یمین لغو
یمین لغو (بلاقصد قسم)
یمین یعنی قسم دی تن قسماں نيں انہاں وچوں اک قسم یمین لغو یا( یمین مظنون،یمین المعصیۃ) اے اس دی تفسیر وچ اختلاف اے۔
امام شافعی دا قول
امام شافعی دے نزدیک یمین لغو دے معنی ایہ نيں کہ ایہ جو قسم انسان دی بولی توں بلاقصد تے ارادہ نکل جائے جداں عرب وچ لاواللہ تے بلی واللہ تکیہ کلام سی ایسی قسم وچ نہ گناہ اے نہ کفارہ۔ امام شافعی فرماندے نيں کہ جس وچ ارادہ ہوئے جے اوہ نفس الامر دے خلاف ہوئے تاں اس وچ کفارہ واجب ہوئے گا اگرچہ قسم کھانے والے دے گمان وچ اوہ واقع تے نفس الامر دے مطابق ہوئے۔
امام ابو حنیفہ دا قول
امام ابوحنیفہ دے نزدیک یمین لغووہ اے کہ کِسے گزشتہ چیز نوں سچ سمجھ کر قسم کھائے تے واقع وچ اس دے خلاف ہوئے لیکن اس نے اپنے گمان وچ اسنوں سچ سمجھ کر قسم کھالی ہوئے ایسی قسم وچ نہ کفارہ اے تے نہ کوئی گناہ،عبداللہ بن رواحہ تے انہاں دے داماد بشیر بن نعمان وچ کِسے گل اُتے کچھ تکرار ہواعبداللہ بن رواحہ نے قسم کھادی کہ وچ نہ تسيں توں ملاں گا تے نہ تسيں توں کلام کراں گا تے نہ تواڈی کِسے بھلائی تے برائی وچ دخل داں گا اس دے بعد عبد اللہ توں جدوں کوئی اس بارے وچ کوئی گل کردا تے کچھ کہنا چاہندا تاں ایہ کہہ دیندے کہ ميں نے اللہ دی قسم کھالی اے اس لئی وچ کچھ نئيں کر سکدا اس اُتے ایہ آیت نازل ہوئی "تے اللہ دے ناں نوں اپنی قسماں دے لئی آڑ نہ بناؤ یعنی رشتہ داراں وچ سلوک تے احسان کرنے دے لئی تے تقوی تے پرہیزگاری دا کم کرنے دے لئی تے لوکاں وچ صلح کرانے دے لئی قسم نوں بہانہ نہ بناؤ" تے ایہ نہ کہو کہ ميں نے قسم کھالی اے اس لئی وچ ایہ کم نئيں کر سکدا۔[۱]
یمین لغو وچ اختلاف
یمین لغو دی تفسیر وچ ائمہ دا اختلاف اے۔ ابن عباس تے حسن بصری تے مجاہد تے نخعی تے زہری تے سلیمان بن یسار تے قتاوہ تے سدی تے مکحول تے امام ابو حنیفہ کہندے نيں یمین لغو ایہ اے کہ کِسے گذشتہ گل اُتے ایہ جبن کے کہ ایہ ایويں اے قسم کھاوے تے اصل اوہ ایويں نہ ہوجداں کہ کوئی کہے واللہ پرساں بارش ہوئی سی تے اسنوں گمان غالب اے کہ ہوئی سی تے دراصل ایہ غلطی اُتے سی ۔ یا کہے کہ واللہ ایہ فلاں چیز اے تے دراصل اس دا خیال غلط اے۔ چونکہ اس نے عمداً جھوٹھ نئيں بولا۔ ایہ معاف اے جداں کہ اس آیت وچ فرمایا اے لا یؤ اخذکم اللہ باللغوفی ایمانکم تے عائشہ صدیقہ تے شبعی تے عکرمہ تے امام شافعی کہندے نيں ایہ یمین لغو نئيں کیونجے اس وچ قصد پایا گیا۔ اس اُتے کفارہ لازم ہوئے گا بلکہ لغو ایہ اے کہ بغیر ارادہ ایويں ہی گل بات اُتے واللہ باللہ دا استعمال کیتا جاوے چونکہ اس وچ قصد نئيں ایہ لغویت معاف اے ٗ خدا دل نوں دیکھدا اے۔[۲]
تکیہ کلام دے طورپر جداں لوکاں وچ رواج اے کہ فلاں دے سر دی قسم یا فلاں دی جان دی قسم ایہ بالکل منع اے۔
رسول اللہ (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم)عمرفاروق دے پاس پہنچے اس وقت اوہ گھوڑے اُتے سوار سن تے اپنے باپ دی قسم کھا رہے سن، آپ نے فرمایا خبردار اللہ تعالیٰ توانوں اس گل توں منع فرماندا اے کہ اپنے باپاں دی قسم کھاؤ جس شخص نوں قسم کھانا اے تاں اوہ اللہ دی قسم کھائے یا خاموش رہے۔[۳]
