یعلی بن منیہ
| معلومات شخصیت | |
|---|---|
| مکمل نام | یعلی بن منیہ بنت غزوان |
| کنیت | ابو خالد |
| لقب | ابو صفوان |
| مہاجر/انصار | مہاجرین |
| نمایاں کارنامے | |
| دیگر سرگرمیاں | |
یَعْلَی بْنِ مُنْیَہ یا یعلی بن اُمَیّہ اک صحابی پیغمبرؐ تے گروہ ناکثین دا رہبر سی۔ فتح مکہ دے موقع اُتے مسلمان ہويا تے پیغمبر اکرمؐ دے ہمراہ متعدد غذوات وچ شرکت وی کیتی۔ پیغمبر اکرمؐ توں روایات وی نقل کيتی نيں۔ یعلی دا شمار مکہ دے سرمایہ دار و سخی لوکاں وچ ہُندا سی کہ جو خلیفۂ سوم، عثمان بن عفان دے زمانے وچ اس دی خاص توجہ تے فضل و بخشش دی وجہ توں سرمایہ دار ہو گیا سی۔
اس نے تِناں خلفاء دا تعاون کيتا تے ابوبکر بن قحافہ دی طرف توں اصحاب ردہ دے مقابلہ وچ بعض جگہاں اُتے مأمور ہويا۔ یعلی، اک طرف عثمان بن عفان دا مشاور وی سی تے دوسری طرف اس دے نزدیک بلند مقام دا حامل وی سی۔
یعلی، رسول اللہؐ تے تِناں خلفاء دے زمانے وچ یمن دے بعض علاقےآں دا گورنر وی سی، لیکن حضرت علیؑ نے خلافت ملنے دے بعد اسنوں یمن دی مأموریت توں معزول کر دتا سی۔ یعلی اپنے عزل دا بدلا لینے دے لئی یمن دا سارا خراج اپنے نال لےکے مکہ پہونچ گیا تے انہاں باغیاں وچ شامل ہو گیا جو عثمان دی خونخواہی دے بہانے بغاوت کر چکے سن ۔ اس نے باغیاں دی حمایت دی تے فوج دے اُتے کافی مال خرچ کيتا۔ یعلی، جنگ جمل توں فرار کر گیا تے معاویہ دی حکومت دے آخر تک زندہ رہیا، جدوں کہ بعض اس گل دے معتقد نيں کہ اوہ جنگ صفین وچ حضرت علیؑ دی رکاب وچ شہید ہويا۔
نام، نسب و کنیہ
یعلی بن منیہ یا یعلی بن امیہ بن ابی عبیدۃ[۱] قبیلۂ بنی تمیم توں تھا[۲] اسنوں ابو صفوان دے لقب [۳] ابا خالد دی کنیت توں یاد کيتا جاندا اے [۴]۔ یعلی دی طرف اس لقب تے کنیت دے منسوب ہونے دی دلیل ایہ اے کہ بعض موقع اُتے باپ دی طرف، بعض موقع اُتے ماں دی طرف یا بعض مقام اُتے اپنی دادی دی طرف منیہ نوں منسوب کيتا گیا تھا[۵]۔ البتہ اس دا ایہ انتساب اپنی ماں یا دادی دی طرف زیادہ مشہور اے [۶]۔ چونکہ تریخ وچ اس دے ناں وچ اختلاف اے اس دی وجہ توں بعض جگہ یعلی بن منبہ وی لکھیا گیا اے [۷]۔
یعلی تے اس دا باپ زمانۂ جاہلیت وچ قبیلۂ قریش دے نال اسيں پیمان سن [۸] البتّہ بعض مورخین نے اس اسيں پیمانی نوں خاندان عبد المطلب[۹] دے نال یا نوفل بن عبد مناف[۱۰] دے نال یا عبد شمس دے نال مندے نيں[۱۱]۔ اس دی نسبت قریش دے نال وی سببی سی کیونجے اوہ زبیر بن عوام دا داماد تھا[۱۲]۔
صحابی رسول خداؐ
