Хамчаакы тумул арыыта
Хамчаакы тумул арыыта - Евразия хотугулуу-илин өттүгэрсытар, Арассыыйа сиригэр-уотугар киирэр тумул арыы. Арҕаа өттүгэр Охотскай муора, илин өттүгэр Беринг муората уонна Чуумпу акыйаан иилии сыталлар. Таймыыр кэнниттэн кээмэйинэн Арассыыйа иккис тумул арыыта. Уһуна 1200 биэрэстэ кэриҥэ, оттон муҥутуур кэтитэ 480 биэрэстэ.
Хамчаакы киин чааһыгар кэккэлэһэ сытар Ортоку уонна Илин сис хайалар икки ардыларынан Хамчаакы киин намтала сытар. Сис хайалар намтал диэки эниэлэрэ сиҥнииттэн үөскээбиттэр, ол иһин туруорулар. 1500-2000 м үрдүктээх ортоку сис хайа дэхсилэммит, көнө ньуурдаах. Ол ньуурун үрдүнэн умуллубут вулканнар хороһон тураллар. Сис хайа соҕуруу чааһыгар үөһэ тахсыбыт былыргы криссталлическай боруодалар кырыылаах арҕастары, өргөстөрү үөскэтэллэр.
Илин сис хайа уонна муора биэрэгин икки ардыларынан 1300 м диэри үрдүктээх вулканическай плато баар. Плато ньууругар үгүс ахсааннаах умуллубут уонна дьайар вулканнар хороһон тураллар. Барыта Хамчаакы тумул арыытыгар 150-тан тахса вулкан баар, онтон 30-ун кэриэтэ дьайар; ити вулканнар бары бу платоҕа бааллар. Вулканнар сир хаҕын тектоническай быһыттыыларын батыһа тарҕаммыттар. Вулкан үксэ конус курдук быһыылаах; хойуу, сыыйыллаҕас лаабаны тоҕо тэбэн таһаарар. Евразияҕа саамай үрдүк, сотору-сотору эстэр вулкан - Ключевскай сопка (4750 м). Бу Хамчаакы саамай үрдүк туочуката. Сорох вулкан конуһа күүскэ алдьанан, сүүнэ тутуу үлтүрүйэ сытарын курдук буолар. 990-ка диэри итии температуралаах уулаах сыркылар, гейзердэр сир үрдүгэр тахсыылара вулкан дьайыытыттан сибээстээхтэр. Гейзернэй өрүс хочотугар 22 бөдөҥ гейзер баар. Олортон хас биирдиитэ өтөр буола-буола итии ууну, паары өрө тыбыыран таһаарар. Саамай улахан гейзер Великан 3 чаас буола-буола 4 мүнүүтэ устата үөһэ тэбэр. Уу фонтана 30 м үрдүккэ тиийэр, оттон паар 300 м үөһэ тэбэр. Гейзердэр тулалара бүтүннүү паар буолар уонна ууттан арахсар туустар араҥаларынан бүрүллэр. Учуонайдар итии сыркылары эмкэ, дьиэлэри, теплицалары ититэргэ уонна электроэнергияны ыларга туттар ньымалары ырытан оҥорбуттара.== Айылҕатын уратыта ==Элбэх ардахтаах ичигэс сайын, халыҥ кунустаах почва шеламайник, эһэ силиһин, борщевик үрдүк отторо дохсуннук үүнэллэрин хааччыйаллар. Зонтичнай үүнээйилэр ордук үрдүктэр уонна олус түргэнник үүнэллэр: 12 күн устата ол оттор 2-3 м үрдүүллэр. Токур намыһах умнастаах, налыйбыт лабаалардаах, халыҥ хара туостаах таас хатыҥын сэдэх мастаах тыалаах Хамчаакы хамсыыр харамайыгар тайҕа кыыллара баһыйаллар. Хамчаакыга эрэ төрүүр-ууһуур харамайдар бааллар.[1]