سبھیاچار اتے پنجابی سبھیاچار

سبھیاچار تے پنجابی سبھیاچار وچوں سبھیاچار نووں دیکھیئے تاں سبھیاچار اک سرو مکمل ورتارا اے پر ہر سماج وچ کوئی وی قوم جاں کوئی وی جن گروہ جہڑا سماج دے ناں نال جانیا جاندا ہیے، اوہ سبھیاچار توں سکھنا نہیں ہندا، بھاویں ترقی دے کسے پڑائ اُتے کیوں نہ ہووے۔^[۱] اس وچ کتے، رتبے، جماعت، دھرم تے اگوں اپ-گروہ بنے ہندے ہن۔ ایہہ اپ گروہ اپنے وڈے جن-گروہ نال ودھیرے سانجھ رکھدے ہوئے وی کجھ ولکھن عنصر رکھدے ہن۔ سارے اپ-سبھیاچاراں دے سانجھے عنصر مل کر مول سبھیاچار دا کیندرتتو بندے ہن۔^[۲]

تشریح

سبھیاچار انسانی سماج جناں ہی سرو مکمل اے۔ اس لئی ایہہ کسے اک چیز ول اشارہ نہیں کردا، اس لئی اجیہا مکمل ورتارے دی تشریح قدرتی طور اُتے دینی سوکھی نہیں ہوویگی^[۳] پر سبھیاچار دے کھیتر نال جڑے ہوئے وکھ-وکھ مفکراں نے سبھیاچار نوں متاثر کرن دی کوشش کیتی اے۔

انگریز نفسیات دان ایڈورڈ بی۔ٹائیلر مطابق، " سبھیاچار اوہ جٹل گروہ اے، جس وچ علم، یعقین، کلا، اخلاقیات، قنون، ریتی-رواج اتے ہور سبھ اہلاواں اتے عادتاں آ جاندیاں ہن، جہڑیاں انسان سماج دا اک میمبر ہون دے ناطے گرہن کردا اے۔ ^[۴]

سبھیاچار: اک سسٹم

جے سبھیاچار نوں اک سسٹم وجوں لیا جاوے تاں ایہہ اکجٹّ اتے جٹل سسٹم اے۔ سبھیاچار سسٹم توں مطلب اک ایسے گروہ توں اے، جہڑا وکھ-وکھ حصےآں توں مل کر بنیا ہندا اے۔^[۵] سبھیاچار دے سارے انگ آپس وچ آرگینک تے پربندھروحانی طریقے نال جڑے ہندے ہن۔ جدوں اک انگ وچ تبدیلی واپردی اے تاں اوہ سبھیاچار دے دوسرے انگاں نوں وی متاثر کردا اے۔

انگ

سبھیاچار مطالعہ کھیتر نال جڑے ہوئے وکھ-وکھ مفکراں نے سبھیاچار دے وکھو-وکھرے انگ منے ہن۔ گربخش سنگھ فرینک مطابق، 'سبھیاچار دے وکھوں -وکھرے انگ منے ہن۔ جویں:

1. مادی انگ۔
2. مثالی انگ۔
3. علمی انگ۔^[۶]

لچھن

کسے وی وستو ورتارے دے نکھیڑے دے مول ادھار ہندے ہن، جو اسنوں دوجیاں نالوں نکھیڑدے ہن، ایہہ ہی سبھیاچار دے لچھن ہن۔ جویں:

1. سبھیاچار اک جٹل گروہ اے، جس دے انتر متعلق اتے اک دوسرے نوں متاثر کردے حصہ ہن۔
2. سبھیاچار سرو-مکمل پر ہر سماج دا ولکھن سبھیاچار ہندا اے۔
3. سبھیاچار انسانی سماج دا ورتارا اے، جہڑا جیو سائنس ورثے وچوں نہیں ملدا سگوں سماجی ورثے وچوں ملدا اے، یعنی ایہہ سکھیا جاندا اے تے گرہن کیتا جاندا اے۔
4. سبھیاچار سنچت ہون دی اتے ردن دی نیچر رکھدا اے۔
5. سمبلزم سبھیاچار دا اک اہم لچھن اے، جس لئی ایہہ کمیونیکیشن دا زریعہ ہون دا جھاؤلا پاؤندا اے۔ ایہہ بنیادی مقصد بولی دا اتے کمیونیکیشن لئی اچیرے اُتے سرجیاں گئیاں چنہ پرنالیاں دا ہندا اے۔ ایہہ چنہ پرنالیاں اپنے سبھیاچار وچ ہی مطلب رکھدیاں ہن۔^[۷]