یعلی بن منیہ نے پیغمبر اکرمؐ نوں درک کيتا سی تے فتح مکہ دے وقت مسلمان ہويا تھا[۱۳] اک نقل کيتی بنیاد اُتے اوہ اپنے بھائی تے باپ[۱۴] دے نال تے اپنی بہن[۱۵] دے نال پیغمبر اکرمؐ دی خدمت وچ گیا تے مسلمان ہو گیا۔ ايسے وجہ توں اس دا خانوادہ یعنی اس دا بھائی سلمہ[۱۶] تے عبد الرحمن[۱۷] تے اس دی بہن نفیسہ، اصحاب پیغمبرؐ وچ شمار کيتے جاندے نيں[۱۸]۔
ابن عبد البر دی کتاب الاستیعاب فی معرفۃ الاصحاب دے مطابق، پیغمبر اکرمؐ نے یعلی بن منیہ تے اس دے باپ دے اس تقاضہ نوں کہ اوہ وی مھاجرین وچ شمار ہون، رد کر دتا[۱۹]۔ اُتے ، بلاذری نے انساب الاشراف وچ اک روایت نقل کيتی کہ انہاں دی ایہ درخواست عباس بن عبد المطلب، رسول اللہؐ دے چچا دی شفاعت دے ذریعہ قبول کيتی گئی[۲۰]۔ تے ابن اثیر نے وی یعلی بن منیہ نوں اس دے بھائی دے نال مہاجرین وچ شمار کيتا اے [۲۱]۔ یعلی رسول خداؐ[۲۲] دا مشہور صحابی[۲۳] سی جداں کہ کہیا جاندا اے کہ اس دی صحابیت اس دے باپ دی صحابیت توں زیادہ مشہور تھی[۲۴]۔
یعلی حدیثاں دا راوی تھا[۲۵] اس نے پیغمبر اکرمؐ توں روایات نقل کيتی نيں[۲۶]۔ بعض تاریخی کتاباں وچ انہاں روایات دی تعداد 28 نيں کہ جنہاں وچوں تن روایت اہلسنت دی معتبر ترین کتاب حدیث صحیح بخاری تے صحیح مسلم وچ وارد ہوئیاں نيں[۲۷]۔ متعدد راویاں نے وی یعلی بن امیہ توں روایات پیغمبرؐ نوں نقل کيتا اے [۲۸]۔
پنجويں ہجری دے شیعہ عالم رجالی شیخ طوسی نے یعلی بن امیہ نوں اصحاب رسول خداؐ وچ شمار کيتا اے لیکن اس دے بارے وچ کوئی توضیح بیان نئيں کيتی[۲۹]۔ لیکن بعد وچ آنے والے منابع وچ اسنوں بُرے اصحاب پیغمبرؐ دے عنوان توں یاد کيتا گیا اے [۳۰]۔ کتاب شرف النبی وچ آیا اے کہ اوہ پیغمبرؐ دے معجزہ دا گواہ وی تھا[۳۱]۔
غزوات وچ شرکت
یعلی بن منیہ نوں زمان پیغمبرؐ دے مجاہداں وچ جانیا جاندا اے [۳۲] تے جنگ تبوک[۳۳]، جنگ حنین و غزوۂ طائف وچ سپاہ پیغمبرؐ وچ موجود تھا[۳۴]۔ اوہ جنگ تبوک وچ پیغمبرؐ دی ہمراہی نوں اپنے بہترین کماں وچ شمار کردا تھا[۳۵]۔ لہذا اس جنگ وچ اس دی حاضری دی داستان تے پیغمبر اکرمؐ توں پُچھے گئے سوال فقہی تاریخی کتاباں وچ درج نيں[۳۶]۔ کہیا جاندا اے کہ اس نے جنگ بدر وچ وی شرکت کيتی تھی[۳۷]۔
یمن اُتے حکومت
یعلی بن منیہ نے باذان دے مرنے دے بعد پیغمبر اکرمؐ توں درخواست کر کے یمن دے بعض علاقےآں دی حکمرانی نوں اپنے ہتھ وچ لے لیا تھا[۳۸]۔ اس نے خلیفہ اول ابوبکر بن قحافہ دے زمانۂ حکومت وچ خولان دے علاقے نوں وی اپنے اختیار وچ لے لیا تھا[۳۹]۔ تے اس دی ایہ حکمرانی خلیفہ دوم دے زمانہ تک چلدی رہی[۴۰]۔ تے گورنری دی اس مدت وچ بعض علاندے جداں نجران،[۴۱] طائف،[۴۲] صنعاء،[۴۳] تے دوسرے علاقے وی یمن دے ہو گئے[۴۴]۔
یعلی، عثمان بن عفان دے دورہ خلافت وچ یمن[۴۵] وچ صنعاء دا گورنر[۴۶]سی۔ لیکن حضرت علیؑ نے اسنوں یمن دی گورنری توں معزول کر کے عبد اللہ بن عباس نوں اوتھے دا گورنر منصوب کر دتا[۴۷]۔
