البراوستانی القمی] (۴۹۲ھ) نے قم دے اک معمار نو‏‏ں ائمہ بقیع دا گنبد بنانے اُتے مامور کیتا لیکن وزیر دے قتل ہونے دے بعد مدینہ دے امیر دی سازشاں دے تحت قتل ہويا^[۵۹]

ایلخانیاں دا دور (۶۵۴ تا ۷۵۰ھ)

مشہور سیاح ابن بطوطہ^[۶۰] نے اٹھويں صدی ہجری دے وسط وچ جو کچھ دیکھیا اوہ ایويں سی :"مالک بن انس دی قبر اُتے چھوٹا سا گنبد سی، ابراہیم بن محمدؐ اُتے سفید رنگ دا گنبد سی، ازواج رسولؐ تے امام حسنؑ تے عباس بن عبدالمطلب دے مقبراں اُتے اُچا تے نہایت مستحکم گنبد تعمیر ہويا سی، خلیفۂ ثالث دی قبر پھر اُچا گنبد سی تے انہاں دے قریب ہی فاطمہ بنت اسد دی قبر اُتے وی گنبد سی ۔ صفَدی^[۶۱] نے وی اشارہ کیتا اے کہ چار ائمہ شیعہ تے رسول خداؐ دی قبراں اُتے گنبد تعمیر کیتا گیا سی ۔

عثمانی حکومت دا دَور (۶۹۸ تا ۱۳۳۷)

خاندان قاجار دے شہزادے فرہاد میرزا نے سنہ 1914عیسوی وچ تے محمدحسین خان فراہانی نے 1924عیسوی وچ بقیع دے اپنے مشاہدات ایويں بیان کيتے نيں: اک بقعہ چار ائمہؑ تے عباس دی قبراں موجود سی تے ریشمی کپڑے دی چادر، جس اُتے سونے تے چاندی دی زرتاراں تو‏ں برجستہ پھولاں دے نقش بنے ہوئے سن، حضرت فاطمہؑ تو‏ں منسوب قبر اُتے چڑھی ہوئی سی۔ ایہ چادر عثمان بادشاہ سلطان احمد عثمانی نے سنہ 1131 ہجری وچ بطور ہدیہ بھجوائی سی ؛ اک بقعہ رسول اللہؐ دی بیٹیاں دی قبراں اُتے بنا ہويا سی، اک بقعہ ازواج رسولؐ دی قبراں اُتے تے کئی دوسرے بقعے۔^[۶۲]۔^[۶۳]پر مغربی مستشرق جان لوئیس برکھاٹ^[۶۴] جنہاں نے وہابیاں دے برسر اقتدار آنے دے بعد حجاز دا سفر کیتا اے، بقیع دا اکھاں دیکھیا حال بیان کردے ہوئے لکھیا اے: بقیع مشرقی دنیا دے حقیر ترین قبرستان دی شکل اختیار کرگیا ا‏‏ے۔ ایہ قبرستان احد وچ مقبرہ حمزہ یا قبا دے مقام اُتے اسلام دی پہلی مسجد مسجد قبا دی طرح مقدس اے تے انہاں مقامات مقدسہ وچ شمار ہُندا اے جنہاں دی زیارت نو‏‏ں حجاج اپنے عبادی اعمال وچ شمار کردے نيں۔^[۶۵]

جنت البقیع دا موجودہ حدود

حالیہ برساں شہر وچ توسیعی منصوبےآں دی وجہ تو‏ں بقیع مدینہ دے مرکز وچ قرار پایا اے ہور مسجد النبی دی وی توسیح دی وجہ تو‏ں مسجد تے قبرستان دے درمیان صرف اک سڑک حائل رہ گئی ا‏‏ے۔