سبھیاچار دا تجزیہ

وکھو وکھرے کھیتراں وچلے وشیشگّ آپو اپنے کھیتر دی تکنیک مطابق سبھیاچار دا تجزیہ کردے ہن۔ سبھ توں پہلاں اسیں اس تجزیہ تکنیک دی گل کر سکدے ہاں۔ س توں پہلاں اسیں اس تجزیہ-صنف دی گل کر سکدے ہاں، جہڑی 'تہذیبی وسط' نوں اپنی مطالعہ اکائی منّ کے تردی اے۔ تہذیبی وستاں وچ دلچسپی مانو-سائنسدان دی وی ہندی اے اتے سماج سائنسدان دی وی۔ پر سبھیاچار دے تجزیہ وچ دوہاں دیاں ودھیاں وکھ وکھ ہن۔ سبھیاچار دے تجزیہ دے بنیادی پرورگ اوہی ہو نبڑدے ہن، جو پتمانک سبھیاچار سرلیکھ ہیٹھ وچارے گئے ہن: مطلب لوکاچار، سداچار، تابو اتے قانون۔ سبھیاچار اپنے آپ وچ اک بے حدّ جٹل ورتارا اے، جس دا آسان ودھیاں اتے فارمولیاں نال تجزیہ نہیں کیتا جا سکدا۔ نہ ہی ملنکن-مکتکن تجزیہ سبھیاچار دی حقیقت سمجھن وچ ساڈی مدد کر سکدا اے۔

سبھیاچار پرورتن

سبھیاچار دے تعلق وچ اک نرپیکھ سچائی ایہہ اے کہ ایہہ بدلدا رہندا اے۔ بے شکّ ایہہ ایڈی وڈی سچائی اے کہ ایہہ تبدیلی کوئی اپنے آپ نہیں آؤندی، سگوں کسے نہ کسے حد تک جدوجہد دا سٹہ ہندی اے۔ ایہہ تبدیلی انسان جاں کسے سماج دی اچھا اپر انحصار نہیں کردی۔ ایہہ پکرتی دا نیم اے اتے نیچر انسانی سماج دا ہوند چوکھٹا اے۔

تہذیبی پرورتن دا سبھیاچاریکرن دے حوالہ وچ مطالعہ کرنا اپنے آپ وچ کئی سمسیاواں کھڑیاں کر دندا اے، جہڑیاں کھنڈاء دے عمل دے مطالعہ نالوں کیتے زیادہ جٹل ہندیاں ہن۔ سبھیاچاریکرن توں پیدا ہوئے پرورتن نوں ٹھیک طرحاں جانچن لئی پورے دے پورے سبندھنت سبھیاچاراں وچ آیاں تبدیلیاں دا معائنہ کرنا ضروری اے۔

سبھیاچار اتے ہور گیان-کھیتر

گیان-کھیتراں نالوں سبھیاچار دا نکھیڑا کرنا جاں ایہناں وچکار انتر تعلق ویکھنا ضروری اے، کیونکہ ایہناں بارے وکھ وکھ نظریہ ملدے ہن، اتے عام پدھر اتے ایہناں انتر تعقات بارے کافی اسپشتا آ جاندی اے جو ہیٹھ لکھے ہن۔

1. سبھیاچار اتے رہتل
2. سبھیاچار اتے جغرافیہ
3. سبھیاچار اتے بائیولوجی
4. سبھیاچار اتے معیشت
5. سبھیاچار اتے دھرم
6. سبھیاچار اتے بولی

