کاتولیکه کلیسا
کاتولیکههکلیسا، چې د رومي کاتولیکه کلیسا په نامه هم پېژندل کېږي، ترټولو لویهعیسوي کلیسا ده، چې تر ۲۰۱۹زکاله پورې یې په ټولې نړۍ کې ۱.۳ میلیارده تعمید شوي کاتولیکهان درلودل. د نړۍ تر ټولو پخوانۍ او تر ټولو لویې او دایمي فعالې نړیوالې ادارې په توګه، د لویدیځ تمدن په تاریخ او پرمختګ کې یې مهم رول لوبولی دی. دا کلیسا له ۲۴ ځانګړو کلیساګانو څخه رغېدلې ده.[۱][۲][۳][۴]
پاپ چې د روم اسقف دی، د کلیسا لوی کشیش دی. د روم د اسقف دفتر چې د سپېڅلي مرکز په نوم پیژندل کیږي، د کلیسا مرکزي حاکمیت دی. د سپېڅلي مرکز اداره، لرغونی روم، د واتیکان په ښار کې چې د روم یوه کوچنۍ سیمه ده، خپل اصلي دفترونه لري او پاپ د دولت مشر دی. د کاتولیکهزم اصلي عقیدې په نیسن تړون کې موندل کیږي. کاتولیکه کلیسا ښوونه کوي چې دا یوه سپېڅلې، کاتولیکه او رسالتي کلیسا ده چې د عیسی مسیح له خوا په خپل لوی کمیسیون کې تاسیس شوې، چې د دې اسقفان د مسیح د رسولانو ځایناستي دي او پاپ هم د سینټ پیټر ځای ناستی دی چې د عیسی مسیح له خوا لومړیتوب ورکړل شوی و.[۵][۶][۷][۸][۹][۱۰][۱۱][۱۲][۱۳]
نوم
کاتولیکه (له یوناني: καθολικός څخه، رومانیایي: katholikos) د لومړي ځل لپاره د دویمې پیړۍ په لومړیو کې د کلیسا تشریح کولو لپاره وکارول شوه. د «کاتولیکه کلیسا» کلمې لومړۍ پیژندل شوې کارونه په یوناني: (καθολικὴ ἐκλησία ، رومانیایي: he katholike ekklesia ) په هغه لیک کې چې د ۱۱۰ وروسته له میلاد کال په شاوخوا کې د سینټ ایګنیټیس څخه اسمیرنایانو ته لیکل شوی و کارول شوې ده. د سینټ سیریل په کاتولیکه لیکچرونو (په ۳۵۰ شاوخوا) کې، د «کاتولیکه کلیسا» نوم د نورو ډلو څخه د توپیر لپاره چې ځانونه یې «کلیسایي» ګڼل کارول شوی. د ټولې کلیسا لپاره د «کاتولیکه کلیسا» نوم د کاتولیکه کلیسا د مذهبي تعلیماتو په کتاب کې (۱۹۹۰ز کال) او د شرعي قوانینو ټولګې (۱۹۸۳ز کال ) کې کارول شوی. د «کاتولیکه کلیسا» نوم د واتیکان د دویمې شورا (۱۹۶۲-۱۹۶۵ز کال )، د واتیکان لومړۍ شورا (۱۸۷۰-۱۸۶۹ ز کال)، د ټرینټ شورا (۱۵۴۵-۱۵۶۳ ز کلونه)، په اسنادو کې او هم یو شمېر نورو رسمي اسنادو کې کارول شوی. [۱۴][۱۵][۱۶][۱۷]
تاریخچه
عیسوي مذهب د عیسی مسیح په تعلیماتو ولاړ دی چې په لومړۍ پیړۍ کې د روم سترواکۍ د یهودیه په ولایت کې یې ژوند او تبلیغ کاوه. د کاتولیکه الهیات ښوونه کوي چې معاصر کاتولیکه کلیسا د دې ابتدايي عیسوي ټولنې تسلسل دی چې د عیسی له خوا رامنځته شوی. عیسویت د لرغوني روم په ټولې سترواکۍ کې خپور شو. سترواک قسطنطین په ۳۱۳ کال کې د عیسویت دین قانوني کړ او په ۳۸۰ کې دولتي دین شو. په پنځمې او شپږمې پیړیو کې د روم په خاوره کې الماني یرغلګرو، چې ډیری یې پخوا اریایي عیسویت منلی و، په پای کې یې کاتولیک مذهب ومانه، ترڅو ځانونه د پاپانو او خانقاوو سره یوځای کړي. [۱۸]
لرغونوالی او د روم سترواکي
د روم سترواکۍ شرایطو د نویو نظریاتو خپریدو ته لاره هواره کړه. د سترواکۍ د سړکونو شبکو او اوبو لارو سفر اسانه کړ. سترواکۍ له یوناني ریښو سره د ګډ کلتور خپریدو ته هڅې پیل کړې او دا اجازه یې ورکړه چې نظریات په اسانۍ بیان او درک کړي. په هرحال، د روم په سترواکۍ کې د ډیریو مذهبونو پرخلاف عیسویت خپل پیروان دې ته اړ کړل چې نور ټول خدایان پریږدي. د کافرانو یا بت پرستانو په جشنونو کې د ګډون کولو څخه د عیسویانو انکار په دې معنا و چې دوی نه شوای کولی په عامه ژوند کې برخه واخلي او غیر عیسویانود حکومتي چارواکو په ګډونبه ویره درلوده چې عیسویان خدایان ناراضه کوي او په دې توګه دوی د سترواکۍ سوله او سوکالۍ ګواښوي.[۱۹][۲۰]