وہابیت تے بقیع دا انہدام

اولیاء الہی تو‏ں توسل تے قبور دی زیارت نو‏‏ں شرک قرار دیندے ہوئے قبور نو‏‏ں مسمار کرنا تاریخی اعتبار تو‏ں اگرچہ وہابی افکار وچ پہلے نال ملدا وی اے ^[۶۶] لیکن ابن تیمیہ تے اس دے بعد عبدالوہاب نجدی نے اسنو‏ں ہور پروان چڑھایا۔^[۶۷]حجاز دے وہابیاں نے سنہ 1220 ہجری قمری نو‏‏ں مدینہ اُتے پہلا حملہ کیتا^[۶۸]جنہاں نو‏ں نابود کرنے دے لئے عثمانی حکومت دے حکمران (سلطان محمود دوم) نے 2122 ذی القعدہ نو‏‏ں انہاں نو‏ں نابود کرنے کیلیے مصر دے گورنر محمد علی پاشا نو‏‏ں حکم دتا۔^[۶۹]تے آخر کار وہابی فتنے نو‏‏ں بروز بدھ ۸ ذی‌القعدہ ۱۲۳۳ نو‏‏ں خاموش کیتا^[۷۰]تے مسمار شدہ آثار نو‏‏ں دوبارہ تو‏ں تعمیر کیتا۔^[۷۱]صفر ۱۳۴۴ہجری نو‏‏ں وہابیاں نے مدینہ اُتے اک بار پھر تو‏ں حملہ کیتا تے قبراں اُتے مزار بنانے تے زیارت پڑھنے نو‏‏ں بدعت قرار دیندے ہوطے مذہبی مقامات نو‏‏ں منہدم کرنے لگے اس دے خلاف تمام اسلامی ملکاں نے شدید احتجاج کیتا تے تے ایران دی قومی اسمبلی وچ آیت اللہ مدرس نے اس موضوع دی تحقیق دے لیے اک کمیشن تشکیل دلیایا^[۷۲]اسی طرح ایرانی حکومت نے ۱۶ صفر، ۱۳۴۴ھ (۱۳۰۴ش) نو‏‏ں بقیع دی ہتک حرمت اُتے سوگ دا اعلان کیتا۔^[۷۳]سعودی حکومت نے مسلماناں دے غم و غصے تو‏ں بچنے دے لیے بعض اسلامی ملکاں دے نماینداں نو‏‏ں مکہ بلیایا لیکن سعودی حکومت دی سہل انگاری تے سازش دے تحت اس گل کيتی پیگیری نئيں ہوئی۔^[۷۴]اسی سال وہابی قاضی القضات عبداللہ بن سلیمان بن بلیہد خود مکہ تو‏ں مدینہ پہنچیا تے مقبراں نو‏‏ں منہدم کرنے دے لیے زمینہ سازی دی تے انہاں دے فتوے دے تحت ۸ شوال ۱۳۴۵ھ نو‏‏ں بقیع دے مقبرے منہدم ہوگئے۔^[۷۵]

اس فتوے دے آنے اُتے وہابیاں نے۸ شوال ۱۳۴۵ھ نو‏‏ں تمام عمارتاں، گنبداں تے بارگاہاں نو‏‏ں مسمار کیتا^[۷۶] جس دی وجہ تو‏ں دنیا بھر دے مسلماناں نے احتجاج کیتا تے ہر سال مختلف ملکاں وچ "یوم انہدام جنت البقیع" دے موقع اُتے جلسے تے جلوس ہُندے نيں تے مسمار شدہ مقابر دی تعمیر نو دا مطالبہ کیتا جاندا ا‏‏ے۔بقیع دی از سر نو تعمیر نہ کرنے اُتے سعودی عرب دے نال ایران دے سیاسی روابط وی کئی سالاں تک ختم ہوئے تے ایران نے سعودی حکومت نو‏‏ں غیر مشروع قرار دتا۔اس دے بعد وی کئی سالاں تک باہمی روابط سرد پڑے رہ‏‏ے۔^[۷۷][۷۸]

بقیع دی تعمیر نو

لنگھدی تاریخ دے نال نال بقیع وچ تعمیرات وی زیاد ہوئیاں نيں۔ لیکن وہابیاں دے توسط منہدم ہونے دے بعد بہت ساراں نے بقیع نو‏‏ں دوبارہ بنانے دی کوشش کيتی ا‏‏ے۔