ساہت اتے سبھیاچار

اس باب وچ ایہہ گل کیتی گئی اے کہ ساہت اپنے سبھیاچار دی سویفکر ہندا اے۔ گربخش سنگھ فرینک مطابق، حقیقت دے تصوراتی روپ وجوں بمب-سرجنا ساہت اتے دوجیاں قلعواں وچ سانجھا لچھن اے۔ ^[۸] ساہت دی ولکھنتا اپنے زریعہ، بولی، کرکے اے جو کہ اپنے آپ وچ اک تہذیبی سرجنا اے، جو کسے سماج نے کمیونیکیشن دے عاشِ نال کیتی ہندی اے۔ بمب اتے بولی وچ خاصیت تن پدھراں اتے آ سکدی اے:یگ، دھارا اتے انفرادی پدھر اتے۔ ساہت سبھیاچار دے بودھاتمک سبھیاچار دا اک چھوٹا جیہا حصہ ہندا اے۔ کلا دے باقی روپ، فلسفہ، دھرم، اتہاس، اساطیر آدی اس انگ دے باقی حصے ہندے ہن، پر چھوٹا جیہا انگ وی سبھیاچار نوں اس دی سمچتا وچ پرتبدھّ کرن دے اہل ہندا اے۔ ایہہ ہم عصر سماج وچ واپر رہے عملاں نوں نہ صرف بمب اتے تجزیہ دی پدھر اتے پیش ہی کردا اے، سگوں اوہناں عملاں نوں متاثر کرن دی گنجائش وی رکھدا اے۔ ساہت دی اس گنجائش اپر سندیہ وی ہم عصر تہذیبی حالت دی ہی اپج ہندا اے۔ حالانکہ ایسیاں اداہرناں ملدیاں ہن، جدوں ساہت نے سماجی سبھیاچار تبدیلی وچ فیصلہ کن رول نبھایا ہندا اے۔ ساہت اتے سبھیاچار دے اس جٹل تعلق کارن ہی ساہت دے تہذیبی مطالعہ لئی صرف مانو-سائنسی پہنچ بے حدّ ادھوری اے، جس مطابق کسے ویلے دے ساہت وچ ملدے تہذیبی اتے لوک یانک انشاں نوں گنوا دتا جاندا اے۔ کوئی وی انش ساہت وچ جیوں دا تؤں کدی وی پتیبمبت نہیں ہندا، سگوں بمب دا روپ دھار کے ہی پیش ہندا اے۔ اس طرحاں ساہت دا تہذیبی مطالعہ سماج اتے سبھیاچار دی اپنے متعلق فکر دا مطالعہ ہو نبڑدا اے۔

سبھیاچار دے مطالعہ دے سروت

سبھیاچار دا مطالعہ سمچی منکھا زندگی جاں کسے انسانی سماج دی سمچی زندگی نوں اپنی لپیٹ وچ لئے توں بناں سارتھک نہیں ہو سکدا۔ گربخش سنگھ فرینک نے وگیانکاں دیاں پریبولیاں نوں نکھیڑدے ہوئے ہیٹھ لکھے سبھیاچار دے مطالعہ کھیتر مقررہ کیتے ہن:

1. نفسیات ول اس دے سارے پساراں وچ۔
2. سماج-سائنس، خاص کرکے سماجی ادارےآں اتے سماجی اصول ول۔
3. نفسیات خاص کرکے سماجی نفسیات ول۔
4. اتہاس ول کیونکہ اتہاس انسانی سماج دے ترقی نوں وکھو وکھرے پدھراں اتے پیش کردا اے۔
5. ساہت ول کسے جن-گروہ دی سماجی فکر اتے کسے سبھیاچار دی سوے فکر وجوں۔
6. بولی ول کیونکہ ایہہ کسے سبھیاچار دا مہافزخانا ہی نہیں ہندی، سگوں باہرلے حقیقت نوں گرہن کرن دی تکنیک اتے گرہن کیتے حقیقت نوں پگٹ کرن دے پرطبقےآں نوں وی پیش کردی اے۔
7. جغرافیہ ول کسے سبھیاچار دے ہوند-چوکھٹے وجوں اتے تہذیبی انشاں دے پسار-کھیتر جانن لئی۔
8. معیشت ول پیداوار اتے پنر-پیداوار دے اوہناں تعقات نوں جانن لئی جہڑے تہذیبی سرجناواں وچ وی اہم کردار نبھاؤندے ہن اتے سماجک-آرتھکک دور دے خاصے نوں وی مقررہ کردے ہن۔
9. لوک-سرجناواں، پگٹا-ودھیاں اتے اجتمائی سوچ وچار دے ڈھنگاں ول پتھرائے روپاں وجوں ذکر واسطے نہیں سگوں مقررہ ویلے اتے تھاں وچ ہوند رکھدے جیونت روایت دے انشاں وجوں۔
10. پدارتھک سبھیاچار ول نہ صرف پدارتھک ترقی دی پدھر پگٹ کردے سگوں پکرتی اپر انسان دے حق دی سیما دا اندازہ دیندے انشاں وجوں۔
11. فلسفے ول دنیا -نظریہ دے وچار وجوں۔
12. کلاں-روپاں اتے اوہناں دے اتہاس ول انسان ولوں اپنیاں سہج-طاقتاں ساکار کرن دے یتن وجوں۔
13. سماجی، مذہبی اتے سیاسی لہراں دے اتہاس ول اجتمائی کاروائی وچ خاص طبقیاں دی رضا مندی دے پگٹاء وجوں آدی۔

