د ځمکې تاریخ

د ځمکې تاریخ د ځمکې د جوړېدو له مهاله تر نن ورځې پورې د دغې سیارې پراختیا ته اړوندېږي. د طبیعي علومو نږدې ټولو څانګو د ځمکې د مخکنیو پېښو په درک کې مرسته کړې، چې د ځمک پوهنې د پرله پسې بدلونونو او بیولوژیکي ودې له خوا مشخص کېږي.

د ځمک پوهنې مهالیز مقیاس، لکه څه ډول چې د نړیوال کنوانسیون له خوا تعریف شوی، د ځمکې له پیل نه تر نن ورځې پورې د وخت لویې دورې انځور کوي، چې مهالیز وېش یې د ځمکې د تاریخ ځینې مشخصې پېښې څرګندوي. (په ګرافیک کې Ma د « یو میلیون کاله وړاندې» په معنا دی). ځمکه نږدې ۴.۵۴ بیلیونه کاله مخکې، نږدې د نړۍ یو په درې عمر وړاندې، د لمریز غونډال د زیاتوالي (accretion) په واسطه رامنځته شوې. د اورغورځوونکو یا اتشفشاني ګازونو وتلو احتمالا لومړنۍ فضا یا اتومسفیر او وروسته سمندرونه جوړ کړي، خو په لومړني اتومسفیر کې تر ډېره هېڅ اکسیجن نه و. د ځمکې ډېره برخه په ویلي ډول وه، ځکه په مکرر ډول له نورو اجسامو سره د ټکر له امله په زیاته کچه اتشفشانونه رامنځته شوي و. هغه مهال چې ځمکه په لومړي پړاو (لومړنۍ ځمکه) کې وه، داسې اټکل کېږي چې د تیا سیارې په څېر یو لوی جسم سره د ټکر له امله سپوږمۍ رامنځته شوې. د وخت په تېرېدو سره ځمکه سړه شوې، چې د یوه جامد پوست د رامنځته کېدو لامل شوې او اجازه یې ورکړې چې په مایع ډول اوبه یې په سطحه باندې راپیدا شي.^[۱][۲][۳]

د هادین دوره ، د ژوندانه د باور وړ نښو (فوسیلونو) وړاندې دورې استازولي کوي چې د ځمکې له جوړېدو پیلېږي او ۴.۰ بیلیونه کاله وړاندې پای ته رسېږي. ورپسې د آرکئن او پروتروزوئیک دورې په ځمکه باندې د ژوند د پیل او لومړني تکامل څرګندويي کوي. د فانیروزوئیک دوره بیا په درېو دورو وېشل کېږي: فالازوئیک، د بې هډوکو ژوندیو موجوداتو، کبانو او د ځمکې پر سر د لومړني ژوند دوره؛ میسوزوئیک، چې د غیر الوتونکو ډایناسورانو د رامنځته کېدو، واکمنۍ او انقراض دوره ده او سینوزوئیک چې د تي لرونکو ژوندیو موجوداتو د رامنځته کېدو شاهده ده. د پېژندنې وړ انسانان ۲ میلیونه کاله وړاندې رامنځته شوي چې د ځمک پوهنې په مقیاس کې ډېر کوچنی پړاو دی.

په ځمکه کې د ژوندانه لومړني کره شواهد په ایروچین (Eoarchean) دوره کې وروسته له هغه چې د هادین دورې په لومړیو کې جیولوژیکي سطحې د ویلي حالت نه په جامد کېدو پیل وکړ،نږدې ۳.۵ بیلیون کلونو وړاندې ته اړوند دي. په لویدیځه آسټرالیا کې د سترومالیټونو په څېر میکروبي پېچلي فوسیلونه په رسوبي ډبرو کې کشف شوي چې ۳.۴۸ بیلیونه کاله مخینه لري. د بیوژینیک مادې نور لومړني فزیکي شواهد هغه ګرافیتونه دی چې په ۳.۷ بیلیونه کلونو پخوانیو فرا رسوبي ډبرو (metasedimentary rocks) کې په سویل لویدیځ ګرینلنډ کې کشف شوي، لکه څرنګه چې  په لویدیځه آسټرالیا کې په ۴.۱ بیلونه پخوانیو ډبرو کې د «بیوټیک ژوند پاتې شوني» موندل شوي. د یوه څېړونکي په باور: «که چېرې ژوند لږ چټک په ځمکه کې رامنځته کېده... نو دا به په کایناتو کې عام (یعنې پېژندل شوی) و».^{[۴][۵][۶][۷][۸][۹][۱۰][۱۱][۱۲]}

فوټوسنتیزي موجودات د ۳.۲ او ۲.۴ بیلیونو کلونو وړاندې ترمنځ راڅرګند شول او په اتومسفیر کې یې د اکسیجن په زیاتولو پیل وکړ. تر ۵۸۰ میلونه کلونو وړاندې پورې ژوند په ډېره کوچنۍ او مایکروسکوپی ډول پاتې و، هغه مهال چې څو هستوي پېچلی ژوند رامنځته شو او د وخت په تېرېدو یې وده وکړه، چې ۵۴۱ میلیونه کاله وړاندې د کامبرین چاودنې پر مهال خپل اوج ته رسېدلی و. د ژوندانه د ډولونو دغه یوځلي بدلون، د نن ورځې ډېرې اصلي پېژندل شوې څانګې رامنځته کړې او د پروټوزوئیک دوره یې له کامبرین مهال نه په پالازوئیک دورې ووېشله. داسې اټکل کېږي چې اوس مهال پر ځمکه باندې ژوند کوونکي ۹۹ سلنه ژوندي موجوداتو پنځه بیلیونه کاله وړاندې منقرض شوي. په ځمکه باندې د اوسنیو ژوندیو موجوداتو ډولونه له ۱۰ میلیونه نه تر ۱۴ میلیونه پورې اټکل کېږي، چې ۱.۲ میلیونه یې تر اوسه مستند شوي، خو ۸۶ سلنه نور یې تر اوسه نه دي تشرېح شوي. په داسې حال کې چې، په دې وروستیو کې ادعا شوې چې یو تریلیون ډوله ژوندي موجودات، په ځمکه کې ژوند کوي، چې یوازې د یو سلنه ډولونو ۱۰۰۰ یې تر اوسه تشرېح شوي دي.^{[۱۳][۱۴][۱۵][۱۶][۱۷][۱۸]}

د ځمکې سطحې هم د هغې د جوړېدو له مهاله بدلون موندلی، لکه څرنګه چې ژوند د هغه له لومړنیو ډولو بدلون موندلی، ژوندیو موجوداتو وده کړې، نوې بڼې یې موندلې، په ښځینه ډولونو وېشل شوې او یا هم د فزیکي چاپېریال پر وړاندې منقرض شوي دي. د ځمکې د صفحې د جوړېدو بهیر، د ځمکې پر سر د لویو وچو، سمندرونو او ژوندانه ډولونو ته په شکل ورکولو دوام لري.