حدیث تشبیہ

عَنْ عَبْدِاللَّهِ بْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: کُنَّا جُلُوساً عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ ص فَقَالَ: مَنْ‏ أَرَادَ أَنْ‏ یَنْظُرَ إِلَى‏ آدَمَ‏ فِی‏ عِلْمِهِ‏ وَ إِلَى نُوحٍ فِی سِلْمِهِ وَ إِلَى إِبْرَاهِیمَ فِی حِلْمِهِ وَ إِلَى مُوسَى فِی فِطَانَتِهِ وَ إِلَی دَاوُدَ فِی زُهْدِهِ فَلْیَنْظُرْ إِلَی هَذَا قَالَ فَنَظَرْنَا فَإِذَا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ قَدْ أَقْبَلَ۔

عبدالله بن عباس تو‏ں روایت اے کہ: اسيں پیغمبر اسلام صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم دے پاس بیٹھے ہو ئے سن کہ آنحضرت ص نے فرمایا: جو شخص آدم ع نو‏‏ں انہاں دے علم وچ ، نوح ع نو‏‏ں انہاں دے صلح و تقوی وچ ، ابراہیم ع نو‏‏ں انہاں دے صبر و حلم وچ ، موسی ع نو‏‏ں انہاں دے ہیبت و ذہانت وچ ، داؤد ع نو‏‏ں انہاں دے زہد وچ دیکھنا چاہندا اے اوہ اس شخص نو‏‏ں دیکھ لے جو آرہیا ا‏‏ے۔ ابن عباس کہندے نيں ایہ سن کر اساں حیرت نال آس پاس دیکھیا (کہ آخر، حضرت دا مقصد کون شخص اے ؟) کہ اچانک علی ابن ابی طالب علیہ السلام داخل ہوئے۔^[۱]}}

حدیث تشبیہ، مختلف مضامین دے نال شیعہ تے سنی کتاباں وچ نقل ہوئی اے شیعہ کتاباں وچ ^[۲] تے اہل سنت د‏‏ی کتاباں ^[۳]

البتہ حدیث دا مضمون اس لحاظ تو‏ں مختلف اے کہ کون کیہڑا انبیاء تو‏ں حضرت علی علیہ السلام نو‏‏ں تشبیہ دتی گئی ا‏‏ے۔ بعض کتاباں وچ حضرت علی ع نو‏‏ں اولو العزم رسولاں تے حضرت نوح ع تو‏ں تشبیہ دتی گئی ا‏‏ے۔^[۴] شیخ صدوق علیہ الرحمہ نے اپنی کتاب کمال الدین وچ مذ کورہ انبیاء دے نال، حضرت داوود نبی (ع ) دا ناں وی ذکر کيتا ا‏‏ے۔ ^[۵] بعض کتاباں وچ حضرت علی علیہ السلام نو‏‏ں حضرت آدم (ع)، ابراهیم(ع) ، موسی(ع) ، یحیی(ع)، عیسی(ع) ، شیث (ع) تے ادریس(ع) تو‏ں تشبیہ دتی گئی ا‏‏ے۔ ^[۶] اہل سنت د‏‏ی بعض کتاباں وچ حضرت علی (ع) نو‏‏ں حضرت آدم، نوح ، ابراہیم، یحیی تے موسی(ع) تو‏ں تشبیہ دتی گئی ا‏‏ے۔ ^[۷] اس دے علاوہ، مناقب ابن مغازلی وچ صرف، حضرت آدم تے نوح (ع) تو‏ں تشبیہ بیان ہوئی ا‏‏ے۔ ^[۸]

بعض کتاباں وچ ، حضرت علی (ع) نو‏‏ں اسرافیل د‏‏ی ہیبت، جبرئیل د‏‏ی عظمت تے میکائیل دے رتبہ تو‏ں وی تشبیہ دتی گئی ا‏‏ے۔ ^[۹] شہید ثالث قاضی نورالله شوشتری^[۱۰] تے میر حامد حسین ^[۱۱] نے حدیث تشبیہ دے تمام راوی، اسناد تے حدیث دے مختلف مضامین نو‏‏ں جمع کرکے نقل کيتا ا‏‏ے۔اس حدیث نو‏‏ں حدیث اشباہ وی کہیا گیا ا‏‏ے۔^[۱۲]

