پنجاب وچ تصوف

تصوف دا جم تے ترقی اسلامی سوچ وچار دے دوران ہویا اے۔ دسویں صدی عیسوی وچ تصوف دی آزاد پچھان قایم ہو چکی سی۔امام غزالی (1058–1111 ء) نے تصوف دی فلسفی وضاحت قرآن تے حدیث دے دوران پیش کردیاں اسنوں اسلامی سوچ وچار دے روحانی جز وجوں قائم کر دتا۔

بھارت وچ تصوف دی آمد

بھارت وچ داخلہ کرن تو پہلا تصوف اپنی ترقی دی سکھر نوں چھوہ چکیا سی۔ بھارت وچ اسلام دی آمد اٹھویں صدی دے شروع وچ ہوئی۔ محمد بن قاسم ولوں سندھ تے ملتان جتن مگروں اسلام دا پاسار سارے بھارت وچ ہونا شروع ہویا۔ ڈاکٹر۔ لاجونتی راما کرشنا مطابق "مسلماناں ولوں اتری بھارت فتح کرن مگروں ہی تصوف دا بھارت وچ شروع ہویا اے۔ بھارت وچ مڈھلے دور دے مشہور صوفیہ وچ حضرت معین الدین چشتی (اجمیر)، قطب الدین بختیار کاکی (دلی)، نظام الدین اولیا (دلی)، فرید الدین مسعود شکرگنج (پاکپٹن)،علاء الدین علی احمد صابر (اتر پردیش)، شرف الدین بوعلی قلندر (پانیپت)، بہاالدین زکریا (ملتان) وغیرہ دا خاص روپ وچ ذکر کیتا جا سکدا اے۔

پنجاب وچ تصوف دی آمد گیارویں صدی عیسوی وچ محمود غزنوی ولوں کیتے حملیاں تو بعد ہوئی۔ پنجاب دے مڈھلے صوفیہ وچ حضرت شیخ علی ہجویری (م۔1072 ء)،بابا فرید (1173–1266 ء)، سید احمد سلطان سخی سرور (م۔ 1181 ء) اتے بہا الدین زکریا (1171–1267 ء) دا الیکھ کیتا جا سکدا اے۔پنجابی ساہت دی شروعات مشہور صوفی درویش شیخ فرید الدین شکرگنج (1173–1266 ء) تو قبول کیتی جاندی اے۔بابا فرید پنجابی صوفی شاعری دے پہلے شاعر ہن۔شاہ حسین، سائیں بلھے شاہ، سلطان باہو، علی حیدر ملتانی، فرد فقیر، سید ہاشم شاہ، وجید، دانا، خواجہ غلام فرید شکعراں ولوں ایہہ شعری دھارا جاری ترقی کردی رہی اے۔ بابا فرید تو شروع ہوئی اس شعری دھارا دا آخری مہان شاعر خواجہ غلام فرید (1845–1901 ء) سی۔

صوفی شاعراں دی بوہتی شاعری کافی، بارانماہا، ستوارا، سی حرفی، بینت، دوہا، ڈیوڈھ، شبد وغیرہ روپاں وچ اے۔ بوہت سارے صوفیا نے اپنی شاعری نوں راگاں مطابق لکھیا اے۔

پنجابی صوفی شعری دے مشہور شاعر اس طرحاں ہن:-

بابا فرید (1173–1266 ء)

بابا فرید صوفی شعری دھارا دے موڈھی اتے سرومنی شاعر ہن۔ آدی گرنتھ وچ اوہناں دے 112 سلوک اتے 4 شبد شامل کیتے گئے ہن۔ دو شبد راگ آسا وچ اتے دو شبد راگ سوہی وچ ہن۔ پرو۔ خلیق احمد نظامی مطابق آپ نے عربی، فارسی تے کجھ مقامی پڑبولیاں وچ وی شعری سرجنا کیتی اے۔ فرید دی شعری رچنا موضوع پکھوں سموچے روپ وچ اسلامی شریعت اتے مشتمل اے۔ بابا فرید نے عامَ لوکاں ولوں ورتی جاندی بولی وچ شعری رچنا کیتی۔اوہناں دی بولی ٹھیٹھ پنجابی اے۔ فرید دی ساری رچنا وچ اس دا ناں آؤندا اے۔

شاہ حسین (1539–1593 ء)

