Гуманитарнай чинчийии уонна аҕыйах ахсааннаах хотугу омуктар кыһалҕаларын институута

Гуманитарнай чинчийии уонна аҕыйах ахсааннаах хотугу омуктар кыһалҕаларын института — Саха Өрөспүүбүлүкэтин Наукаларын Академиятын историяны, литератураны, тылы үөрэтэр института. 1935 сыллаахха Платон Ойуунускай төрүттээбитэ.

Кини Азия хотугулуу-арҕаа өттүгэр саамай кырдьаҕас академическэй тэрилтэ. 1935 с. балаҕан ыйын 17 күнүнээҕи Саха АССР СНК 701№ уурааҕынан олохтоммута.

Институт бастакы сүрүн үлэтинэн фольклор пааматанньыктарын хомуйуу буолбута, онон былыргы олоҥхо, устуоруйа үһүйээннэрин, ырыалары уонна да атын саха омугун уоһугар сылдьар айымньыларын сүтэрбэккэ саҥа көлүөнэлэргэ биэрэр кыах үөскээбитэ. 1937—1938 сс. саха наукатын классиката буолбут маннык фундаментальнай чинчийиилэр тахсыбыттара: Г. В. Ксенофонтов «Ураангхай-сахалар» үлэтэ, Н. М. Заболоцкай «Очерки истории якутской литературы», Сэһэн Боло «Прошлое якутов до прихода русских на Лену». Хара маҥнайгыттан саха тылын үөрэтиигэ, омук култууратын чинчийиигэ элбэх оҥоһуллубута. Үөрэхтээһиҥҥэ туттуллар бырагырааммалар, үөрэнэр кинигэлэр, ааҕар кинигэлэр уонна саха литературатын хрестоматиялара манна оҥоһуллубуттара. Улахан ымпыктаах-чымпыктаах орфографияҕа уонна тиэрминнэри онорууга үлэ оҥоһуллубута, Саха сирин устуоруйатын үөрэтии саҕаламмыта.

1941 сыл атырдьах ыйыгар институут сэрии саҕаламмытынан сабылла сылдьыбыта. 1943 сыллаахха хат аһыллыбыта. Онно 10 штаатаах эбит, ол эрэн штааты таһынан элбэх киһини үлэлэппитэ. Аҥардас Саха сирин оройуоннарыгар корреспонденнара 60-тан тахсалар эбит. Икки сыл иһигэр 7 болкулуору хомуйар уонна этнографияҕа сыһыаннаах эспэдииссийэ тэриллибитэ. Бу сылларга институут 14 чинчийэр институуту кытта ситим олохтообута. Бу сылларга Өлүөнэтээҕи устуоруйа-археология эспэдииссийэтэ Өлүөнэ кытылын барытын чинчийбитэ.

Институт салайааччылара:

1935 — Былатыан Ойуунускай
1943—1947 сс. — ф.н.х. Шуб Теодор Абрамович,
1947 сыл бэс ыйын 19 күнэ —1950 сыл бэс ыйын 16 күнэ — Новгородов Афанасий Иннокентьевич,
1949 сыл алтынньы 20 күнэ —1963 с. — и.н.д. Гоголев Захар Васильевич,
1963—1984 сс. — ф.н.д., проф. Коркина Евдокия Иннокентьевна,
1984-2008 сс. — и.н.д., проф. Иванов Василий Николаевич
Алексеев Николай Алексеевич

Роббек Василий Афанасьевич — 1992-2008 сылларга Аҕыйах ахсааннаах хотугу омуктар кыһалҕаларын институутун дириэктэрэ.

Аҕыйах ый Р.И. Местников дириэктэрдии сылдьыбыта биллэр^[1].

Үлэһиттэрэ

2005 сыллаахха институука үлэлиир киһи ахсаана 98 этэ. Онтон — 17 билим дуоктара, 44 билим хандьыдаата, 4 СӨ НА академига, 2 РАЕН академига, 1 РАСН академига, 1 РАХ член-корреспондена , 3 Нью-Йорктааҕы билим академиятын академига.