سو، اپر گنوائے گئے بہت سارے کھیتراں نوں پنجابی سبھیاچار دے مطالعہ سروت وجوں ورتن دا شروع کیتا گیا اے۔ جیوں-جیوں ایہہ مطالعہ ترقی کریگا، بنیاد سامان دے نویں سروت ساہمنے آئی جانگے۔

پنجابی سبھیاچار نامکرن، جغرافیائی چوکھٹا، اتہاس

اس باب وچ پنجابی سبھیاچار دے نامکرن اتے اس دے جغرافیائی خطے نوں اک مسئلہ وجوں پیش کیتا اے۔ ایہہ گل قبول کرنی ناممکن اے کہ پچھلے تن ہزار سال وچ پنجابی سماج وچ اتے اس دے مطابق پنجابی سبھیاچار وچ کوئی بنیادی پرورتن نہیں آئے۔ اگے ایہہ سوال کھڑھا کیتا گیا اے کہ سبھیاچاراں نوں پنجابی سبھیاچار کہہ سکدے ہاں، جہڑے اپنی سویدھین ہوند دے راہ تر پئے ہن؟ مقررہ جغرافیائی خطہ، خاص جیون ڈھنگ اتے بولی مل کے ہی کسے سبھیاچار نوں متاثر کردے ہن۔ گربخش سنگھ فرینک نے ایہناں نقطیاں نوں اس پکار پیش کیتا اے:

1. اج پنجابی سبھیاچار دا جغرافیائی چوکھٹا مقررہ کردیاں اسیں اج دیاں حالتاں نوں اکھوں اوہلے نہیں کر سکدے اتے ایہہ حالتاں اس نرنے دی بنیاد دلیل بندیاں ہن کہ اج دے بھارتی پنجابی نوں ہی پنجابی سبھیاچار دا جغرافیائی چوکھٹا منیا جائے۔
2. اس توں پہلاں دیاں جغرافیائی تبدیلیاں اتے باقی سماجک-سیاسی ورتارے پنجابی سبھیاچار دے اتھوں تک پجن دے اتہاس دا انگ ہن۔
3. ایہہ اتہاس آدی دور توں شروع نہیں ہندا، سگوں ادوں توں شروع ہندا اے، جدوں توں اج دے پنجابی سبھیاچار نے روپ خیال شروع کیتا اتے ایہہ سماں نوویں توں بارویں صدی دا سماں اے جدوں کہ نہ صرف پنجابی بولی اتے پنجابی ساہت نے روپ خیال شروع کیتا۔
4. پنجابی سبھیاچار فکر دی موجودہ حالت بارے جانن لئی ضروری اے کہ قومی اتے قومیت سبھیاچاراں دی سمبادکتا نوں سمجھیا جائے۔

پنجاب دا جغرافیہ اتے سبھیاچار پرسپر تعلق

اس باب وچ پنجابی سبھیاچار دے جغرافیائی چوکھٹے نوں نسچت کرن دی کوشش کیتی گئی اے، اس دے شروع دا ممکن سماں مقررہ کیتا گیا اے اتے اس توں مگروں اس دے اتہاس نوں اک خاص دشٹی توں دیکھن دی کوشش کیتی گئی اے:پنجابی قومیت دیکھ روپ حاصل دی دشٹی توں، جہڑی قومیت کہ پنجابی سبھیاچار دی واہک اے۔

پنجاب دی جغرافیائی حدبندی دا تریخی پکھ وچردیاں فرینک نے ایہہ خیال دتی اے کہ جغرافیائی حدبندی دی ایہہ ااستحکام تہذیبی نسچتتا نوں وی دھندلا بناؤندی اے اتے نال ہی اس گروہ نوں وی اپنی ہوند اک اکائی وجوں پچھانن دے راہ وچ رکاوٹ بندی اے، جہڑا گروہ اس سبھیاچار دا واہک ہندا اے۔^[۹]

