Ноҕай
Ноҕай (نوغاي), Ису-Ноҕай, Нокай (ноҕайдыы Ногай[1], тат. Nuğay, Нугай[2], монг. Нохай, Ногай[3]; олорбут сыллара: 1235/1240[4] — 1300) — Алтан Ордуу бэклэрбэгэ, Алтан Ордуу арҕааҥы улууһун баһылыга.
1270-с сыллартан өлүөр диэри Сарайга олорбут Ордуу хааннарыттан тутулуга суох буолбута уонна төттөрүтүн кинилэри хонтуруоллуура. Ноҕай улууһуттан Болгария, Сербия уонна хотугулуу илиҥҥи нуучча кинээстэрэ тутулуктаах этилэр[4]. Ноҕай ойоҕо Ефросинья, Ахсыс Михаил Палеолог (Византия ыраахтааҕыта) кыыһа этэ. Ноҕай Бэркэ хаан кэнниттэн ислам итэҕэлин ылыммыта[5]. Ноҕай аат ноҕай омукка хаалбыт[1].
Төрдө
Ноҕай быһа холоон 1235 уонна 1240 сыллар икки ардыларыгар төрөөбүтэ[4]. Кини Татар (Тутар) уола, Дьүчи сэттис уолун Бувал (Тевал) сиэнэ этэ[6]. Н. И. Веселовский диэн чинчийээччи саныырынан Дьүчи бастакы биэс уола эрэ сокуоннай этилэр, ол иһин Ноҕай хаан буолар кыаҕа суох этэ, ол эрээри маны туоһулуур информация былыргы кинигэлэргэ суох[7].
Былааска кэлиитэ
Ноҕай аан маҥнай Дьүчи уонна Хулагы сыдьааннарын сэриилэрин кэмигэр ахтыллар. Кини 1262 сыл атырдьах ыйыгар 30-тыһыынча сэрииһиттэрдээх Ширваҥҥа сэриинэн барбыта уонна икки ый буолан баран Хулагу сыдьааннарын сэриитин үлтүрүппүтэ.
1265 сыл от ыйыгар Ноҕай Алтан Ордуу сэриитин салайан Соҕуруу Кавказка сэриинэн барбыта, ол эрээри от ыйын 19 күнүгэр Хулагу сыдьааннарын сэриитигэр хотторбута.
Улуус баһылыга
Ноҕай Алтан Ордууттан арахсан быһа холоон 1270 сыллаахха Хара муораттан хоту диэки сытар сирдэргэ көспүтэ. Ол сиртэн Ноҕай Болгарияҕа уонна Византияҕа сэрииһиттэри ыытан бу дойдуларга улахан кутталы үөскэппитэ. Ол иһин 1273 сыллаахха Византия ыраахтааҕыта Ахсыс Михаил бэйэтин кыыһы Евфросинияны Ноҕайга ойох биэрбитэ[8]. Ону таһынан Ноҕай болгар кинээстэрин талыыларыгар дьайар этэ уонна бүтүн Болгарияны баһылыы сатаабыта.
1288 сыллаахха (эбэтэр 1291) Ноҕай Польша сиригэр сэриинэн барбыта.
1291 сыллаахха Ноҕай Алтан Ордуу хаанына Тохтаны талбыта.
Ноҕай 1300 сыллаахха Тохта сэриитин утары кыргыһыы кэнниттэн өлбүтэ.
Быһаарыылар
Литература
- Вернадский Г. В. Монголы и Русь = The Mongols and Russia / Пер с англ. Е. П. Беренштейна, Б. Л. Губмана, О. В. Строгановой. — Тверь, М.: ЛЕАН, АГРАФ, 1997. — 480 с. — 7000 экз. — ISBN 5-85929-004-6
- Веселовский Н. И. Хан из темников Золотой Орды Ногай и его время. — Петроград, 1922. — 64 с.
- Греков Б. Д., Якубовский А. Ю. Золотая Орда и её падение. — М., Л.: Издательство АН СССР, 1950.
- Егоров В. Л. Историческая география Золотой Орды в XIII-XIV вв / Отв. редактор В. И. Буганов. — М.: Наука, 1985. — 11 000 экз.
- Мыськов Е. П. Политическая история Золотой Орды (1236—1313 гг.). — Волгоград: Издательство Волгоградского государственного университета, 2003. — 178 с. — 250 экз. — ISBN 5-85534-807-5
- Порсин А. А. Источниковая база по эпохе темника Ногая в истории Золотой Орды // Вестник археологии, антропологии и этнографии. — 2010. — Вып. 1. — С. 209—215.
- Почекаев Р. Ю. Цари ордынские. Биографии ханов и правителей Золотой Орды. — СПб.: ЕВРАЗИЯ, 2010. — 408 с. — 1000 экз. — ISBN 978-5-91852-010-9
- Селезнёв Ю. В. Элита Золотой Орды. — Казань: Издательство «Фэн» АН РТ, 2009. — 232 с.
- Бадруддин аль-Айни. «Акду-ль-Джаман фи тарих Ахли-з-Заман». Архыыптаммыт 2020, От ыйын 3 күнүгэр.