منځنۍ دورې او رنسانس
کاتولیکه کلیسا له لرغوني وخته تر ننني عصره پورې پر لویدیځ تمدن بندې یې نفوذ درلود. دا د هنر، معمارۍ او موسیقۍ په برخه کې د روماني، ګوتیک، رنسانس، د سبکونو لارو او باروک سبکونو لومړنی ملاتړ و. د رنسانس شخصیتونه لکه رافیل، مایکل انجیلو، لیونارډو دا وینچي، بوټیسیلي، فرا انجلیکو، ټینټورټو، ټیټین، برنیني او کاراوګیو د ډیری تجسمي هنرمندانو بیلګې دي چې د کلیسا له خوا تمویل شوي. د سټینفورډ پوهنتون تاریخپوه پاول لیګوتکو وویل چې کاتولیکه کلیسا «د ارزښتونو، نظریاتو، ساینس، قوانینو او بنسټونو د پراختیا په مرکز کې ځای لري، چې موږ یې د لویدیځ تمدن په نامه یادوو».[۲۱][۲۲][۲۳][۲۴]
پاپ فرانسیس
پاپ فرانسیس، د کاتولیکه کلیسا اوسنی پاپ، په ۲۰۱۳ ز کال کې له امریکا څخه د لومړي پاپ په توګه د شپاړلسم پاپ بینیډیکټ ځای ناستی شو، د سویلي نیم کرې څخه لومړی، او د سوریې د دریم ګریګوري وروسته چې په اتمې پېړۍ کې یې پاچهي کوله د اروپا څخه بهر لومړی پاپ پېژندل شوی. پاپ فرانسیس د هغه د عاجزۍ، د خدای په رحمت ټینګار، د بې وزلو او چاپیریال ته پاملرنې، او همدارنګه د بین المذاهب خبرو اترو لپاره د هغه ژمنتیا لپاره د پاملرنې وړ واقع شوی. د میډیا تبصره کونکي له اتلانتیک نه راحیل ډونادیو او له ووکس نه برانډن امبروسینو پاپ فرانسس ته د هغه د لږ رسمي چلند لپاره تر پخوانیو پاپانو ډېر امتیاز ورکوي. پاپ فرانسیس د هغه د هڅو «د ارتودوکس کلیساوو سره د نږدې ۱۰۰۰ کلن واټن د ختمولو» لپاره پیژندل شوی.[۲۵][۲۶][۲۷][۲۸][۲۹][۳۰]
شرعي قانون
شرعي قانون (په لاتین: jus canonicum ) د قوانینو او قانوني اصولو سیسټم دی چې د کاتولیکه کلیسا د لوړ پوړو چارواکو له خوا رامنځته شوی او پلي کیږي، ترڅو خپل بهرنی سازمان او حکومت تنظیم کړي او د ماموریت په لور د کاتولیکانو فعالیتونه تنظیم او لارښوود کړي. د لاتیني کلیسا د شرعې قانون لومړنی عصري لویدیځ حقوقي سیسټم و او په لویدیځ کې ترټولو زوړ دوامداره قانوني سیسټم دی.[۳۱][۳۲][۳۳][۳۴][۳۵]
غړیتوب
کاتولیکهزم په نړۍ کې دویم لوی مذهبي دین دی چې یوازې له سني اسلام څخه په اندازې کې ډیر دی. د کلیسا غړي چې د تعمید شویو کاتولیکانو په توګه تعریف شوي، د ۲۰۱۹ ز کال په پای کې ۱.۳۴۵ میلیارد وو، چې د نړۍ د نفوس ۱۸٪ جوړوي. برازیل په نړۍ کې ترټولو لوی کاتولیک نفوس لري، ورپسې مکسیکو، فیلیپین او متحده ایالات دي. کاتولیکان د ټولو عیسویانو نیمایي استازیتوب کوي.[۳۶][۳۷][۳۸]
په ټوله نړۍ کې د کاتولیکانو جغرافیایي وېش د بدلون په حال کې دی، په افریقا کې ۱۸.۷٪، په امریکا کې ۴۸.۱٪، په آسیا کې ۱۱.۰٪، په اروپا کې ۲۱.۲٪، او په اقیانوسیه کې ۰.۸٪ دي.[۳۹]
د کلیسا ماهیت
کاتولیکه کلیسا دا ښوونه ورکوي، چې دا «یوه ریښتینې کلیسا»، «د انسان د نسل لپاره د بښنې نړیوال دیني دود»،او «یو ریښتینی دین» دی. د مذهبي تعلیماتو د کتاب له مخې: د کاتولیکې کلیسا نور په نیکین عقیدې کې د «یوه، سپیڅلي، کاتولیک او رسولي کلیسا» په توګه تشریح شوې. په ټولیزه توګه دا د کلیسا د څلورو نښو په نوم پیژندل کیږي. کلیسا ښوونه کوي چې بنسټ ایښودونکی یې عیسی مسیح دی. نوی تړون، څو ځانګړې پیښې ثبتوي چې د کاتولیکې کلیسا رامنځته کولو لپاره لازمي ګڼل کیږي. [۴۰][۴۱][۴۲][۴۳][۴۴][۴۵][۴۶][۴۷][۴۸][۴۹]