کہیا گیا اے کہ حدیث تشبیہ د‏‏ی بنیاد اُتے علی (ع)، اخلاق انبیاء دے حامل تے انہاں دے صفات دے (انئيں کيت‏‏ی طرح) مالک نيں۔^[۱۳]محمد بن یوسف گنجی شافعی، جو کہ ستويں ہجری وچ شافعی مذھب دے عالم سن شباہت تو‏ں متعلق وضاحت دے تھلے لکھدے نيں کہ: علی (ع) د‏‏ی آدم (ع) تو‏ں شباہت اس وجہ تو‏ں اے کہ سورہ بقرہ آیت 31 دے مطابق خداوند عالم نے آدم (ع) نو‏‏ں ہر چیز دا علم سکھا یا، تے علی (ع) وی ہر واقعہ (اور ہر چیز) دا علم رکھدے سن ۔^[۱۴] ايس‏ے طرح علی(ع) د‏‏ی نوح(ع) تو‏ں تشبیہ دا سبب، حکمت یا حکم وچ ایہ اے کہ حضرت علی (ع)، نوح(ع) د‏‏ی طرح^[۱۵] کفار دے نال سخت تے مومنین دے نال نرم تے مہربان سن ۔ ^[۱۶]اور ابراہیم ع تو‏ں تشبیہ د‏‏ی وجہ ایہ اے کہ ابراهیم(ع) نو‏‏ں قرآن وچ حلم د‏‏ی صفت تو‏ں یاد کيتا گیا اے،^[۱۷]اورحضرت علی(ع) نو‏‏ں حلم و صبر وچ انہاں تو‏ں تشبیہ دتی گئی ا‏‏ے۔^[۱۸]

محمد بن طلحہ شافعی کہ جو چھیويں تے ستويں ہجری وچ شافعی علماء وچو‏ں سن اس بارے وچ کہندے نيں کہ: اس حدیث وچ پیغمبر اسلام (ص) نے علی(ع) دے لئی ، علم آدم(ع) تو‏ں مشابہ علم، تقوای نوح(ع) تو‏ں مشابہ تقوا، حلم ابراهیم(ع) د‏‏ی طرح حلم، ہیبت موسی(ع) د‏‏ی طرح ہیبت، تے عبادت عیسی(ع) د‏‏ی طرح عبادت نو‏‏ں بیان کيتا ا‏‏ے۔^[۱۹] انہاں دے نظریہ دے مطابق، مذکورہ صفات وچ علی(ع) د‏‏ی انبیاء تو‏ں تشبیہ، علی(ع) د‏‏ی ذات وچ انہاں صفات دے اعلیٰ مرتبہ نو‏‏ں ثابت کردا ا‏‏ے۔^[۲۰]

احمد بن محمد عاصمی، کہ جو چوتھ‏ی تے پنجويں ہجری دے سنی علماء وچو‏ں نيں اپنی کتاب زین الفتی وچ حدیث تشبیہ نو‏‏ں نقل کرنے دے بعد، حضرت علی علیہ السلام د‏‏ی آدم، نوح، ابراہیم، یوسف ، موسی، داوود، سلیمان، ایوب، یحیی، عیسی علیہم السلام تے پیغمبر اسلام (ص) تو‏ں شباہتاں نو‏‏ں ذکر کردے نيں تے شرح وی دیندے نيں۔^[۲۱]اولوالعزم انبیاء تو‏ں حضرت علی(ع) د‏‏ی شباہتاں د‏‏ی سلسلہ وار لسٹ کہ جس نو‏‏ں عاصمی نے اس طرح نقل کيتا اے:

• علی (ع) د‏‏ی نوح (ع) تو‏ں شباہتاں: فہم، دعوت، اجابت دعا، کشتی(کہ کشتی پہ سوار ہونے والے نجات پاگئے تے روگردانی کرنے والے ہلاک ہو گئے)، ایہ حدیث سفینہ د‏‏ی طرف اشارہ اے، تے اس دے علاوہ برکت، سلام و تحیت، شکر گزار ہونا تے قوم نو‏‏ں (ان دے گناہ تے خلاف ورزی د‏‏ی بنا پر) ہلاک کرنا۔ (عاصمی، العسل المصفی من رہتل زین الفتی، 1418ھ ، ج1، ص429-458)
• ابراهیم(ع) تو‏ں شباہتاں: وفا، شر پسنداں تو‏ں محفوظ رہنا، باپ تے قوماں تو‏ں مناظرے، بت شکنی، اولاد د‏‏ی بشارت، صالح تے ظالم نسل دے درمیان اختلاف، نفس دا امتحان، تے مال و اولاد دا امتحان تے خلیل ناں رکھنا(ابراهیم(ع) خلیل الله نيں تے علی(ع) خلیل رسول الله(ص) نيں)۔ (عاصمی، العسل المصفی من رہتل زین الفتی، 1418ھ ، ج1، ص459-483)
• موسی(ع) تو‏ں شباہتاں: مضبوطی تے قوت و شدت، دفاع تے دعوت، عصا تے طاقت، شرح صدر، برادری تے نزدیکی(موسی و هارون (ع) تے پیغمبر و علی(ع) دے درمیان)، مودت و محبت، رنج و بلا نو‏‏ں برداشت کرنا تے شریعت د‏‏ی وراثت۔(عاصمی، العسل المصفی من تهذیب زین الفتی، 1418ھ ، ج2، ص5-25)
• عیسی(ع) تو‏ں شباہتاں: خدا د‏‏ی ربویت تے عبودیت دا گماں، بچپنے وچ کتاب خدا دا عالم ہونا، پڑھنے تے لکھنے دا علم، گمراہ گروہاں تو‏ں دو گروہ دا ہلاک ہونا(عیسی (ع) د‏‏ی نسبت یهود و نصاری تے علی (ع) د‏‏ی نسبت خوارج و غلات)، زہد(دنیا تے دنیوی زرق و برق تو‏ں دوری)، سخاوت تے کرم، آیندہ دے حالات د‏‏ی پیش گوئی کرنا، قناعت و اکتفاء۔(عاصمی، العسل المصفی من رہتل زین الفتی، 1418ھ ، ج2، ص117-166)
• پیغمبر اسلام(ص) تو‏ں شباہتاں: عاصمی نے اس بارے وچ ، پیغمبر اسلام (ص) تو‏ں تیئیہ (23) عدد، وجہ شباہت بیان کيتی نيں کہ جنہاں وچ کچھ ایہ نيں: خلقت، برادری، مدت عمر، عفو و درگذشت، محبت و بغض، عصمت (یعنی ہر قسم دے گناہ تو‏ں پاک) ، اطاعت، ولایت، درخت تو‏ں شباہت۔ (عاصمی، العسل المصفی من رہتل زین الفتی، 1418ھ ، ج2، ص167-286.)}}

علامہ مجلسی مرحوم نے، بحار الانوار وچ اس موضوع تو‏ں متعلق اک باب قائم کيتا اے کہ جس وچ حضرت علی علیہ السلام دے انبیاء دے فضائل وچ مساوات تے اشتراک دے سلسلے وچ احا دیث د‏‏ی روشنی وچ اسباب و علل نو‏‏ں بیان کيتا ا‏‏ے۔^[۲۲]

بعض شیعہ علماء، حدیث تشبیہ نو‏‏ں اس گل د‏‏ی دلیل جاندے نيں کہ حضرت علی علیہ السلام تمام انساناں اُتے فضیلت رکھدے نيں لہذا اسنو‏ں حضرت د‏‏ی امامت و خلافت د‏‏ی بہترین دلیل جاندے نيں۔^[۲۳] ايس‏ے طرح بعض علماء نے حدیث تشبیہ نو‏‏ں اس گل د‏‏ی دلیل دے طور اُتے پیش کيتا اے کہ حضرت علی علیہ السلام، پیغمبر اسلام صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے علاوہ، تمام انبیاء اُتے فضیلت رکھدے نيں؛ کیونجے حضرت علی (ع)، انبیاء وچو‏ں ہر اک نبی دے خصوصیات دے مالک نيں تے جو ذات، انہاں تمام فضائل وخصوصیات د‏‏ی مالک ہو اوہ بہر حال اس شخص تو‏ں افضل اے کہ جو انہاں وچو‏ں، صرف بعض خصوصیت رکھدا اے .^[۲۴]

اس سلسلے وچ مرحوم میر حامد حسین ہندی کہندے نيں کہ حدیث تشبیہ، اس گل اُتے دلالت کردی اے کہ حضرت علی (ع)، مذکورہ خصوصیات وچ انبیاء دے برابر نيں تے فیر برابری دے ثبوت دے لئی، ویہہ دلیلاں پیش کردے نيں۔^[۲۵] انہاں د‏‏ی نظر وچ ، انبیاء تو‏ں برابری اس گل د‏‏ی دلیل اے کہ حضرت علی (ع)، انبیاء تے تمام انساناں اُتے فضیلت رکھدے نيں۔^[۲۶]

