د لیبیا تاریخ

لسگونه زره کاله دمخه، د صحرا دښته، چې اوس نږدې ۹۰٪  لیبیا یې پوښلې، له شنو بوټو نه ډکه وه. دا د جهيلونو، ځنګلونو، بېلابېل وحشي ژوند او د مديترانې معتدل اقليم کور و. د لرغون پېژندنې شواهد دا ښيي چې په ساحلي دښته کې ۸۰۰۰ کاله مخکې له میلاد د ډبرو د نوې دورې خلکو ژوند کاوه. ښايي چې دا خلک د ښه اقلیم لپاره دلته راښکته شوي وي، چې د دوی کلتور هم دغلته په ښه توګه وده کولای شوای او د څارویو په پاللو او د محصولاتو په کرلو سره یې ژوند کاوه.^[۱]

له زاړه سلطنت نه پاتي مصري لیکونه، د بربرخلکو ترټولو زاړه شته اسناد دي. په لیکونو کې د بربر قبیلې د نیل پر دلتا برید بیانوي. په وادي ماتینډوس او د جبل اکاکوس غرنیو سیمو کې د ډبرې نقاشي د لیبیا د مخکېني تاریخ په اړه د معلوماتو غوره سرچینې دي او همداشان د شپني کلتور چې هلته میشت وو. نقاشي څرګندوي چې د لیبیا صحرا سیندونه، واښه لرونکې سیمې او د وحشي ژوو، لکه زرافې، فیلان او تمساح لري.^{[۲][۳][۴][۵]}

د کارتاج له سقوط وروسته، رومیانو سملاسي طرابلس (د طرابلس شاوخوا سیمه) ونه نیوه او دا سیمه یې د نومیډیا د بربر پاچایانو تر کنټرول لاندې پریښوده، تر دې چې ساحلي ښارونو له دوی غوښتنه وکړه او هغه ښارونه یې بېرته ترلاسه کړه. بطلیموس اپیون وروستي یوناني واکمن، سرینایکا یې روم ته پرېښوده، چې په رسمي توګه یې په ۷۴ مخکې له میلاد کې سیمه ضمیمه کړه او د روم ولایت په توګه یې له کریټ سره یوځای کړه. ^{[۶][۷][۸][۹][۱۰][۱۱][۱۲][۱۳]}

په ليبيا باندې د بیزانس سخت کنټرول په يو څو کمزورو ساحلي دفاعي سنګرونو پورې محدود و او په دې توګه عرب آس سواران چې په لومړي ځل د ۶۴۳ ز کال په سپتمبر کې د سيرينيکا پنتاپوليس ته ننوتل، له لږ مقاومت سره مخامخ شول. د عمرو بن العاص تر قوماندې لاندې د اسلام لښکرو سیرینیکا فتحه کړه او د پنتاپولیس نوم یې برکه کېښود. دوی طرابلس هم ونیو، خو د روم ښار د دیوالونو له ړنګولو او د باج تر لاسه کولو وروسته یې شاتګ وکړ.^[۱۴][۱۵]

په ۶۴۷ کې د حضرتعثمان(رض) د رضاعي ورور عبدالله بن سعد په مشرۍ د ۴۰۰۰۰ عربانو یو لښکر لویدیځې لیبیا ته ننوتل او طرابلس یې له بیزانس څخه په بشپړ ډول ونیوه. له برکي څخه، فيزان (د ليبيا جنوبي سيمه) په ۶۶۳ کې د عقبه بن نافع له خوا فتحه شوه او د بربر مقاومت برلاسی شو. د راتلونکو پیړیو په اوږدو کې لیبیا د څو اسلامي سلطنتونو د بېلابېلو کچو خپلواکۍ په درلودلو سره د هغه وخت د امیه، عباسي او فاطمي خلافتونوله خوا تر واکمنۍ لاندې راغله.^[۱۶]

د ۱۹۴۹ ز کال د نومبر په ۲۱ مه د ملګرو ملتونو عمومي اسامبلې یو پریکړه لیک تصویب کړ، چې له مخې یې لیبیا باید د ۱۹۵۲ ز کال د جنورۍ له لومړۍ نیټې مخکې خپلواکه شي. ادریس د ملګرو ملتونو په ورپسې خبرو اترو کې د لیبیا استازیتوب وکړ. د ۱۹۵۱ ز کال د ډسمبر په ۲۴ مه نیټه، لیبیا خپله خپلواکي د متحدې لیبیا پاچهۍ پر بنسټ مشروطه او میراثي پاچهۍ د لیبیا د یوازیني پاچا ادریس تر مشرۍ لاندې اعلان کړه. د ليبيا ملي شورا د اساسي قانون مسوده تصويب کړه او يو پريکړه ليک يې تصويب کړ چې د يکشنبې په ورځ په بنغازي ښار کې د يکشنبې په ورځ، د ۱۳۷۱ز کال د محرم د مياشتې په ۷ نېټه، د ۱۹۵۱ ز کال د اکتوبر په ۷ نېټه جوړه شوه.^[۱۷][۱۸]

