Сахалыы ааттар
Сахалар православие ылыахтарыттан ыла сурукку киирэр (официальнай) ааттара Арассыыйа империятыгар туттуллар христианскай ааттар буолбуттара. Ол эрэн киһи олоххо туттуллар аата сахалыы да буолуон сөбө. Сыыйа киирии ааттар баһыйан билиҥҥи кэмҥэ сахалар үгүстэрэ «нууччалыы» ааттаахтар.
Билиҥҥи сахалыы ааттар уус-уран айымньылар геройдарын, сирдэр, үүнээйилэр ааттарыттан уо. д. а. таһаарыллаллар. Холобур, номохтор геройдарын ааттара — Эллэй, Манчаары, Туйаарыма (Туйаара), Ньургун, Күннэй — киэҥник тарҕаммыттар.
Билиҥҥи сахалыы ааттар үксүн санааҕа үчүгэй эттиктэр ааттарыттан таһаарыллаллар. Онтон былыр төттөрүтүн абааһылар бэлиэтии көрбөтүннэр диэн куһаҕан соҕус тыллары аат гыналлара. Итинник «куһаҕан» ааттаахтар сааһыран баран үксүгэр официальнай аатынан тутталлара. Эбэтэр «куһаҕан» аат киһи хос аата буолан хаалара.
Эр киһи олоҕун тухары аатын хаста да уларытыан сөбө. Кыра эрдэҕинэ туох эрэ бэйэтин уратытын таба көрөн ааттыахтарын сөбө, эбэтэр «абааһыттан куоттараары» «куһаҕан ааты» талаллара. Уол ситэн, эр киһи буоларыгар эмиэ аат биэрэллэрэ, эбэтэр урукку аатыгар эбии аат холбоноро. Оттон социальнай өттүнэн тугу эмэ ситистэҕинэ, холобура баһылык дуу туох дуу буоллаҕына, үксүн орто сааһыгар бэйэтэ аат талыныан сөбө. Ону таhынан сахалар ааты оҕо төрөөбүт күнүнэн-дьылынан көрөн эмиэ биэрэллэр. Холобур, бу ситим-сир Архыыптаммыт 2011, Алтынньы 31 күнүгэр. ааптара этэринэн, өскөтүн оҕо тохсунньу ый 1 күнүгэр күн сирин көрбүт буоллаҕына, кинини Тускун, Кэскилээнэ диэн ааттыахха сөп.
Ааттар
Кыыс аата кытархай, уол аата халлаан күөхтүҥү өҥнөрүнэн бэлиэтэннилэр.
Киэҥник тарҕаммыт ааттар араҕас бэлиэлээхтэр.
| № | Аат | Аат суолтата |
|---|---|---|
| 1 | Айаал | Айааччы, үчүгэйи оҥорооччу |
| 2 | Айаана | Айааччы, үчүгэйи оҥорооччу |
| 3 | Айан | Айан диэнтэн, үтүө суолу тутуһааччы |
| 4 | Айантай | Айан диэнтэн |
| 5 | Айастаан | Ай диэнтэн, үтүөнү оҥорооччу |
| 6 | Айсиэн | Айыы сиэнэ |
| 7 | Айтал | Кэрэни, талбаны айааччы |
| 8 | Айталыына | Ый курдук ыраас, кэрэ |
| 9 | Айхал | Айыы кэл диэнтэн, таҥараттан төрүттээх |
| 10 | Айхаана | Айыы кэл диэнтэн, таҥараттан төрүттээх |
| 11 | Айыына | Ай диэнтэн, үтүөнү-кэрэни оҥорооччу |
| 12 | Алаас | Алаас диэнтэн, саха олоҕун төрүттээччи |
| 13 | Албан | Үтүө ааттаах-сурахтаах |
| 14 | Алгыс | Үтүө тыллаах-өстөөх |
| 15 | Алгыстаана | Үтүө тыллаах-өстөөх |