اس باب وچ خطے دے جغرافیہ اتے سبھیاچار دے پسپر تعلق نوں پڑتالدیاں دسیا گیا اے کہ پنجاب ہمیشہ سرحدی صوبہ رہا اے، جس کارن اتھو دے جمپلاں وچ جسمانی پکھوں سڈولتا، بہادری، دلیری پنجابیاں دی مجبوری اے۔ سرحدی صوبہ ہون کارن ہی پنجاب وچ ودھ توں ودھ نسلی مپناہ اے۔ پنجابی سبھاء دی ایہی نفسیات دھرم دے کھیتر وچ وی ظاہر ہندی اے۔ اُتلے توں علاوہ دسیا گیا اے کہ جغرافیائی تتھاں نے پنجابی سبھیاچار نوں ہور کئی انش دتے ہن۔ اخیر وچ دسیا گیا اے کہ جغرافیہ ہر سبھیاچار دا مڈھلا سروت ہندا اے، ایسا سماں کدی وی نہیں آؤندا جدوں جغرافیہ کسے سبھیاچار وچ کسے وی نویں انش دا سوما نہ رہے۔

پنجابی سبھیاچار دے مول سومے

اس باب وچ دسیا گیا اے کہ سبھیاچار بے انت انشا دا مپناہ ہندا اے۔ اس دا ہر انش کتوں نہ کتوں شروع ہندا اے اتے سبھیاچار سسٹم وچ تھاں پا کے اس دے مطابق ترقی کردا جاندا اے۔ ہر انش دی ہوند دا سوما اس دا اپنا سبھیاچار ہی ہندا اے، جس دے سسٹم دے اندر ایہہ انش اپنے کم نبھاؤندا اے، پر ایہہ ضروری نہیں کہ ایہہ انش اپنے سبھیاچار دی ہی سرجنا ہووے۔ ایہہ کسے ہور سبھیاچار وچوں وی آیا ہو سکدا اے، جس دا پتہ اسیں تقابلی اتہاسک- تہذیبی تجزیہ راہیں لا سکدے ہاں۔ گربخش سنگھ فرینک نے دسیا اے کہ پنجابی سبھیاچار دے مول سومیاں وچ اوہ سارا کجھ آ جائیگا، جس نے اس نوں گھڑن وچ، قایم رکھن وچ اتے اگے ودھاؤن وچ حصہ پایا اے۔ اس وچ دیکھنا ایہہ ہووےگا کہ پنجابی سبھیاچار نے اپنے اتہاس دے دوران، اتے اوہناں سبھیاچاراں دے اتہاس دے دوران، جنہاں دا ایہہ وارث اے، کہڑے کہڑے انش کس کس سومے توں لئے ہن۔ ایہناں سومیاں نوں تن طبقےآں وچ ونڈیا جا سکدا اے:

1. مقامی: سبھیاچار دی اپنی ہوند دے عمل، جغرافیائی حالت، لوکیان۔
2. بھارتی: جس وچ اوہ سارا کجھ آ جائیگا، جو کجھ پنجابی سبھیاچار نے اپنے وڈیرے گروہ، بھارتی چوگردے توں لیا اے۔ اس وچ پنجابی سبھیاچار توں پہلاں دے سبھیاچار وی آ جانگے۔
3. بدیشی: جہڑے انش-پسار جاں سبھیاچاریکرن راہیں پنجابی سبھیاچار وچ شامل ہن۔

پنجابی سبھیاچار دی قدر-نظام

ویہویں صدی وچ پنجابی ساہتی سبھیاچار

اس باب وچ پنجابی ساہتی سبھیاچار وچلے کجھ عملاں نوں نکھیڑن اتے اگھاڑن دا یتن کیتا گیا اے، جس توں ویہویں صدی دے پنجابی ساہت اتے اس دے ترقی دی پکرتی دا پتہ لگ سکدا اے۔ ویہویں صدی دے ساہتی سبھیاچار بارے دو حقیقت ذکر یوگ ہن۔ اک تاں ایہہ کہ بہت تھوڑیاں نوں چھڈّ کے پنجابی دے قائم ساہتکاراں وچوں بہتے نال ہی سماجی پکھوں اہل انسان وی ہن۔ دوجا حقیقت ساہتی سبھیاچار دے معاشی پکھ نال تعلق رکھدا اے۔

حوالے