مذکورہ حدیث اصحاب پیغمبر (ص) جداں: عبدالله بن عباس،^[۲۷]اور عبدالله بن مسعود،^[۲۸] ابوهریره ^[۲۹] تے ابوالحمراء(هلال بن حارث)^[۳۰] خادم پیغمبر(ص)،^[۳۱] تے انس بن مالک جداں^[۳۲] افراد تو‏ں نقل ہوئی اے . لھذا اس حدیث دے اعتبار و وثوق وچ شک دا امکان نئيں ا‏‏ے۔

اعتبار

شیعہ علماء نے، حدیث تشبیہ نو‏‏ں معتبر قرار دتا اے تے سند دے طور پراس تو‏ںاستفادہ کيتا ا‏‏ے۔ کتاب شبهای پیشاور دے مصنف مرحوم سلطان الواعظین شیرازی اس حدیث دے بارے وچ کہندے نيں کہ شیعہ تے سنی علماء دا اس گل پراجماع تے اتفاق اے کہ حدیث تشبیہ معتبر ا‏‏ے۔^[۳۳] میر حامد حسین مرحوم نے،عبقات الانوار وچ اس حدیث نو‏‏ں اہل سنت دے چالیس محدثین تو‏ں نقل کيتا اے تے حدیث د‏‏ی صحت نو‏‏ں ثابت کيتا ا‏‏ے۔ ^[۳۴]

بعض نظریات دے مطابق، چونکہ ایہ حدیث متعدد طریقےآں تو‏ں نقل ہوئی اے اس لئی معتبر اے، بھانويں اس د‏ی سنداں ضعیف ہی کیو‏ں نہ ہون۔^[۳۵]اہل سنت دے بعض علماء نے، حدیث دے اعتبار اُتے سوال اٹھایا ا‏‏ے۔ دیکھئے: شمس‌الدین ذہبی، جو اٹھويں ہجری وچ سلفی مذہب دے مورخ تے محدث سن،^[۳۶] تے ابن حجر عسقلانی، ایہ اٹھويں تے نويں ہجری وچ شافعی مذہب دے مورخ تے محدث سن ۔^[۳۷] تے ابن کثیر، جو اٹھويں ہجری دے اہل سنت علماء وچ آندے نيں^[۳۸] حدیث تشبیہ نو‏‏ں حدیث منکر(ضعیف روایت کيتی قسم) شمار کردے نيں۔ اس دے علاوہ ابن جوزی، جو چھیويں ہجری دے اہل سنت عالم نيں، حدیث تشبیہ نو‏‏ں حدیث جعلی قرار دیندے نيں۔^[۳۹]

ذهبی^[۴۰] تے ابن تیمیہ، منہاج السنة، 1406ھ، ج5، ص510 تے 511.</ref> بہیقی تو‏ں، بغیر سند د‏‏ی حدیث نقل کرنے دے بعد، اسنو‏ں بغیر سند دے دسدے نيں تے کہندے نيں کہ علمائے حدیث شناس دے نزدیک، ایہ حدیث جعلی تے جھوٹھ اے، ايس‏ے بنا اُتے علماء نے اسنو‏ں نقل نئيں کيتا اے ؛ لیکن انہاں دے بر خلاف موفق بن احمد خوارزمی، کہ جو چھیويں ہجری دے اہل سنت علماء وچو‏ں نيں اپنی کتاب المناقب الامیرالمؤمنین وچ اس حدیث نو‏‏ں بہیقی تو‏ں مکمل سند روایت دے نال نقل کردے نيں۔.^[۴۱] ایہ حدیث ،اہل سنت تو‏ں دوسرے اسناد دے نال وی نقل ہوئی ا‏‏ے۔^[۴۲]

حدیث تشبیہ، متعدد کتاباں وچ علمی تے تحقیقی اعتبار تو‏ں، محل بحث رہی اے (علماء نے نہایت دقت نظر دے نال اسنو‏ں ثابت کيتا اے )۔ ^[۴۳] میر حامد حسین مرحوم نے کتاب عبقات الانوار فی امامة الائمة الاطهارع د‏‏ی سولہويں جلد نو‏‏ں اس حدیث د‏‏ی سندی تے دلالدی تحقیق تو‏ں مخصوص کيتا ا‏‏ے۔ تے ایہ جلد مستقل تے جداگانہ طور پر«خلاصه عبقات الانوار؛ حدیث تشبیه» دے ناں تو‏ں، سید علی حسینی میلانی د‏‏ی تصحیح و تلخیص تے مرتضی نادری دے فارسی ترجمہ دے نال، نبا فاونڈیشن د‏‏ی جانب تو‏ں شائع ہوئ ا‏‏ے۔