| 16 | Аман | Чэгиэн, чэбдик |
| 17 | Амаана | Чэгиэн, чэбдик |
| 18 | Арчын | Ыраастааччы, быыһааччы-абырааччы |
| 19 | Арчыына | Ыраастааччы, быыһааччы-абырааччы |
| 20 | Арылхан | Ыраас, чаҕылхай |
| 21 | Аталамы | Ат уола диэнтэн, Дьөһөгөйтөн төрүттээх |
| 22 | Байаана | Элбэх уйгуну-быйаҥы илдьэ сылдьааччы |
| 23 | Байан | Элбэх уйгуну-быйаҥы илдьэ сылдьааччы |
| 24 | Байанай | Байанайтан төрүттээх |
| 25 | Байдам | Баайы-дуолу бас билээччи |
| 26 | Барахсаана | Тапталлаах, харыстабыллаах |
| 27 | Барахсан | Тапталлаах, харыстабыллаах |
| 28 | Барылан | Баайы-дуолу бас билээччи |
| 29 | Боотур | Көмүскээччи, араҥаччылааччы |
| 30 | Быйаҥ | Уйгуну оҥорооччу |
| 31 | Быйаман | Уйгуну оҥорооччу |
| 32 | Бэргэн | Табыгас ытааччы |
| 33 | Дабаан | Үрдүккэ дьулуһааччы |
| 34 | Дайаана | Кынаттаах курдук чэпчэки, сэргэх |
| 35 | Дайан | Кынаттаах курдук чэпчэки, сэргэх |
| 36 | Далаана | Далан диэнтэн: киэҥ-холку майгылаах |
| 37 | Далан | Киэҥ-холку майгылаах |
| 38 | Далбар | Элбэх астаах-үөллээх |
| 39 | Далбара | Элбэх астаах-үөллээх |
| 40 | Далбарай | Күөрэгэй курдук кэрэ |
| 41 | Дархан | Ытыктабыллаах, дьоһуннаах |
| 42 | Добун | Ыарахантан толлубат |
| 43 | Дойду | Сирдээх-уоттаах төрүт киһи |
| 44 | Дойдууна | Сирдээх-уоттаах төрүт киһи |
| 45 | Долун | Кыайыылаах-хотуулаах |
| 46 | Долгууна | Сымнаҕас-эйэҕэс майгылаах |
| 47 | Дэлэгэй | Холку майгыннаах |
| 48 | Дэлэм | Баайдаах-дуоллаах |
| 49 | Дыгын | Үтүө төрүттээх |
| 50 | Дьулус | Ылыммыт дьыалатын толорооччу |
| 51 | Дьулустаан | Ылыммыт дьыалатын толорооччу |
| 52 | Дьулусхан | Инникини оһорооччу |
| 53 | Дьулуур | Моһоллортон иҥнибэт |
| 54 | Дьурустаан | Үрдүк, көнө уҥуохтаах |
| 55 | Кудай | Таҥараттан төрүттээх |
| 56 | Кудук | Уйгуну-быйаҥы биэрээччи |
| 57 | Кунай | Ыйаҥ төрдө |
| 58 | Кустук | Кустук курдук чаҕылхай |
| 59 | Кустуктаана | Кустук курдук чаҕылхай |
| 60 | Күбэйэ | Дьиэ-кэргэн төрдө буолааччы |
| 61 | Күндүл | Сырдык, чаҕылхай |
| 62 | Күндүмэн | Сырдык, чаҕылхай |
| 63 | Күндүүнэ | Үчүгэй, кэрэ |
| 64 | Күннэй | Күн курдук ыраас, кэрэ |
| 65 | Күөрэгэй | Күөрэгэй курдук истиҥ, тапталлаах |
| 66 | Кыталыына | Кыталык курдук кэрэ |
| 67 | Кэнчээри | Кэскиллээх |
| 68 | Кэрэмэн | Үчүгэй, тапталлаах |
| 69 | Кэрэчээнэ | Үчүгэй, тапталлаах |
| 70 | Кэскил | Сайдар, үүнэр кыахтаах |