د ۱۹۶۹ ز کال د سپتمبر په لومړۍ نېټه د پوځي افسرانو یوې وړې ډلې د ۲۷ کلن پوځي افسر معمر القذافي په مشرۍ د لیبیا د پاچا ادریس پر ضد کودتا وکړه او د لیبیا انقلاب یې پیل کړ. قذافي ته په حکومتي ویناوو او د لیبیا په رسمي مطبوعاتو کې «د رهبر ورور او د انقلاب لارښود» په توګه اشاره شوې ده.^[۱۹][۲۰]

له ۱۰ تر ۲۰ سلنه لیبیایانو، د انقلابي کمیټو لپاره د څارنې په برخه کې کار کاوه، چې په حکومت، فابریکو او د پوهنې په سکتور کې یې ځایونه څارل. قذافي خپل مخالفان په عام محضر کې اعدام کړل او اعدامونه به یې په دولتي تلویزونونو کې بیا خپریدل. قذافي د نړۍ په ګوټ ګوټ کې د لسګونو مهمو کډوالو د وژلو لپاره د ډیپلوماتانو شبکه ګومارله. د بښنې نړیوال سازمان، د ۱۹۸۰ او ۱۹۸۷ ز کلونو ترمنځ لږ تر لږه ۲۵ وژنې لېست کړې دي. ^{[۲۱][۲۲][۲۳]}

وروسته له هغه چې نامتو خوځښتونو د تونس او مصر واکمنان چې لویدیځ او ختیځ ته یې نږدې ګاونډیان دي، له واکه وغورځول، ، لیبیا د ۲۰۱۱ ز کال د فبروري په ۱۷ مه،  په بشپړې کچې بغاوت تجربه کړ. د فبرورۍ په ۲۰مه  ناکراری طرابلس ته خپره شوه. د ۲۰۱۱ ز کال د فبرورۍ د ۲۱ مې په لومړیو ساعتونو کې، د معمر القذافي مشر زوی سیف الاسلام قذافي د لیبیا په ټلویزیون کې د هغه ویره څرګنده کړه چې که چېرې پاڅونونه د هېواد په ټولو برخو کې راپورته شي، نو هیواد به ټوټه ټوټه شي او پر ځای به یې «۱۵ اسلامي بنسټپالي امارتونه» جوړ شي.^{[۲۴][۲۵][۲۶]}

هغه ومنله چې د وروستیو لاریونونو په مخنیوي کې «غلطۍ شوې» او د اساسي قانون کنوانسیون لپاره یې کړنلارې اعلان کړې، خو خبرداری یې ورکړ چې د هیواد اقتصادي شتمني او وروستۍ سوکالي له خطر سره مخامخ ده او خبرداری یې ورکړ چې که لاریونونه دوام ومومي، «د وینو سیندونه به وبهېږي». ^{[۲۷][۲۸][۲۹][۳۰]}

د ۲۰۱۱ ز کال د فبرورۍ په ۲۷ مه، د قذافي د پخواني عدلیې وزیر مصطفی عبدالجلیل په مشرۍ ملي انتقالي شورا جوړه شوه چې د لیبیا د یاغیانو تر کنټرول لاندې سیمې اداره کړي. دا د قذافي د رژیم په وړاندې د پراخ بنسټه اپوزیسیون د تنظیم کولو لپاره لومړنۍ کلکې هڅې په نښه کوي. ^{[۳۱][۳۲][۳۳][۳۴][۳۵]}

د ۲۰۱۱ ز کال د جون په ۲۷مه، د جرمونو نړیوالې محکمې، د قذافي د نیولو امر صادر کړ او څرګنده یې کړه چې: قذافي په شخصي توګه «د ملکي وګړو، مظاهره کوونکو او مخالفینو پر وړاندې د پراخو او منظمو بریدونو سیاست» په پلانولو او پلي کولو کې لاس درلود.^[۳۶][۳۷]

له لومړۍ کورنۍ جګړې وروسته، ملي انتقالي شورا، د (NTC) د لیبیا د واکمنۍ د ادارې لیږد مسؤلیت په غاړه درلود. د لیبیا «خپلواکۍ» د ۲۰۱۱ ز کال د اکتوبر په ۲۳ ولمانځل شوه. بیا جبریل اعلان وکړ چې د یوې میاشتې په اوږدو کې د لنډ مهالي حکومت د جوړولو لپاره سلا مشورې روانې دي، چې وروسته له اتو میاشتو به د اساسي قانون شورا ټاکي او پارلماني او ولسمشرۍ ټاکنې به په یوه میاشت کې ترسره شي. یو کال وروسته په هماغه ورځ، لکه څنګه چې تمه وه، له دندې ګوښه شو او علي ترحوني یې ځای ناستی شو.

د نومبر په ۲۴مه ترحوني، د عبدالرحیم الکیب له خوا بدل شو. ال کیب یولنډمهالی حکومت جوړ کړ.