جس قسم اُتے مواخذہ نئيں ہوئے گا اسنوں ’’ یمین لغو‘‘ دا ناں دتا گیا اے۔ لیکن یمین لغوکا لفظ سانوں اک ہور اہم تے نازک گل کيتی طرف وی متوجہ کردا اے۔ اوہ ایہ اے کہ ایہ صحیح اے کہ اللہ تعالیٰ اس قسم اُتے مواخذہ نئيں فرمائاں گے‘ لیکن اللہ تعالیٰ دا اس قسم نوں لغو قرار دینا یقینا اس گل کيتی طرف اشارہ اے کہ پروردگار اس فعل تے رویے نوں پسند نئيں فرماندے۔ کیونجے کوئی سا لغو کم وی اللہ نوں پسند نہيں۔ تے اک مومن دی جو صفات گنوائی گئی ہیں‘ اس وچ وی بطور خاص اس گل دا ذکر فرمایا اے والذین اسيں عن اللغو معرضون ’’ کہ فلاح پانے والے مومن اوہ نيں جو لغو توں اعراض کرنے والے ہیں‘‘ اک مومن نوں ایہ گل زیب نئيں دیندی کہ اس دی بولی توں لغویات دا صدور ہوئے۔ چاہے اس دا تعلق بولی دی بے احتیاطی توں ہوئے تے چاہے اس دا تعلق معاملات وچ لاپروائی توں ہوئے۔ ہر لا یعنی گل نوں لغو کہیا جاندا اے۔ ایداں دے لا یعنی کماں نوں کرنا اک مومن نوں اس لئی زیب نئيں دیندا کیونجے اس توں اسلام دا حسن دھندلیا کے رہ جاندا اے۔ آنحضرت (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) دا ارشاد اے من حسن اسلام المرء ترکہ ما لا یعنیہ ’’ اک آدمی دے اسلام دی خوبی ایہ اے کہ اوہ ہر لا یعنی گل نوں چھڈ دے‘‘ لغوقَسم وی چونکہ ایداں دے ہی لا یعنی کماں وچوں اے ‘ اس لئی اک مومن نوں اس دے ارتکاب توں ہمیشہ بچنا چاہیے۔[۴]یمین لغویہ اے کہ انسان ماضی یا حال دی کِسے گل اُتے اپنی دانست وچ سچی قسم کھائے تے درحقیقت اوہ جھوٹھ ہو‘ اسنوں لغو اس لئی کہندے نيں کہ اس اُتے کوئی ثمرہ مرتب نئيں ہوتا‘ نہ گناہ نہ کفارہ اس وچ قسم کھانے والے دی بخشش دی امید کيتی گئی اے۔ امام شافعی ایہ کہندے نيں کہ یمین لغو اس قسم نوں کہندے نيں جو انسان دی بولی پربلاقصد جاری ہوئے جداں ’’ لا واللہ بلی واللہ‘‘ نئيں خدا دی قسم‘ ہاں خدا دی قسم۔[۵]
ابن عابدین دا قول
علامہ ابن عابدین شامی لکھدے نيں لوکاں دی بولی اُتے جو نئيں خدا دی قسم تے ہاں خدا دی قسم ! جاری ہُندا اے ایہ یمین لغو اے ‘ ساڈے نزدیک ایہ قسم ماضی تے حال اُتے موقوف اے تے ساڈے نزدیک ایہ لغو اے تے ساڈے تے امام شافعی دے درمیان اختلاف دا خلاصہ ایہ اے کہ جے کوئی شخص بلاقصد مستقبل دے متعلق قسم کھائے تاں ایہ امام شافعی دے نزدیک یمین لغو اے تے اس وچ کفارہ نئيں اے تے ساڈے نزدیک ایہ یمین منعقدہ اے تے اس وچ کفارہ اے۔ یمین لغو صرف اوہ اے جو ماضی یا حال دے متعلق بلاقصد کھادی جائے [۶]
علامہ ماوردی دا قول
علامہ ماوردی شافعی لکھدے نيں
یمین لغو اوہ اے جو بولی اُتے بلاقصد جاری ہوجاندی اے جداں نئيں خدا دی قسم ! تے ہاں خدا دی قسم ! ایہ سیدتنا عائشہ تے ابن عباس دا قول اے ‘ تے امام شافعی دا ایہی مذہب اے۔[۷]
ابن جوزی دا قول
علامہ ابن جوزی حنبلی لکھدے نيں
یمین لغو وچ
- اک قول ایہ اے کہ اک شخص اپنے گمان دے مطابق کِسے گل اُتے حلف اٹھائے فیر اس اُتے منکشف ہوئے کہ واقعہ اس دے خلاف اے ‘ابوہریرہ‘ ابن عباس عطاء شعبی‘ ابن جبیر‘ مجاہد‘ قتادہ‘ امام مالک تے مقاتل دا ایہی قول اے۔
- دوسرا قول ایہ اے کہ کوئی شخص قسم کھانے دے قصد دے بغیر کہے : نئيں خدا دی قسم ! ہاں خدا دی قسم ! ایہ عائشہ صدیقہ، طاؤس‘ عروہ‘ نخعی تے امام شافعی دا قول اے ‘ اس قول اُتے اس آیت توں استدلال کیتا گیا اے ‘’’ لیکن اللہ انہاں قسماں اُتے تسيں توں مواخذہ کريں گا جو تسيں نے پختہ ارادےآں توں کھادی ہیں‘‘۔ ایہ دونے قول امام احمد توں منقول ہیں‘
- تیسرا قول ایہ اے کہ آدمی غصہ وچ جو قسم کھائے اوہ یمین لغو اے ‘
- چوتھا قول ایہ اے کہ آدمی کِسے گناہ اُتے قسم کھائے‘ فیر قسم توڑ کر کفارہ دے اس اُتے کوئی گناہ نئيں اے ‘ اوہ یمین لغو اے ‘ ایہ سعید بن جبیر دا قول اے ‘ پنجواں قول ایہ اے کہ آدمی کِسے چیز اُتے قسم کھائے فیر اسنوں بھُل جائے‘ ایہ نخعی دا قول اے۔ قاضی ابوبکر ابن العربی مالکی لکھدے نيں
- امام مالک دے نزدیک یمین لغو ایہ اے کہ آدمی اپنے گماں دے مطابق کِسے چیز اُتے قسم کھائے تے واقعہ اس دے خلاف ہوئے۔[۸]