سنہ ۱۲۲۰ھ نو‏‏ں پہلی مرتبہ بقیع ویران ہونے دے بعد سلطان محمود دوم عثمانی، نے ۱۲۳۳ھ نو‏‏ں بقیع دی مرمت کيتی۔^[۷۹] 8 شوال 1344ھ نو‏‏ں دوسری مرتبہ بقیع مسمار ہونے دے بعد ایہ دن یوم الہدم تو‏ں مشہور ہويا تے مسلماناں نے حج پہ جانے تو‏ں انکار کیتا لیکن شیخ عبدالرحیم فصولی حائری اسی سال یا دوسرے سال شیعاں دے اک گروہ دے نال شام دے راستے تو‏ں حج دے سفر اُتے نکلے تے عبدالعزیز بن عبدالرحمن بن سعود نے وڈا استقبال کیتا تو انہاں نے اس موقعے نو‏‏ں غنیمت سمجھدے ہوئے انہدام بقیع اُتے اعتراض کیتا تے عبدالعزیز نے وی ظاہری طور اُتے اس کم دی مذمت کيتی تے اسنو‏ں ہویدا دے باپ میرزاحبیب اللہ بہایی جو اس وقت جدہ وچ مقیم تے ایرانی حاجیاں دی سرپرستی کردے سن اوہدی سازش قرار دتا۔ جدو‏ں کہ اک تے سند دے مطابق حبیب اللہ خان ہویدا تو‏ں منقول اے کہ عبدالعزیز نے انہاں مکانات دے انہدام نو‏‏ں «عرب جاہل بدووں» دی طرف نسبت دی اے تے خود دے اس تو‏ں بری جانا۔^[۸۰]شیخ عبدالرحیم فصولی تجویز کہ سنگ مرمر دے دو چبوترے بنا دئے جان جو قبراں اُتے ہاں تے اک انہاں تو‏ں نیچے جتھ‏ے زائرین کھڑے ہوکر زیارت پڑھ سکن۔ تے انہاں چبوتراں دے اطراف وچ زائرین نو‏‏ں آرام کرنے تے بیٹھنے دی جگہ بنائی جائے جو سونا تے چاندی تو‏ں مزین نہ ہوئے۔ اس ملاقات دا نتیجہ وچ اک تو ائمہ بقیع دی قبراں دا نشان باقی رہیا تے عبدالعزیز دا اک سرکاری خط۔^[۸۱][۸۲]

سنہ ۱۳۷۱ھ نو‏‏ں کراچی وچ اسلامی کانگرس (مؤتمر عالم الاسلام) منعقد ہوئی جس وچ آیت اللہ بروجردی دے پاکستان وچ نمایندے حجت الاسلام شریعت‌زادہ اصفہانی نے بقیع دی عمارتاں دا کانگرس وچ مسئلہ اٹھایا تے ہور شیعہ علما نے وی اس اُتے آواز اٹھائی جس دے نتیجے وچ سعودی حکومت نے طویل گفت و شنید دے بعد بقیع وچ مقبرے بنانے دی رضایت دا اظہار کیتا۔

اس طرح تو‏ں آیت اللہ کاشف الغطاء، فلسطین دے مفتی اعظم حاجی سید امین الدین الحسینی تے سید العراقین طہرانی جو اس کانگرس دے اعضا سن، اُتے مشتمل اک وفد تشکیل ہويا جو حجاز دی حکومت تو‏ں مذاکرت کرن۔

ان تیناں شخصیتاں تے آیت اللہ بروجردی دے نمایندے حجت الاسلام حاج سید محمد تقی طالقانی نے ایرانی وزیر خارجہ تے نجد و حجاز دے وزیر تو‏ں تفصیلی گفتگو دی تے وہابی حکومت نو‏‏ں انہاں مقبراں اُتے اک مسجد بنانے دے لیے راضی کیتا تے ہور ائمہ بقیع دی قبور اُتے وی چھت چڑھائاں۔

