هانيان (هنز)

هنز (د هن جمع) کوچيان وو، چې په مرکزي اسیا، قفقاز، او ختيځې اروپا کې يې د څلورمې او شپږمې زېږديزو پېړيو تر منځ ژوند کړی. د اروپايي روايتونو پر بنسټ، دوی په لومړي ځل د «وولګا» سيند په ختيځ کې په يوه داسې سيمه کې اوسېدلي، چې هغه مهال د «سينتيا» برخه وه، اروپا ته د هانيانو رسېدل، د لوېديځ پر لور د «الانس» په نوم د يو ايراني قوم له کډوالۍ سره تړاو لري. تر 370ز کال پورې، هانيان «وولګا» ته رسېدلي وو، او تر 430ز کال پورې، دوی په اروپا کې پراخه تسلط تر لاسه کړی و، که څه هم د لنډې مودې لپاره و، ګوتيان او د رومي پولو څخه د باندې اوسېدونکي ډېر نور الماني اوسېدونکي يې فتح کړي، او ډېر نور خلک يې له هغه ځايه رومي ځمکو ته تېښتې ته اړ کړي وو.^[۱][۲]

هانيانو په ځانګړي ډول د خپل پاچا «اټيلا» تر مشرۍ لاندې، په ختيځې رومي سترواکۍ پرله پسې او ويجاړونکي بريدونه وکړل. په 451ز کال کې، دوی پر لوېديځ «ګال» ولايت بريد وکړ، چېرته چې هغوی د روميانو او «ويزګوتيانو» د يو ستر لښکر سره د «ګواتالاونين» په ميدانونو کې وجنګېدل، او په 452ز کال کې، دوی په ايټاليې بريد وکړ. په 453ز کال کې د «اتيلا» له مړينې وروسته، هانان د روميانو لپاره يو ستر ګواښ پاتې نه شو، او د «نيداو» له جګړې (شا او خوا 454) وروسته يې د خپلې سترواکۍ ډېرې سيمې وبايللې. د هانيانو زوزات، يا د همدې نوم ته ورته ځای ناستي، سويل، ختيځ او لوېديځ لور ته په ګاونډيو اباديو کې ثبت شوي دي، چې تقريباً له څلورمې څخه تر شپږمې زېږديزې پېړې پورې يې د ختيځې اروپا او منځنۍ اسيا ځينې برخې نيولې وې. د «هن» نوم جلا جلا حالتونه په قفقاز کې د اتمې پېړۍ تر لومړيو پورې ثبت موندل کېږي.

په اتمه پېړۍ کې، فرانسوي عالم « Joseph de Guignes» لومړی هغه څوک و چې د هانيانو او « Xiongnu» خلکو تر منځ يې د اړيکې وړانديز وکړ، څوک چې له درېيمې مخزېږديزې پېړۍ څخه د لومړۍ زېږديزې پېړۍ تر وروستيو پورې په شمالي چين کې اوسېدلي دي. د «Guignes» له زمانې راهيسې، د دا ډول تړاو په اړوند د څېړنو لپاره د پام وړ علمي هڅې وقف شوي دي. دا موضوع لا هم لانجمنه او اختلافي ده، خو د لرغونو اثارو اوسنۍ څېړنې د هغوی اسايي نسب تايدوي. له نورو هستو سره د دوی اړيکې، لکه ايرانيان هانيان او د سويلي اسيا هاني خلک، هم د اختلاف موضوع ده.^[۳][۴]

د هاني کلتور په اړه کم معلومات موجود دي، او ډېر لږ پاتې لرغوني اثار په ځانګړي ډول د هانيانو سره تړلي دي. باور کېږي چې دوی د مسو ديګونه کارول، او په مصنوعي ډول د جمجمې بڼه بدله کړې وه. د اتيلا د زمانې د هاني مذهب کوم تفصيلات نه شته، خو د وړاندوينې په څېر طريقې يې تاييد شوي دي، او د شامانانو د وجود امکان هم شته. دا هم معلومه ده چې هانيانو خپله ژبه درلوده، په هر حال، د هغې ژبې يوازې درې ټکي او شخصي نومونه تايید شوي دي.

له اقتصادي اړخه، د هانيانو په اړه معلومه ده چې هغوی د کوچي پوونده وو په يوې بڼې عمل کاوه. څومره چې له رومي نړۍ سره د دوی اړيکو وده وکړه، د هغوی اقتصاد د باج اخيستلو، بريدونو او سوداګرۍ به مټ په چټکۍ سره د روم سره ونښت. داسې نه برېښي چې کله دوی اروپا ته داخل شول، نو دوی دې یو واحد حکومت درلود، بلکې له روميانو سره د خپلو جګړو پر مهال يې يو متحد قبايلي مشرتوب چمتو کړ. هانيانو په مختلفو خلکو واکمني وکړه چې په ګڼو ژبو يې خبرې کولې، او ځينو يې خپلو واکمنانو ته دوام ورکړ. د دوی مهم پوځي تخنيک د اس له سپرلۍ څخه د غشي ويشتل و.

شونې ده چې هانيانو يو ستر کوچ په خوځښت راوستی وي، کوم چې د لوېديځې رومي سترواکۍ په سقوط کې يو مهم عنصر و. د هانيانو ياد په مختلفو مسيحي روحانيونو په ژوندونونو کې هم پاتې شوی دی، چېرته چې هانيان د رقيبانو دنده پر مخ وړي، همدا راز د جرمني د اتلولۍ په افساانو کې، چېرته هانيان په جلا ډول د المان د مختلفو شخصیتونو مخالف يا اتحاديان دي. په هنګري کې، د منځنیو پېړيو د تاريخ په اړوند يوه افسانه جوړه شوې ده، چې هنګري او په ځانګړي ډول «Székely» نسلي ډلې له هانيانو سره اړيکه درلوده. په هر حال، د مرکزي سټې پوهان د هنګري او هانيانو تر منځ نږدې اړيکې ردوي. اوسنی کلتور عموماً هانيان له ډېر ظلم او بربريت سره تړي.^[۵]