مورخین دا ایہ عقیدہ اے کہ یعلی بن منیہ یمن اُتے اپنے دورہ حکومت وچ [۴۸] سب توں پہلا شخص سی جس نے اپنے نامہ وچ تریخ ہجری نوں استعمال کيتا تھا[۴۹] اوراس نے یمن دی منصب قضاوت دی وی ذمہ داری لے رکھی تھی[۵۰]۔
تِناں خلفاء دا تعاون
ابوبکر بن قحافہ دے زمان خلافت وچ یعلی بن منیہ نوں اصحاب ردہ توں مقابلہ دے لئی حلوان دے علاقہ وچ بھیجیا گیا تھا[۵۱] اس نے انہاں نوں شکست دتی تے [غنیمت] تے اسیراں نوں اپنے اختیار وچ لے لیا۔ پر، دوسری صدی ہجری دے مورخ احمد بن یحییٰ بلاذری نے انہاں لوکاں دے بارے وچ گل کيتی جنہاں دا خیال سی کہ جنگ وجود وچ ہی نئيں آئی تے اوہ لوک دین اسلام دی طرف پلٹ آئے۔[۵۲]۔یعلی دے تعلقات عمر بن خطاب توں وی بہت اچھے سن ایتھے تک کہ بعض نے اسنوں شام دے سفر وچ خلیفہ دوم دا ہمراہ شمار کيتا اے [۵۳]۔ آخرکار عمر دی اختتام حکومت اُتے اوہ یعلی توں غضبناک ہو گئے تے اسنوں معزول کر دتا تے کہیا کہ یمن توں مدینہ پیدل ہی واپس آئے مگر پنج یا چھ دن پیدل چلنے دے بعد مرگ عمر دی خبر نوں سندے ہی مرکب اُتے سوار ہو کے مدینہ وچ عثمان بن عفان دی خدمت وچ پہونچ گیا[۵۴]۔ اوہ عثمان دے مشاوراں وچ شمار ہُندا تھا[۵۵] تے اس دے نزدیک بلند مقام و منزلت دا حامل تھا[۵۶]۔
سماجی حیثیت
بعض مورخین یعلی بن منیہ نوں بلند مرتبہ[۵۷] تے مکہ وچ صاحب فتویٰ سمجھدے نيں[۵۸]۔ ايسے طرح اوہ سرمایہ دار اہل مکہ وچ شمار ہُندا تھا[۵۹] کہ اس دی موت دے وقت اس دی جائداد دا ذکر پنجاہ ہزار دینار تے بہت زیادہ جائداد دے طور اُتے کيتا گیا سی تے اس دی اموال دے اک حصے دی قیمت تن لکھ درہم تک دسی گئی تھی[۶۰]۔ اس نے ايسے دولت نوں دوسرےآں اُتے خرچ کرنے تے معاف کرنے دے لئی استعمال کيتا تھا[۶۱] اس حد تک کہ یعلی نوں اپنے وقت دا سب توں زیادہ سخاوت کرنے والا سمجھیا جاندا تھا[۶۲] ایتھے تک کہ بیت المال توں وی اس دی سخاوت دی خبراں نقل ہوئیاں نيں[۶۳] بعض دا خیال ایہ اے کہ ایہ دولت عثمان ابن عفان دے نال رہنے تے اس دی سخاوت تے بخشش توں فائدہ اٹھا کے حاصل کيتی گئی تھی[۶۴] ايسے وجہ توں، اوہ انہاں صحابہ کرام دی لسٹ وچ شامل اے جو عثمان دے زمانے وچ بہت دولت مند ہوگئے سن [۶۵]۔ شاید ایہی وجہ اے کہ حضرت علیؑ نے یعلی نوں سب توں زیادہ سخاوت کرنے والے افراد دے طور اُتے یاد کيتا اے۔ چونکہ بنی امیہ نوں بخشے جانے والے تحفےآں دی وجہ توں ایہ گلاں یادگار ہو گئياں نيں تے تریخ وچ ثبت نيں[۶۶]۔
اصحاب جمل دی حمایت