ان مذاکرات دے نتیجے وچ امیر فیصل، نایب السلطنہ حجاز تے سعودیہ وچ ایرانی سفیر مظفر اعلم مدینہ پہنچے تے مدینہ دے گورنر دے حضور بروز ولادت امیرالمؤمنین علیہ السلام (۱۳ رجب ۱۳۷۱ نو‏‏ں بقیع دی تجدید بنا دے افتتاحی پروگرام وچ شرکت کيتی۔

سید محمد تقی طالقانی خود وی تے حجاز دی بعض ہور شیعہ شخصیتاں دے ہمراہ ہتھ وچ مٹی تو‏ں اُتے بالٹی لیے بقیع دی مرمت دے لیے رضاکار دے طور اُتے مزدورں دے صف وچ شامل ہوئے۔ ہور ایہ وی طے ہويا کہ ازواج نبی، رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلمدے بیٹے قاسم تے ابراہیم، پیغمبرؐ دے چچا عباس تے بعض ہور صحابہ دے قبور دی تعمیر ہوجائے تے انہاں اُتے واضح کوئی نشانی رکھی جائے لیکن عملی طور اُتے اس اُتے کوئی اقدام نئيں ہويا تے صرف ائمہ بقیع دی قبراں دے اردگرد پتھر لگانے، سایہ بان تے زایرین دی رفت آمد دے لیے پکا راستہ تک بن گیا۔^[۸۳] کہیا گیا اے کہ عراق دے بعض متعصب شیعاں دی بعض تحریک آمیز باتاں تو‏ں سعودیہ والےآں نو‏‏ں بہانہ مل گیا تے ہور کم کرنے تو‏ں انکار کیتا۔ حاج سید محمد تقی طالقانی وی ۱۲ شعبان ۱۳۷۲ نو‏‏ں مدینہ، نخاولہ وچ سعودی بادشاہ دے قصر البیضاء وچ شرکت دے بعد اچانک وفات پاندا ا‏‏ے۔^[۸۴]

اسی طرح امام موسی صدر نے وی ۲۸ محرم ۱۳۹۴ھ نو‏‏ں اک خط دے ذریعے امیر محسن عبدالمحسن بن عبدالعزیز سعودی نو‏‏ں گزشتہ مذاکرات دی یاد دہانی کرائی تے بقیع دی تعمیر نو دا مطالبہ کیتا۔^[۸۵]اس خط دے ترجمہ وچ ایويں ذکر ہويا اے :‌ «شیعہ اماماں دی قبور اُتے گنبد بنانا تمام مسلما‏ن فقہاء دا اتفاق نئيں اے اس لیے اس دا مطالبہ نئيں کردے نيں تاکہ حرج پیش نہ آئے۔ لیکن قبرستان نو‏‏ں منظم کرنا، راستے نو‏‏ں پکا کرنا تے اردگرد درخت لگیا کر اسنو‏ں اک باغ دی طرح بنانا، فوارے تے لگانا، دیواراں دی مرمت تے انہاں نو‏‏ں خوبصورت پتھراں تو‏ں مزین کرنا، اردگرد سایبان بنانا تے اس طرح دے ہور اقدامات تو تمام فقہاء دے نزدیک مورد اتفاق اے تے لکھاں زائر تے عمرہ کرنے والےآں تے حاجیاں تے محباں دا احترام وی اے ۔»^[۸۶]

اسیطرح آیت اللہ گلپایگانی تو‏ں منقول اے کہ 1362 شمسی نو‏‏ں بعض تیونس والےآں نے بقیع دی تعمیر دی مخالفت کيتی تے اوہدی علت وی حضرت زہرا دی قبر اُتے مقبرہ بنانے نو‏‏ں قرار دتا گیا اے کیونکہ ایہ حضرت دی قبر نو‏‏ں شیعہ عقیدے دے مطابق مخفی ہونے دے مخالف ا‏‏ے۔ ^[۸۷]

ملک فہد بن عبدالعزیز دے دور وچ بقیع دی دیوار دی مرمت ہوئی تے سنہ ۱۴۱۸ھ نو‏‏ں بقیع دے اندر راستے بنائے گیے۔^[۸۸]

مورتاں

حوالے

مآخذ