| 71 | Кэскилээнэ | Сайдар, үүнэр кыахтаах |
| 72 | Мичил | Үөрүү-көтүү аргыстаах |
| 73 | Мичийэ | Үөрүү-көтүү аргыстаах |
| 74 | Мичилээнэ | Үөрүү-көтүү аргыстаах |
| 75 | Мургун | Бастыҥ, инники сылдьааччы |
| 76 | Мүлдьү | Моһолу туорааччы |
| 77 | Нарыйа | Эйэҕэс, сымнаҕас, истиҥ |
| 78 | Намыына | Эйэҕэс, амарах |
| 79 | Ньургуйаана | Нарын, ыраас |
| 80 | Ньургун | Бастыҥ, чулуу |
| 81 | Ньургустаан | Ыараханнартан толлубат |
| 82 | Ньургустаана | Нарын, ыраас |
| 83 | Ньургуһун | Ньургуһун курдук кэрэ |
| 84 | Ньургууна | Ньургуһун курдук кэрэ |
| 85 | Одун | Таҥараттан төрүттээх |
| 86 | Өктөм | Чэгиэн-доруобай |
| 87 | Өнөр | Үүнэр-сайдар |
| 88 | Өркөн | Айыылартан бэлиэлээх |
| 89 | Сааскыйа | Саас курдук чэбдик |
| 90 | Саарын | Бэйэтигэр эрэнэр |
| 91 | Сайаана | Сайдар, үүнэр кэскиллээх |
| 92 | Сайдам | Сайдыыны ылааччы |
| 93 | Сайдыына | Үтүө сабыдыаллаах |
| 94 | Саймыына | Үтүө сабыдыаллаах |
| 95 | Сайыына | Сайыны аҕалааччы |
| 96 | Самаана | Саас курдук чэбдик |
| 97 | Санаайа | Үчүгэй ыралаах |
| 98 | Сандар | Ыраас, чэбдик |
| 99 | Сандаара | Ыраас, чэбдик |
| 100 | Сандал | Ыраас, чэбдик |
| 101 | Сандаман | Ыраас, чэбдик |
| 102 | Саргылаана | Дьолу-соргуну аҕалааччы |
| 103 | Саргын | Дьолу-соргуну аҕалааччы |
| 104 | Сардаана | Сардаана курдук кэрэ |
| 105 | Сарыада | Сарыал курдук сырдык |
| 106 | Сахаайа | Таҥараттан төрүттээх |
| 107 | Сулус | Сулус курдук сытыы, чаҕылхай |
| 108 | Сулустаана | Сулус курдук сытыы, чаҕылхай |
| 109 | Сүргэн | Күүстээх санаалаах |
| 110 | Сырал | Сылаас, эйэҕэс |
| 111 | Сырама | Сылаас, эйэҕэс |
| 112 | Сэргэ | Төрүт буолааччы |
| 113 | Сэргэх | Өйдөөх-санаалаах |
| 114 | Тайбыыр | Үтүө санааны биэрээччи |
| 115 | Талба | Үтүө, бастыҥ |
| 116 | Талбаана | Үтүө, бастыҥ |
| 117 | Талбан | Үтүө, бастыҥ |
| 118 | Талыман | Үтүө, бастыҥ |
| 119 | Таман | Үчүгэй дьүһүннээх |
| 120 | Толбон | Сырдык, чаҕылхай |
| 121 | Толлуман | Ыарахантан толлубат |
| 122 | Туйаара | Күөрэгэй курдук кэрэ |
| 123 | Туйаарыма | Нарын кэрэ |
| 124 | Туйгун | Бастыҥ, чулуу |
| 125 | Туйгууна | Бастыҥ, чулуу |
| 126 | Туймаада | Киэҥ-куоҥ, дэлэгэй |
| 127 | Туллуктаана | Туллук курдук кэрэ |
| 128 | Тулуй | Ыарахантан толлубат |
| 129 | Тулуйхан | Ыарахантан толлубат |
| 130 | Туналыына | Сырдык, ыраас |
| 131 | Тупсун | Үчүгэй, кэрэ |
| 132 | Тупсууна | Үчүгэй, кэрэ |