یعلی نوں جنگ جمل[۶۷] دے اصلی کرداراں دے نال جداں طلحہ بن عبداللہ، زبیر بن عوام، عبداللہ بن عامر، سعید بن عاص، ولید بن عقبہ تے دوسرے بنی امیہ دے نال جوڑ دے دیکھیا جاندا اے کہ جو بطور بہانہ عثمان بن عفان[۶۸] دی خونخواہی دا متمنی سی تے خود خلیفہ مقتول[۶۹] اہل بصرہ دے لئی کافی محبوب سی، انہاں دے نال مشورہ کرکے گروہ جمل دے نال بصرہ دی طرف روانہ ہو گیا[۷۰]۔
یعلی نے عثمان دے خون دا بدلہ لینے والےآں توں وعدہ کيتا سی کہ اوہ انہاں نوں اسلحے فراہم کريں گا[۷۱]۔ اوہ عائشہ نوں عثمان دے قاتلاں توں نجات دلانے تے باغیاں وچ شامل ہونے دی ترغیب دینے وچ وی شامل تھا[۷۲] تے عبد اللہ بن عامر دے نال اس نے جمل دی مالی امداد دا بیڑہ وی اٹھایا[۷۳]۔ یعلی بن امیہ نے ايسے طرح توں یمن دے خراج توں وی فائدہ اٹھایا[۷۴]۔ اوہ اس توں پہلے کہ حضرت علیؑ دی طرف توں معزول ہوتااس نے یمن دے خراج نوں جمع کيتا تے مکہ دی طرف نکل پيا[۷۵]۔ کہ جنہاں دی مقدار تقریباً 400 [۷۶] توں 600 اونٹھ، تے 6 لکھ درہم دسی گئی اے [۷۷]۔ ايسے دولت نوں اس نے لشکر تے سپاہیاں دے اُتے خرچ وی کیا[۷۸] تے قریش دے 70 افراد نوں سر و سامان[۷۹] تے طلحہ و زبیر نوں 4 لکھ درہم دی مدد وی کیا[۸۰] تے جنگ جمل دے سپاہیاں دے لئی اسلحے وغیرہ دا انتظام کیا[۸۱] اس طرح توں کہ اس نے ہر جنگجو نوں ہتھیاراں تے گھوڑےآں توں آراستہ کيتا تے اس دے علاوہ ہر جنگجو نوں 30 دینار بطور انعام دتا[۸۲] اس جنگ وچ عائشہ دا اونٹھ، جو عسکر کے ناں توں جانیا جاندا سی، نوں وی اس نے 80 [۸۳] یا 200 دینار دا خریدیا تھا[۸۴]۔
اسی بنیاد اُتے حضرت علیؑ توں منقول بعض روایات وچ یعلی نوں اک خائن، فاجر[۸۵] اک زبردست فتنہ باز[۸۶] تے باغیاں نوں مالی امداد کرنے والا دسیا گیا اے [۸۷]۔ جداں کہ حضرت علی ؑ نے جنگ جمل دے سلسلے وچ اک ہور حدیث وچ یعلی دا ذکر کيتا تے اس دا ناں امیر ترین لوکاں وچ شامل کيتا تے اس مسئلے دے نال زبیر ابن عوام دی ہمت تے طلحہ ابن عبید اللہ دی سخاوت یا عبادت تے عائشہ دی مقبولیت نوں جنگ جمل وچ اپنی مشکل شرائط دے طور اُتے یاد کيتا اے [۸۸]۔
زمان مرگ
یعلی بن منیہ جنگ جمل وچ شکست دے بعد فرار کر گیا تے بعض دے نزدیک جداں تریخ الاسلام دے مصنف، ذہبی دے مطابق، اوہ معاویہ دی خلافت دے خاتمے تک زندہ رہیا[۸۹]۔ ابن عبد البر نے اپنی کتاب الاستیعاب وچ نقل کيتا اے کہ اس دے باوجود کہ یعلی بن امیہ نے جنگ جمل وچ عائشہ دا نال دتا تے حضرت علیؑ دے خلاف جنگ کيتی لیکن جنگ صفین وچ حضرت علیؑ دے نال تھا[۹۰]۔ تے سنہ 37 ہجری [۹۱] وچ یا سنہ 38 ہجری [۹۲] وچ حضرت علیؑ دی رکاب وچ ماریا گیا[۹۳]۔ ايسے بنا اُتے بعض علماء جداں عبداللہ مامقانی نے اسنوں عاقبت بہ خیر جانا اے [۹۴] انہاں سب دے باوجود روایت وچ ذکر ہويا اے جس دے مطابق یعلی بن منیہ سنہ 47 ہجری تک زندہ رہیا[۹۵]۔