صوفی شعری دھارا دا اگلا پرمکھ شاعر شاہ حسین اے۔ اس نے روحانی مرشد شیخ بہلول سن۔ شاہ حسین ولوں رچت 163 قافیاں موجود ہن۔ مولا بخش کشتہ مطابق "آپ نے فارسی وچ وی شعری رچنا کیتی۔" شاہ حسین دیا کافیاں راگاں وچ ہن۔ اسنے کجھ شبد تے سلوک وی لکھے ہن۔ اس دے وچ برہو دا رنگ سبھ تو ودھیرے اے۔ اس کر کے اسنوں برہو دا شاعر وی کیہا جاندا اے۔ہر کافی دے پچھے آؤندے شبد "کہے حسین فقیر ربانا جاں نمانا" اس دی نمرتا تے سہردتا نوں اجاگر کردے ہن۔شاہ حسین دی بولی ٹھیٹھ اتے مرکزی پنجابی اے۔ نیڑے دا چوگردا اتے ڈھکوا نکٹورتی النکار اس دیا خاص خوبیا ہن۔

حضرت سلطان باہو(1637–1691 ء)

سلطان باہو پنجابی صوفی شعری جگت وچ خاص ستھان رکھدا اے۔ باہو قادری قوم نال متعلق حضرت عبدالرحمٰن قادری دے مرید سن۔ 'تواریخ سلطان باہُو' مطابق آپ دیاں فارسی تے عربی وچ 140 رچناواں ہن۔ سلطان باہُو نے سی حرفی شعری روپ وچ رچنا کیتی۔ ہر تک دے انت وچ سرودی ہوک 'ہو' دا استعمال اس شعری دی ولکھن خاصیت اے۔ اس دی بولی ٹھیٹھ اتے سادہ اے۔ النکار بے حدّ ڈھکویں ہن۔ باہُو دی رچنا عشقَ تے طریقت وچ رنگی ہوئی اے۔

شاہ شرف (1656–1724 ء)

شاہ شرف بٹالے دے رہن والے سن۔ اوہ لاہور دے محمد فاضل قادری دے مرید سن۔ شاہ شرف دی شعری رچنا شترناما، قافیاں تے دوہڑیاں دے روپ وچ ملدی اے۔شعری رچنا دا موضوع پرمکھ روپ وچ ربی عشقَ نال متعلق اے۔

حضرت سائیں بلھے شاہ (1680–1758 ء)

بلھے شاہ صوفی دھارا دا اگھا صوفی فقیر اے۔ ڈاکٹر۔ لاجونتی دے مطابق اس دا درجہ جگت مشہور صوفی شمس تبریز اتے جلال الدین رومی دے برابر اے۔ اوہ قادری سلسلے دے صوفی حضرت عنایت شاہ دے مرید سن۔ بلھے شاہ دی رچنا 156 قافیاں،3 سی حرفیاں، 1 بارانماہ، 1 اٹھوارا، 49 دوہڑے اتے 40 گنڈھا دے روپ وچ ملدی اے۔ بلھے شاہ دی رچنا دا موضوع عشقَ حقیقی اے۔اس دی بولی ودھیرے ٹھیٹھ، سادہ تے لوک پدھر دے نیڑے دی اے۔ بلھے شاہ صوفی شعری دھارا دے آخری مشہور شاعر سن۔ اوہناں تو بعد صوفی شاعری گراوٹ ول جانا شروع ہو گئی سی۔

خواجہ غلام فرید (1845–1901 ء)

خواجہ غلام فرید بابا فرید تو چلی صوفی شعری دھارا دے آخری مہان شاعر سن۔ اوہ اپنے وڈے بھرا خواجہ فخر الدین دے مرید سن۔ اوہ چشتی سلسلے نال تعلقات رکھدے ہن۔آپ دیاں رچناواں وچ 272 قافیاں اتے 72 دوہڑے موجود ہندے ہن۔ آپ دی شعری رچنا لیہندی وچ اے۔ جس اتے عربی فارسی ووکیبولری دا کافی اثر اے۔

انہاں شاعراں تو علاوہ ہور شاعراں نے وی صوفی شعری دی رچنا کیتی جویں:-حیدر علی ملتانی (1690–1785 ء)، فرد فقیر (1704–1800 ء)، وجید، دانا، ہاشم شاہ (1535–1843 ء)، سید غلام جیلانی روہتکی (1749–1849 ء)، شاہ مراد وغیرہ۔

1. اسلامی سوچ وچار اتے پنجابی صوفی شاعری (ڈاکٹر انور چراغ)
2. پنجابی ساہت دی اتپتی تے ترقی(پرو۔ کرپال سنگھ کسیل، ڈاکٹر۔ پرمندر سنگھ اتے ڈاکٹر۔ گوبند سنگھ لامبا)
3. صوفی مت اتے پنجابی صوفی ساہت (ڈاکٹر۔ سادھو رام ساردا)