| 133 | Тургун | Ыарахаттары кыайааччы |
| 134 | Тускун | Үтүөнү оҥорооччу |
| 135 | Тускууна | Үтүөнү оҥорооччу |
| 136 | Түмэн | Холбуур, түмэр |
| 137 | Уйгун | Баайдаах-дуоллаах |
| 138 | Уйгууна | Баайдаах-дуоллаах |
| 139 | Умсуура | Үчүгэй ыралаах |
| 140 | Уран | Сатабыллаах |
| 141 | Ураана | Сатабыллаах |
| 142 | Урсун | Киэҥ-куоҥ, дэлэгэй |
| 143 | Урсууна | Киэҥ-куоҥ, дэлэгэй |
| 144 | Уххан | Дьулуурдаах, көхтөөх |
| 145 | Хаачылаана | Үтүөнү-кэрэни оҥорооччу |
| 146 | Харыстаана | Көмүскэллээх |
| 147 | Харысхан | Көмүскэллээх |
| 148 | Хомус | Абылаҥнаах-тардылыктаах |
| 149 | Хоһуун | Кыайыылаах-хотуулаах |
| 150 | Хотой | Хотой курдук кыахтаах |
| 151 | Хотууна | Баайы-дуолу бас билээччи |
| 152 | Чэлгийээнэ | Үүнэр-төлөһүйэр |
| 153 | Чөмчүүнэ | Чөмчүүк курдук кэрэ |
| 154 | Чэмэлиинэ | Ыраас, чэгиэн |
| 155 | Эллэй | Или төрүттээччи |
| 156 | Эркин | Тирэх буолааччы |
| 157 | Эрчим | Күүстээх-уохтаах |
| 158 | Эрэл | Үтүөнү аҕалар кыахтаах |
| 159 | Эрсан | Эр санаалаах |
Псевдонимнар
Бу ордук суруйааччылар, суруналыыстар, артыыстар туттар ааттара. Сороҕор араспаанньа быһыытынан (холобур Ойуунускай, Ороһуунускай), сороҕор араспаанньаҕа эбии быһыытынан, сороҕор туспа аат курдук үксүн киһи бэйэтэ талынан ылар, уонна сурукка киирэр ааты кытта үксүн бииргэ, эбэтэр биир кэмҥэ туттуллар аата. Холобур, суруйааччы олоҕор сурукка киирбит ааты туттар, онтон литератураҕа айымньытыгар эбэтэр хаһыакка ыстатыйа суруйарыгар псевдонимынан илии баттыыр.
Псевдонимнарга чугас көмпүүтэр эйгэтигэр киэҥник туттуллар нииктар, логиннар бааллар.
Хос ааттар
Сороҕор «сахалыы аат» диэнинэн биллэр, урукку ыраахтааҕы да кэмигэр, сэбиэскэй да кэмҥэ сүппэтэх, билиҥҥи да кэмҥэ сахалар түөлбэлээн олорор сирдэригэр, ордук тыаҕа киэҥник тарҕаммыт көстүү. Сорох ааттар киһи быдьар өттүн көрдөрөр буоланнар ыыс быһыытынан туттуллаллар. Сорох ааттар киһи сурукка киирбит аатын олоччу солбуйа сыһаллар, киһи бэйэтэ да ол эрэ аакка хардарар балаһыанньата үөскээн хаалар.
Сахалыы ааттаах биллиилээх дьон
- Топонимикаҕа сүҥкэн билии олоҕун (база данных) хомуйбут Багдарыын Сүлбэ
- Ил Түмэн спикера буола сылдьыбыт Тимофеев Ньургун Семенович
- Сивцев Айсен Дмитриевич — Айсен Дойду, суруйааччы, драматург, поэт, кыраайы үөрэтээччи.
 | Бу аакка уонна ономастикаҕа сыһыаннаах сиппэтэх ыстатыйа. Көннөрөн уонна эбэн көмөлөһүөххүн сөп. |